 |
§ 4. Үйретілуге жарамдылық – оқу іс-әрекеті
|
|
|
|
§ 4. Ү йретілуге жарамдылық – оқ у іс-ә рекеті
субъекттерінің маң ызды сипаттамасы
Ү йретуге жарамдылық тың жалпы сипаттамасы
Адамның ү йретуге жарамдылық оның қ андай да бір нақ ты білім беру жү йесінің жағ дайында оқ уғ а, білімдерді стихиялық немесе мақ сатты игеруге дайындығ ының негізгі кө рсеткіштерінің бірі болып табылады. Психологияда ү йретуге жарамдылық тү рлі позициялардан тү сіндіріледі, бірақ осы тү сінік мазмұ нындағ ы жалпы нә рсе, бұ л адамның ө мірлік іс-ә рекетінің тү рлі жағ дайларында кө рінетін потенциалды қ асиетері болып табылады. Ү йретуге жарамдылық психофизиологиялық жағ ынан жү йке жү йесінің қ ызбалығ ы (динамикалылық ) сияқ ты қ асиетімен яғ ни уақ ыттық байланысты орнату жылдамдығ ымен байланысады (В. Д. Небылицын). Сө здің кең мағ ынасында ол «... «ү лкендермен» бірігіп ең бектескен жұ мыстағ ы жаң а білімдерді игеруге деген потенциалды мү мкіндік» ретінде (Б. В. Зейгарник), «жақ ын даму аймағ ы» ретінде (Л. С. Выготский) тү сіндіріледі. «Арнайы» оқ ытылу тү сінігі психиканың оны белгілі бір бағ ытта, белгілі бір білімдер, іскерліктер аясында жылдам дамытуғ а дайындалуы ретінде бө лінеді.
Осы проблемаларды зерттеушілердің алдың ғ ы қ атарлыларының бірі З. И. Калмыкова ү йретуге жарамдылық деп «... адамның интеллектуалдық қ асиеттерінің жиынтығ ын (ансамблін) тү сінеді. Басқ а қ ажетті қ асиеттердің (бастапқ ы білімдердің минимумы, оқ уғ а деген жағ ымды қ атынастар жә не т. б. ) бар болуы мен тепе-тең дігі жағ дайында, осы жиынтық тан оқ у іс-ә рекетінің ө німділігі тә уелді» [81, 17 б. ]. Берілген анық тамада ү йретуге жарамдылық ө німділікпен байланыстырылады, оның астарында ең алдымен, жұ мыс сапасы, қ арқ ыны, оның уақ ыт бірлігіндегі кө лемі, ұ зақ уақ ыт бойы шаршау мен қ ажудың болмауы, ең бек нә тижесіне қ анағ аттану тү сініледі. Оқ у іс-ә рекетінің ө німділігі осы параметрлермен игеріліп отырғ ан білімдер мен ә рекеттердің қ алыптасып отырғ ан жалпыланғ ан тә сілдеріне қ атысты сипатталуы мү мкін.
|
|
|
Ү йретуге жарамдылық, алдың ғ ы оқ ыту нә тижесінің мә ні болып табылатын, психикалық дамудың барлық сипаттамаларының жиынтығ ы ретінде «ү йретілгендік» ұ ғ ыммен байланыстырылады (А. К. Маркова). Мұ ндай тү сініктемеде ү йретілгендік ө зекті даму дең гейімен тең естірілсе, ал ү йретуге жарамдылық – жақ ын дамуы аймағ ымен тең естіріледі. А. К. Маркованың келесі тұ жырымы маң ызды: ү йретуге жарамдылық – бұ л «оқ ушының жаң а білімдерді мең геруге жә не оларды табудың жаң а тә сілдерін мең геруге зеректігі, жә не де ақ ыл-ой дамуының жаң а дең гейлеріне ө туге дайындығ ы» [129, 60 б. ].
Ү йретуге жарамдылық ты
анық тайтын интеллектуалдық қ асиеттер
Ү йретуге жарамдылық интеллект қ асиеттерінің тұ тас жиынтығ ына негізделеді, олар- ойлаудың жалпылануы, саналы ұ ғ ынушылығ ы, иілгіштігі, тұ рақ тылығ ы, дербестілігі. Ү йретуге жарамдылық тың жалпы сандық кө рсеткішін осы қ асиеттер бойынша З. И. Калмыкова ойлаудың ү немділігі де атайды. Ойлау іс-ә рекетінің жалпыланулығ ы ү йретуге жарамдылық пен оның жалпы кө рсеткішінің – ойлау ү немділігінің ұ йытқ ысы болып табылады. Ақ ыл-ой қ абілеттерінің негізінде жатқ ан жалпылау мен талдау С. Л. Рубинштейн бойынша, теоретикалық ойлаудың жылдам, сапалы тасымалдануы мен дамуы мү мкіндігін анық тайды. Ү йретуге жарамдылық негізінде жатқ ан интеллектуалдық қ асиеттерді зерттеушілер оның компоненттері ретінде қ арастырады. Сонымен бірге, ү йретуге жарамдылық іс-ә рекет ө німділігімен жанама байланыстырылатын белгілі бір кө рсеткіштермен де сипатталады.
|
|
|
Ү йретуге жарамдылық тың кө рсеткіштері
Ү йретуге жарамдылық тың негізгі кө рсеткіштері – білімдерді игерудегі жә не іскерліктерді қ алыптастыруда алғ а жылжу қ арқ ыны, осы игерудің жең ілдігі (қ ысылушылық тың, шаршаудың болмауы, ө з біліміне қ анағ аттануды сезіну), жұ мыстың жаң а тә сілдері мен амалдарына ө тудің иілгіштігі, игерілген материалды есте сақ таудың беріктігі.
Ү йретуге жарамдылық тың жалпы кө рсеткіштері З. И. Калмыкова бойынша, ойлаудың ү немділігі мен қ арқ ыны; негізінде жаң а міндеттерді орындауғ а жетуге болатын нақ ты материал кө лемі; ө з бетінше орындауғ а жасалғ ан «қ адамдардың » саны жә не нә тижеге жетуге мө лшерлеп кө рсетілген кө мек ө лшемдері, сондай-ақ орындауғ а жұ мсалғ ан уақ ыт; ө зін-ө зі оқ ыту қ абілеті; жұ мысқ а қ абілеттілік жә не тө зімділік болып табылады. А. К. Маркова ұ сынғ ан ү йретуге жарамдылық кө рсеткіштері елеулі:
Оқ ытушылардың оқ у іс-ә рекетіндегі даралық айырмашылық тары
(Г. Клаус бойынша)
| Салыстыру параметрі | Позитивті тип | Негативті тип |
| Жылдамдық | Шапшаң Қ иындық сыз, оң ай Нық, уақ ытта тұ рақ ты Жең іл қ айта оқ ылады Иілгіштікке ие | Баяу Қ инала, қ ысылып, ауыр Ү стірт, қ ас қ ағ ымда, тез ұ мытылады Ауыр қ айта оқ ылады Ригидтілікпен, қ атып қ алғ андық пен сипатталады |
| Мұ қ ияттылық | Адал ниетті Ұ қ ыпты Тү бегейлі | Немқ ұ райлы Ұ қ ыпсыз, салақ Ү стірт |
| Мотивация | Қ уана Ө з еркімен Ө з ниетімен Белсенді, қ атысты, ә уестене Тырыса, жігермен, бар кү шімен | Селқ ос Міндетті болғ аннан соң Қ ысым кө рсетілгеннен соң Енжар, ә лсіз, қ атыссыз Қ уанышсыз, еріне |
| Ә рекеттерді реттеу | Ө з бетінше Автономды, тә уелсіз Біртіндеп, мақ сатты Табанды, ү немі | Ө з бетінше емес Еліктей Мақ сатсыз, жү йесіз, жоспарсыз Ауық -ауық, тұ рақ сыз |
| Когнитивті ұ йымдасу | Саналы, тү сіністікпен Бағ ытты, салдарларын алдын ала кө ре отырып Ұ тымды, ү немді | Механикалық, тү сінбей, байқ ап кө ру жә не қ ателесу ә дісімен Кездейсоқ, ә дейілеп емес Ұ тымсыз, тиімсіз |
| Жалпы бағ асы | Жақ сы | Жаман |
|
|
|
- жаң а жағ дайларғ а бейімделудің белсендігі;
- міндетті емес тапсырмаларды таң даудағ ы бастамашылдық, неғ ұ рлым қ иын тапсырмаларды ө з бетімен алу. Осы кө рсеткіштер шығ армашылық белсенділік бірлігі ретінде интеллектуалдық бастама тү сінігімен тең естірілуі мү мкін (Д. Б. Богоявленская бойынша);
- қ ойылғ ан мақ сатқ а жетудегі табандылық жә не «кедергілерге тө зімділік» ауытқ улар, кедергілер, қ арсылық тар жағ дайында жұ мыс істей алу іскерлігі ретінде;
- зеректік, басқ а адамғ а кө мек кө рсетуге дайындық, қ арсыласудың болмауы.
Осы кө рсеткіштер бойынша ү йретуге жарамдылық ты анық тау ә дістемесі жетілдіріген, оның негізінде, З. И. Калмыкова бойынша келесі мә селелер жатыр:
- диагностика «аналитикалық емес» керісінше «синтетикалық » жолғ а сү йенген кешенді тү рде болуы керек;
- диагностика ә дістері кә дімгі оқ ытушы экспериментте оқ у материалына негізделуі тиіс, оның жағ ымды қ ырлары зертханалық эксперименттің қ атаң дығ ымен, ә сіресе, зерттеу нә тижелерін белгілеуде, орындау тә сілдерін, процесті, кө рсетілген кө мекті т. б. тіркеудегі сандық жә не сапалық талдаулардың ү йлесімділігінде бірігуі керек;
|
|
|
- ү йретуге жарамдылық проблемалық ситуацияларда диагности-каланады, мұ нда мү мкіндігінше басқ а барлық шарттар тең естірілуі тиіс;
- диагностикалық эксперимент уақ ыты, оны белгілеу талаптарын сақ талғ ан кезде, шектелмеуі тиіс;
- даралық жә не ұ жымдық диагностикалық процедуралардың тіркесімі ү йретуге жарамдылық тың неғ ұ рлым толық жә не сә йкес суретін алуғ а мү мкіндік береді.
Оқ у іс-ә рекеті субъектінің ү йретуге жарамдылығ ы оның стиліне ә сер ете отырып, ерекшеліктері мен сипатынан кө рінеді [86, 29 б. ]. Ө ндіріліп отырғ ан даралық стильдер схема тү рінде екі полюстермен берілуі мү мкін: «позитивті» – «негативті». Жоғ арыда келтірілген кесте осындай стильдерді бейнелейтін оқ у іс-ә рекетін мазмұ нын суреттейді. Олар елеулі мө лшерде ү йретуге жарамдылық қ а негізделген.
***
Ү йренуші (оқ ушы, студент) дамудың белгілі бір жас кезең ін кө рсете отырып, оқ у іс-ә рекетінің субъекті ретінде білім беру жү йесінің ә р сатысында оқ у мотивациясының ө згешелігімен, қ атынастар жү йесімен, оқ у іс-ә рекетінің ерекшеліктерімен сипатталады.
Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар
1. Кіші жә не жоғ ары сынып оқ ушыларының оқ у мотивациялары немен ажыратылады?
2. Адам дамуының қ андай жас ерекшеліктік кезең і оның оқ у іс-ә рекеті субъектінің позициясына ә сер етеді?
3. Студент пен оқ ушының оқ у іс-ә рекеті субъекттері ретіндегі ажыратушы ерекшеліктері қ андай?
Ә дебиет
Кон И. С. Психология старшеклассника. М., 1980.
Кондратьев М. Ю. Подросток в замкнутом круге общения. М. - Воронеж, 1997.
Мухина В. С. Детская психология. М., 1985.
Фельдштейн Д. И. Возрастная психология. М., 1997.
Эльконин Д. Б. Психическое развитие в детском возрасте // Избр. психологические труды. М., 1989.
Якунин В. А. Психология учебной деятельности студентов. М., 1994.
|
|
|
