Жоғары сынып оқушысы оқу іс-әрекеті субъектісі ретінде

Жоғ арғ ы сынып оқ ушысы (ерте жастық шақ кезең і 14-15-тен 17 жасқ а дейін) орта буыннан жоғ арғ ы сыныпқ а немесе жаң а оқ у орындарына – гимназияларғ а, колледждерге, училищелерге ө ткен кезде бірден дамудың жаң а ә леуметтік ситуациясына атайды. Бұ л ситуацияны тек жаң а ұ жымдар ғ ана емес, сондай-ақ ең бастысы, болашақ қ а бағ ыттылық сипаттайды: ө мір сү ру қ алыбын, мамандық ты, референтті адамдар тобын таң дауғ а бағ ыттылық. Таң дау жасауғ а ө мірлік ситуация мә жбү р етеді, ата-аналар тарапына ынталандырады жә не оқ у орны бағ ыттайды. Осы кезең де қ ұ ндылық -бағ дар белсенділігі негізгі мә нге ие болады. Бұ л автономияғ а, ө з ө зі болуғ а ұ мтылумен байланыстырылады. И. С. Кон атап кө рсеткендей, «қ азіргі кү нгі психологиянақ ты, мінез-қ ұ лық тық автономияны (жас ө спірімнің тек ө зіне ғ ана қ атысты мә селелерді ө з бетінше шешу қ ажеттілігі мен қ ұ қ ығ ы), эмоционалдық автономияны (ата-аналарынан тә уелсіз таң далғ ан ү йірлігі болу қ ажеттілігі мен қ ұ қ ығ ы), мораль жә не қ ұ ндылық тық автономияны (іс жү зінде ө з кө зқ арастарының болуы қ ажеттілігі мен қ ұ қ ығ ы, ) ажырата отырып, ер жеткен балаларды автономиялау мә селесін қ ояды» [43, 154 б. ]. Осы жаста достық, сенімді қ атынастар ө те маң ызды. Кө бінесе махаббаттың бү кіл сан алуандығ ымен толық тырыла, кейде алмаса отырып, достық бозбалалар мен бойжеткендер ү шін қ атынастардың маң ызды формаларының бірі болып келеді. «Жоғ ары сынып оқ ушыларының формалды емес ө зара қ атынастары біртіндеп қ ұ ндылық қ а ие болады», – дейді М. Ю. Кондратьев, олар «қ андай да бір зерттеу «полигонының » рө лін атқ арады, онда бозбалалар мен бойжеткендер болашақ «ү лкендер» ө мірінің стратегиялары мен тактикаларына жаттық тырылып, сынақ тан ө ткізіліп, сенімділікке тексереді [93, 52 б. ].

Осы кезең де жоғ ары сынып оқ ушылары ө мірлік жоспарлар қ ұ рып, мамандық таң дау жайлы саналы тү рде ойлана бастайды. Бұ л таң дау тек, адам ө зін дә рігер, педагог, зерттеуші ретінде басқ алар ү шін максималды пайдалы сезінетін іс-ә рекет саласына бейімділікке, ө мірлік талаптарғ а бағ адарланудан ғ ана емес, сондай-ақ берілген мамандық тың елдің қ оғ амдық дамуының нақ ты ситуациясындағ ы конъюнктурасынан, пайдасынан, практикалық қ ұ ндылығ ынан туындайды. Тек ғ ана мақ сатқ а ұ мтылғ ан жә не шынымен де ә уестенген 15-17 жасар адамдар ғ ана ары қ арайғ ы кә сіби қ алыптасуы, тұ лғ алық ө зін-ө зі анық тауы жолында табиғ и бейімділікке адалдығ ын сақ тап қ алады [54, 55].

Жеткіншектік жә не жас ө спірімдік жас шебінде пайда болатын ө зін-ө зі анық тау қ ажеттілігі (Л. И. Божович) жоғ арғ ы сынып оқ ушысының оқ у іс-ә рекетінің сипатына ғ ана ә сер етіп қ оймай, кейде оны анық тайды. Бұ л ең алдымен оқ у орнын, терең дете дайындау сыныптарын таң дауғ а, қ андай да бір айналымдағ ы пә ндерді елемеуге қ атысты: гуманитарлық немесе жаратылыс-ғ ылыми. «Мағ ан математика қ ызық сыз, мен ешқ ашан математикамен, физикамен айналыспаймын, мен тарихты ұ натамын, жә не де оқ уды жалғ астыруда мағ ан тарих ғ ана қ ажет болады», – деп, кө бінесе жоғ ары сынып оқ ушылары тұ жырымдайды. Бір жағ ынан, бұ л тұ лғ а бағ ыттылығ ының кө рінісі, ө з кескінін болашақ қ а кө шіру, кә сіби бағ дар болса, екінші жағ ынан – бұ л оқ у орнындағ ы білім беру бағ дарламасының жалпы талаптарын орындамау, мұ ғ алімдер, ата-аналар тарапынан наразылық пен айып тағ уғ а негіз, қ ақ тығ ысқ а тү рткі. «Жалпы мұ ндай ұ станым неғ ұ рлым «ересектік», бірақ бұ л жерде кейде қ арапайым практицизм мен техницизм байқ алады, соның ішінде гуманитарлық пә ндерді дұ рыс бағ аламау, себебі олар «кейін қ ажет болмайды» [92, 84 б. ].

Мамандық таң даудың анық тығ ын жә не оның тұ рақ тылығ ын М. Р. Гинзбург «болашақ тың анық тылығ ының » екі параметрі ретінде қ арастырады, олар ө з кезегінде, жоғ ары сынып оқ ушысының мә ндік болашағ ын сипаттаушы маң ызды кө рсеткіштердің бірі болып табылады. Екінші кө рсеткіш – «валенттілік» – эмоционалдық тартылымдық тың қ ұ ндылық ты қ анық қ андығ ы мен мә ндік болашақ тың белсенділігін біріктіреді [54, 55].

Жоғ арғ ы сынып оқ ушысы оқ у іс-ә рекеті субъекті ретінде ө зі орналасқ ан дамудың ә леуметтік ситуациясының ерекшелігіне  сай, осы іс-ә рекеттің сапалық жаң а мазмұ нымен сипатталады. Біріншіден, тұ лғ алық мә нді қ ұ ндылық тары бар оқ у пә ндеріндегі білімдерді игеруге деген ішкі танымдық мотивтермен қ атар кең ә леуметтік жә не сырттық жеке тұ лғ алық мотивтер де кө рінеді, олардың ішінде жетістікке жету мотиві бірінші орын алады. Оқ у мотивациясы қ ұ рылымы бойынша сапалы ө згереді, ө йткені жоғ ары сынып оқ ушысы ү шін оқ у іс-ә рекетінің ө зі – болашақ тағ ы ө мірлік жоспарларды жү зеге асыру қ ұ ралы. Оқ у, білімдерді игеруге бағ ытталғ ан іс-ә рекет ретінде кө п нә рселерді сипаттамайды, кө птеген ү йренушілер ү шін негізгі ішкі мотив ретінде нә тижеге бағ дарлану болып табылады.

Жоғ ары сынып оқ ушысының оқ у іс-ә рекетінің негізгі пә ні, яғ ни ол бағ ытталғ ан нә рсе даралық тә жірибені, оны кең ейту, толық тыру, жаң а ақ паратты енгізу есебінен, қ ұ рылымдық ұ йымдастыру, комлекстеу, жү йелеу болып табылады. Ө з бетіншеліктің, шешімдерге деген шығ армашылық келістердің дамуы, осындай шешімдерді қ абылдай алу іскерлігі, бар нә рселерді талдау жасау жә не оларды сындарлы конструктивті ұ ғ ыну сондай-ақ жоғ ары сынып оқ ушысының оқ у іс-ә рекетінің мазмұ нынын қ ұ райды.

Жоғ ары сынып оқ ушысында оқ у іс-ә рекетінің ерекше формасы қ алыптасады. Ол, саналы тү сінілген немесе ә лі де тү сініліп жатқ андар контексінде зерттеулер, талдау элементтерін кә сіби бағ ыттылық қ а, тұ лғ алық ө зін-ө зі анық тауғ а қ ажетті ретінде жү ргізуді қ амтиды. Берілген жас кезең інің аса маң ызды психологиялық жаң а қ ұ рылымы – оқ ушының ө мірлік жоспарлар қ ұ ру, оларды жү зеге асыру қ ұ ралдарын іздеу, оның оқ у іс-ә рекетінің мазмұ нының ө згешелігін анық тайды (Д. И. Фельдштейн). Оқ у іс-ә рекетінің мазмұ нының ө зі біртіндеп жетекші іс-ә рекет жағ дайынан «кетіп», осы жоспарларды жү зеге асыру тә сіліне айналады. Маң ыздысы, егер жеткіншек ү шін мұ ғ алімдер мен ата-ана беделі қ атарластарының беделі толық тырыла отырып тең естірілгендей болса, ал жоғ ары сынып оқ ушысы ү шін жеке пә нгер-мұ ғ алім беделі мектеп беделінен жеке ынғ айланады. Жоғ ары сынып оқ ушысының тұ лғ алық ө зін-ө зі анық тауына қ атысатын ата-ана беделі ө седі.

Шә кірттің кә сіби жә не тұ лғ алық ө зін-ө зі анық тауғ а деген дайындығ ы қ ұ ндылық бағ дарлар жү йесін, айқ ын кө рінетін кә сіби бағ дарларды жә не кә сіби қ ызығ ушылық тарды, шығ армашылық ойлаудың дамығ ан формаларын, ғ ылыми таным ә дістерін игеруді, ө зін-ө зі тә рбиелеу іскерлігін қ амтиды. Бұ л тұ лғ а қ алыптасуы мен пісіп жетілуінің соң ғ ы кезең і, осы кезде оқ ушының қ ұ ндылық ты-бағ дарлық іс-ә рекеті неғ ұ рлым толық байқ алады. Осы жаста оқ ушының автономияғ а ұ мтылуының негізінде оның бойында ө зіндік сана сезімнің толық тай қ ұ ралымы қ алыптасады, тұ лғ алық рефлексия дамиды, ө мірлік жоспарлар, перспективалар саналы тү сініледі, талап қ ою дең гейі қ алыптасады. В. С. Собкинның ә леуметтік зерттеулерінің мә ліметтері кө рсеткендей, жоғ ары сынып оқ ушылары (ХХ ғ. соң ындағ ы мә скеуліктер) елдің қ оғ амдық ө міріне араласқ ан, олар «саяси пікірталастардың тү бегейлі мә селелерінің барлық кең істіктерін жә не шын мә нінде кө рсетілген позициялардың бү кіл кең істіктерін модельдейді» [204, 252 б. ]. Сонымен бірге автор жоғ ары сынып оқ ушыларының саяси жә не қ ұ ндылық бағ дарларының олардың қ оғ амдағ ы, ә леуметтік-мә релік жағ дайымен, олардың отбасының экономикалық жә не білімдік мә ртебесімен шартталғ ан.

Жоғ арғ ы сынып оқ ушысы жетекші іс-ә рекеттің жаң а тү ріне енеді – оқ у-кә сіптік, оның дұ рыс ұ йымдастырылуы кө п жағ ынан оқ ушының келесі ең бек іс-ә рекетінде субъект ретіндегі қ алыптасуын, оның ең бекке деген қ атынасын анық тайды. Бұ л одан да жоғ ары дә режеде оқ у іс-ә рекетін неғ ұ рлым маң ызды мақ сатқ а бағ ындыратындай – болашақ кә сіби немесе кә сіби бағ дарланғ ан іс-ә рекетке. Оқ у іс-ә рекетінің ө зіндік қ ұ ндылығ ы кә сіби ө зін-ө зі анық таудың неғ ұ рлым алыс мақ саттарына бағ ынады. Адам тек білімнің ө зі ү шін ғ ана оқ ымайды, ал ол ү шін болашақ ты неғ ұ рлым мә нді нә рсе ү шін, бұ л студенттік жаста неғ ұ рлым кө п дә режеде кө рінеді.