§ 2. Мектеп оқушысы оқу іс-әрекетінің субъекті ретінде

§ 2. Мектеп оқ ушысы оқ у іс-ә рекетінің субъекті ретінде

Кіші мектеп оқ ушысы оқ у іс-ә рекетінің субъекті ретінде

Кіші мектеп оқ ушысы – бұ л адамның іс-ә рекет, берілген жағ дайда оқ у іс-ә рекетінің субъекті ретіндегі қ оғ амдық болмысының бастауы. Осы сапада кіші мектеп оқ ушысы ең алдымен, оғ ан дайындығ ымен сипатталады. Бұ л оқ у мү мкіндігін қ амтамасыз ететін физиологиялық, (анатомиялық -морфологиялық ) жә не психикалық, ең алдымен интеллектуалдық даму дең гейімен анық талады. Л. И. Божовичтің [28], Д. Б. Элькониннің [238], Н. Г. Салминаның [196], Н. И. Гуткинаның [60] зерттеулерінде баланың мектепке дайындығ ының негізгі кө рсеткіштері суреттелген: оның ішкі позициясының, семиотикалық функциясының, ырық тылығ ының қ алыптасуы, ережелер жү йесіне бағ дарлану іскерлігі жә не т. б. Мектепте оқ уғ а дайындық мектепке, оқ уғ а, танымғ а деген жаң аны ашуғ а қ уану, жаң а дү ниеге, ү лкендер дү ниесіне ену ретіндегі қ атынасын білдіреді. Бұ л жаң а міндеттерге, мектеп, мұ ғ алімдер, сынып алдындағ ы жауапкершілікке дайындық. Жаң аны тосу, оғ ан қ ызығ у кіші мектеп оқ ушысының мотивациясының негізінде жатыр. Дә л осы қ ызығ ушылық қ а танымдық қ ажеттілікті эмоционалдық бастан кешіру ретінде, яғ ни кіші мектеп оқ ушысының танымдық қ ажеттілігі осы қ ажеттілікке жауап беретін оқ ыту мазмұ нымен «кездескен» кезде оқ у іс-ә рекетінің ішкі мотивациясы негізделеді.

Тосулар (экспектациялар) жү йесі, тү сініктік, ғ ылыми ойлау алғ ышарттарының қ алыптасқ андығ ы сияқ ты дайындық негізінде жатыр. Бұ л дайындық бү кіл алдың ғ ы психикалық дамудың қ орытындысы ретінде, отбасындағ ы жә не бала бақ шадағ ы тә рбиелеу мен оқ ытудың бү кіл жү йесінің нә тижесі ретінде тү сініледі. Баланың мектепке дайындығ ы бірқ атар талаптардың қ анағ аттандырылуымен анық талады. Оларғ а жататындар: баланың жалпы физикалық дамуы, жеткілікті білімдер кө лемінің болуы, ө зін-ө зі кү тудің, мінез-қ ұ лық мә дениетінің, қ арым-қ атынастың, қ арапайым ең бектің, «тұ рмыстық » дағ дыларының болуы; тілдің дамуы; жазудың алғ ышарттарының болуы (қ ол саусақ тарының ұ сақ бұ лшық еттерінің дамуы); ынтымақ тастық іскерлігі; оқ уғ а ниеттену. Оқ у іс-ә рекетінің субъекті ретінде оқ ушығ а қ ажетті интеллектуалдық, тұ лғ алық, іс-ә рекеттік сапалар тіпті дү ниеге келген сә ттен бастап қ алыптасады. Олардың қ алыптасқ андық дең гейінен елеулі мө лшерде баланың мектеп ө міріне енуі, оның мектепке деген қ атынасы жә не оқ удың табыстылығ ы, оқ у іс-ә рекетіне қ осылғ андығ ы тә уелді [143].

Бастауыш мектепте кіші мектеп оқ ушысында осы кезең дегі жетекші іс-ә рекеттің негізгі элементтері, қ ажетті оқ у дағ дылары мен іскерліктері қ алыптасады. Осы кезең де ойлау формалары дамиды, олар ары қ арайғ ы ғ ылыми білімдер жү йесін мең геруді, ғ ылыми, теоретикалық ойлаудың дамуын қ амтамасыз етеді. Мұ ндай оқ уда, кү нделікті ө мірде ө з бетінше бағ дарланудың алғ ышарттары қ алыптасады. Осы кезең де «баладан тек елеулі ақ ыл-ой жұ мсауды ғ ана емес, сондай-ақ ү лкен физикалық тө зімділікті талап ететін»  психологиялық қ айта қ ұ ру жү реді [43, 71 б. ]. Кіші мектеп оқ ушысы сыртқ ы немесе, А. А. Люблинская терминдеріндегі, практикалық белсенділіктің ү стемдігімен сипатталады жә не де бұ л белсенділіктің кү ші орасан зор [122, 56-57 б. ]. Зерттеушілер кіші мектеп оқ ушысы, яғ ни жаң а позицияғ а, субъект ретінде оқ ушы позициясына ие болғ анда кездесетін бірқ атар қ иындық тарды анық тайды. Бұ л жаң а тә ртіп қ иындық тары, мұ ғ аліммен жаң а қ атынастар қ иындық тары [143]. Осы кезде бастапқ ы мектеппен танысу қ уанышы жиі осы қ иындық тардан ө ту дә рменсіздігінен туындайтын енжарлық пен, селқ остық пен алмасады. Мұ ғ алімнің осы жас кезең інің негізгі психикалық жаң а қ ұ рылымдарын есепке алуы ө те маң ызды – кез-келген оқ у пә нін мең геруде кө рінетін ә рекеттердің ішкі жоспары, ырық тылығ ы жә не рефлексия. Осы жаста ө зін оқ у субъекті ретінде саналы тү сіну басталады.

Тү рлі міндеттерді орындау іскерліктерін, жаң а білімдерді игеруді, оқ удағ ы ынтымақ тастық қ уанышын, мұ ғ алім беделін қ абылдауды қ амтитын оқ у іс-ә рекеті білім беру жү йесіндегі адамның дамуының осы кезең інде жетекші болып табылады (А. Н. Леонтьев, Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов). А. Н. Леонтьев бойынша, жетекші іс-ә рекет ұ зақ кезең ді алып қ ана қ оймайды, сондай-ақ оның арнасында: а) іс-ә рекеттің басқ а, жеке тү рлері қ алыптасады; б) сенсорлық -перцептивті, мнемологиялық жә не атенциондық функциялардың жиынтығ ы ретінде интеллект дамиды жә не в) іс-ә рекет субъекті тұ лғ асының ө зі қ алыптасады. Кіші мектеп оқ ушысының оқ у іс-ә рекетінде жазу, оқ у, компьютермен жұ мыс істеу, таң дамалы іс-ә рекет тү рлері қ алыптасады. Жетекші іс-ә рекеттің толық тай сипаттамасын Г. А. Цукерман келтіреді (қ осымшаны қ араң ыз).

Кіші мектеп оқ ушысы оқ у іс-ә рекетінің субъекті ретінде ө зі де осы іс-ә рекетте дамиды жә не қ алыптасады, талдаудың, синтездің, жалпылауды, жіктеудің жаң а тә сілдерін мең гереді. В. В. Давыдов бойынша мақ сатты дамыта оқ ыту жағ дайында бұ л қ алыптасу білімдерді игерудің жү йелігі мен жалпылығ ы есебінен жылдамырақ жә не тиімдірек іске асырылады. «Оқ у іс-ә рекеті мектеп жасында жетекші болатын себебі, біріншіден, оқ у іс-ә рекеті арқ ылы баланың қ оғ аммен негізгі қ атынастары іске асады; екіншіден, оқ у –іс-ә рекетінде мектеп жасындағ ы бала тұ лғ асының негізгі сапаларының да, сондай-ақ жекеленген психикалық процестердің қ алыптасуы іске асады», - деп Д. Б. Эльконин кө рсетеді [237, 84 б. ]. Кіші мектеп оқ ушысының оқ у іс-ә рекетінде ө зіне, дү ниеге, қ оғ амғ а, басқ а ададарғ а деген қ атынасы қ алыптасады жә не ең бастысы бұ л қ атынас, оқ ытудың мазмұ ны мен ә дісіне, мұ ғ алімге, сыныпқ а, мектепке жә не т. б. деген қ атынас ретінде негізінен осы іс-ә рекет арқ ылы жү зеге асырылады.

Ө мір жағ дайының ө згеруімін, отбасынан немесе бала бақ шадан мектепке ауысумен байланысты кіші мектеп оқ ушысында ү стем беделдер  біршама ө згереді. Ата-ана беделімен  қ атар мұ ғ алім беделі  де пайда болады. «Ал мұ ғ алім былай айтты» - деп бала шешесінің айтқ анына қ арсы шығ ады. Бастауыш мектептің соң ына қ арай, дамудың макрофазасы ретінде негізгі бейімделу кезең і (А. В. Петровский бойынша) аяқ талғ анда, оқ ушы тек қ ана оқ у іс-ә рекетінің ғ ана емес, сондай-ақ, белсенді тұ лғ ааралық ө зара ә рекеттесудің де субъекті бола бастайды, оның ө зі ө те маң ызды. Кіші мектеп оқ ушысы жеткіншек бола бастайды.