§ 3. Студент оқу іс-әрекетінің субъекті ретінде

Студенттік жас (18-25 жас) адам ө міріндегі ерекше кезең болып табылады, себебі «жалпы мә ні бойынша жә не негізгі заң дылық тары бойынша 1-ден 25-ке дейінгі жас, балалық даму кезең дері қ атарындағ ы ақ ырғ ыдан гө рі, кемелді жас кезең дерінің қ атарында бастапқ ы буын болып табылады [49, 255 б. ].

Студенттік проблемасын ерекше ә леуметтік-психологиялық жә не жас ерекшелік категориялар ретінде қ ою ең бегі Б. Г. Ананьевтің психологиялық метебінікі. Б. Г. Ананьевтің ө зінің, Н. В. Кузьминаның, Ю. Н. Кулюткинның, А. А. Реанның, Е. И. Степанованың зерттеулерінде, сондай-ақ П. А. Просецкий, Е. М. Никиреев, В. А. Сластенин, В. А. Якунин жә не т. б. ең бектерінде осы проблема бойынша бақ ылаулардың ү лкен эмпирикалық материалдары жинақ талғ ан, эксперименттер мен теоретикалық жалпылаудың нә тижелері келтіріледі. Осы кө птеген зерттеулердің мә ліметтері студентті ә леуметтік-психологиялық жә не психологиялық -педагогикалық позициялы оқ у іс-ә рекетінің ерекше субъекті ретінде сипаттауғ а мү мкіндік береді.

Студенттік кез – бұ л ерекше ә леуметтік категория, жоғ арғ ы білім беру институтымен ұ йымдастырыла біріктірілген адамдардың ерекше қ ауымдастығ ы. Бұ л ә леуметтік-кә сіби категория ХІ–ХІІ ғ ғ. алғ ашқ ы университеттер пайда болғ аннан бері тарихи қ ұ рылғ ан. Студенттік шақ білімдер мен кә сіби іскерліктерді мақ сатты, жү йелі игеруші, ұ йғ арылғ андай, табанды оқ у ең бегімен айналысатын адамдарды қ амтиды. Ә леуметтік топ ретінде кә сіби бағ ыттылығ ымен, болашақ мамандық қ а тұ рақ ты қ атынастың қ алыптасқ андығ ымен сипатталады, бұ ның ө зі кә сіби таң даудың дұ рыстығ ының, студенттің таң дап алғ ан мамандық жайлы ойының барабарлығ ы мен толық тығ ының мә ні болып табылады. Соң ғ ысы мамандық қ оятын талаптар мен кә сіби іс-ә рекеттерін білуді қ амтиды. Зерттеулер нә тижелерінің кө рсетуінше, студенттердің мамандық жайлы елестетулері дең гейі (біркелкі жә не біркелкі емес) оның оқ уғ а деген қ атынасының дең гейімен тең естіріледі: студент мамандық жайлы неғ ұ рлым аз білсе, соғ ұ рлым оның оқ уғ а деген қ атынасы жағ ымсыз болады. Сонымен бірге студенттердің кө пшілігі оқ уғ а жағ ымды қ атынаста екені кө рсетілген.

Ә леуметтік – психологиялық аспектіде студенттік кезең басқ а топтармен салыстырғ анда, білімділіктің неғ ұ рлым жоғ ары дең гейімен жә не танымдық мотивацияның жоғ ары дең гейімен ерекшеленеді. Сонымен бірге студенттік шақ – ә леуметтік қ ауым, яғ ни ол аса жоғ ары ә леуметтік белсенділік пен интеллектуалдық жә не ә леуметтік кемелділіктің жеткілікті ү йлесімді арақ атынасымен сипатталады. Студенттік кездің осы ерекшелігін есепке алу оқ ытушының ә р студентке педагогикалық қ арым-қ атынас партнері ретінде, оқ ытушы ү шін қ ызық ты тұ лғ а ретіндегі қ атынастарының негізінде жатыр. Тұ лғ алық -іс-ә рекеттік тұ рғ ыдан студент белсенді, ө з іс-ә рекетін ө з бетінше ұ йымдастыратын педагогикалық ө зара ә рекеттесу субъектісі ретінде қ арастырылады. Оғ ан танымдық жә не коммуникативтік белсенділіктің нақ ты кә сіби-бағ дарланғ ан міндеттерді орындауғ а деген ерекше бағ ыттылық тә н. Студенттік кез ү шін оқ ытудың негізгі формасы таң балық -контекстік болып табылады (А. А. Вербицкий).

Студенттік кезді ә леуметтік-психологиялық сипаттау ү шін маң ыздысы адам дамуының осы кезең інің қ алыпты экономикалық тұ рақ тылық тың қ алыптасуымен, ата-аналық ү йден кетіп, ө зінің отбасын қ ұ румен байланысты болуы. Студенттік кез – адамның, жалпы тұ лғ аның қ алыптасуының, сан алуан қ ызығ ушылық тардың кө рінулерінің орталық кезең і. Бұ л спорт рекордтарын орнату, кө ркемө нер, техникалық жә не ғ ылыми жетістіктерге жету, адамның болашақ «қ айраткер», кә сіпқ ор ретінде қ арқ ынды жә не белсенді ә леуметтену уақ ыты. Осыны оқ ытушы оқ у іс-ә рекеті мен жоғ ары оқ у орнындағ ы педагогикалық қ арым-қ атынасты ұ йымдастыру мазмұ нынында, проблематикасында жә не тә сілдерінде есепке алады.

Б. Г. Ананьев мектебінің зерттеушілері алғ ан мә ліметтердің кө рсетуінше, студенттік жас – бұ л интеллектуалдық қ ұ рылымданудың кү рделі шағ ы, ол ө те даралық жә не ә ртү рлі. Осы жастағ ы адам интеллектісінің мнемологиялық «ұ йытқ ысы» бір жағ ынан, ү немі «шың дардың » немесе «оптимумдардың » кезектесуімен сипатталса [8, 346 б. ], келесі жағ ынан осы ұ йытқ ығ а кіретін функциялармен сипатталады. Бұ л дегеніміз, оқ у тапсырмалары ү немі бір мезгілде мең геріліп отырғ ан материалдың тү сінілуіне, ұ ғ ынылуна жә не студенттің есінде қ алуы мен қ ұ рылымдануына да, оның сақ талуы мен мақ сатты ө зектілігіне бағ ытталғ ан. Мә селені осылайша қ ою бірқ атар оқ у-ә дістемелік зерттемелерде бейнелеуін тапты, мұ нда проблемалық міндеттерді орындауда оқ у ақ паратының студент жадында қ алуының, тү сінілуінің жә не бекіп қ алуының ажырамастығ ы кө рстіледі. Студенттердің танымдық іс-ә рекетін белсендендіру ү немі оқ у ақ параттарының есте сақ талуы жә не қ айта жаң ғ ыртылуымен қ атар жү реді.

Студенттік шақ тың кө рнекілігі бола отырып, студент ең алдымен оқ у іс-ә рекетінің субъекті ретінде болады, оның ө зі, бұ рын кө рстелігендей, ең алдымен тү рткілермен анық талады. Тү рткілердің екі типі кө бінесе оқ у іс-ә рекетін сипаттайды – жетістік тү рткісі жә не танымдық тү рткісі. Соң ғ ысы ө з тарапынан адамның ой іс-ә рекетінің табиғ атына сә йкестене отырып, оның оқ у-танымдық іс-ә рекетінің негізі болып келеді. Бұ л іс-ә рекет проблемалық ситуацияда пайда болады жә не студенттер мен оқ ытушылардың қ атынастары мен ө зара ә рекеттесулері дұ рыс болғ анда дамиды. Оқ ытуда жетістік мотивациясы танымдық жә не кә сіби мотивацияғ а бағ ынады.

Жоғ ары оқ у орнында оқ ыту барысында ең бек, кә сіби іс-ә рекеттің негізі қ алыптасады. «Оқ ытуда білімдерді, ептіліктерді, дағ дыларды мең геру енді оқ у іс-ә рекетінің пә ні ретінде болмайды, ал кә сіби іс-ә рекет қ ұ ралы ретінде болады» [41, 14 б. ]. Алайда сауалнама нә тижелері, техникалық жоғ ары оқ у орны студенттерінің жартысында жоғ ары оқ у орнын таң даудағ ы мамандық қ а қ ызығ ушылық мотивінің жоқ екенін кө рсетеді. Студенттердің ү штен бір бө лігінен кө бі таң дауларының дұ рыстығ ына сенімсіз немесе болашақ мамандық тарын ұ натпайды [41].

Студенттің оқ у іс-ә рекетінің субъекті ретіндегі елеулі кө рсеткіші оның осы іс-ә рекеттің барлық тү рлері мен формаларын орындау ептілігі болады. Алайда, арнайы зерртеулер нә тижелерінің кө рсетуінше, студенттердің кө пшілігі лекцияларды тың дауды жә не жазуды, ә дебиеттерден конспектілеуді білмейді (кө п жағ дайда лекциялық материалдың тек 18-20% ғ ана жазылады). Мысалы, В. Т. Лисовскийдің мә ліметтері бойынша, студенттердің тек 28, 8% ғ ана аудитория алдына шығ ып сө йлей алады, пікір талас жү ргізуді 18, 6%, проблеманың аналитикалық бағ асын беруді 16, 3% ғ ана біледі. Нақ ты ә леуметтік зерттеу материалында кө рсетілгендей: студенттердің тек 37, 5% жақ сы оқ уғ а ұ мтылады, 53, 6% ү немі тырыса бермейді, ал 8% мү лдем жақ сы оқ уғ а ұ мтылмайды. Бірақ тіпті жақ сы оқ уғ а ұ мтылғ андардың ө зінде 67, 2% оқ у ү лгерімі жақ сы емес [119]. Соң ғ ы он жылдық та осы іскерліктер мен жалпы оқ уғ а деген қ атынастардың сапалық кө рсеткіштерінің ө згеруі тұ сында олардың толық тай қ алыптаспауының жалпы бейнесі сақ талып қ алды.   

Оқ ытушылар алдында студентті оқ у іс-ә рекетінің субъекті ретінде қ алыптастырудың психологиялық – педагогикалық міндеті тұ р, бұ л ең алдымен, оны ө з іс-ә рекетін жоспарлау, ұ йымдастыру ептілігіне, толық тай оқ у, қ арым-қ атынас жасау іскерлігіне ү йретуді ұ йғ арады. Мә селені осылайша қ ою табысты оқ уғ а қ ажетті оқ у іс-ә рекеттерін, оларды нақ ты оқ у материалында орындау бағ дарламасын анық тауды жә не оларды қ алыптастыру бойынша жаттығ уларды нақ ты ұ йымдастыруды талап етеді. Бұ л жерде осы ә ркеттерді ү лгілі орындауды мұ ғ алім студенттердің 1-курстағ ы оқ уғ а бейімделу кезең інің қ иындығ ын есепке ала отырып, ө зі кө рсетуі керек. Студенттің жаң а қ ұ ндылық бағ дарларының, мотивтерінің жә не ү рейлік сияқ ты даралық қ асиеттерінің қ алыптасуына оқ ытушының ә серіне бағ а жетпейді. Студентке, ә леуметтік кемелденген тұ лғ а, ғ ылыми дү ниетанымды тасымалдаушы ретіндегі қ атынас, дү ниетаным – бұ л адамның тек дү ниеге ғ ана емес, осы дү ниедегі ө зінің орнына деген кө зқ арастар жү йесі екенін есепке алуды ұ йғ арады. Басқ аша сө збен айтқ анда, студенттің дү ниетанымын қ алыптастыру дегеніміз оның рефлексиясын дамытуды, ө зін іс-ә рекет субъекті ретінде, белгілі бір қ оғ амдық қ ұ ндылық тарды тасушы, ә леуметтік пайдалы тұ лғ а ретінде саналы тү сінуін білдіреді. Ө з кезегінде, бұ л оқ ытушыны оқ ытудың диалогтығ ын кү шейту жайлы, педагогикалық қ арым-қ атынасты арнайы ұ йымдастыру жайлы, студенттер ү шін ө з кө зқ арастарын, мақ саттарын, ө мірлік позицияларын сақ тап қ алуғ а оқ у орнындағ ы оқ у-тә рбиелеу процесінде жағ дай жасау жайлы ойлануғ а міндеттейді.