IV БӨЛІМ. ОҚУ ІС-ӘРЕКЕТІ. 1 тарау. Оқу іс-әрекетінің жалпы сипаттамасы. Оқудың жалпы теориясындағы оқу іс-әрекетінің теориясы

Оқ удың жалпы теориясындағ ы оқ у іс-ә рекетінің теориясы

Бұ рын айтылғ андай, оқ удың жалпы теориясының негізін қ алағ андар Я. А. Коменский, И. Г. Песталоцци, А. Дистервег, И. Гербарт, біздің елімізде – К. Д. Ушинский, П. Ф. Каптерев, С. Т. Шацкий, А. П. Нечаев, М. Я. Басов, П. П. Блонский, Л. С. Выготский, Н. К. Крупская, А. С. Макаренко, сонымен қ атар ХХ ғ асырдың ортасындағ ы отандық жә не шетелдік педагогикалық психологияның кө рнекті ө кілдері Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов, И. Лингарт, Й. Ломпшер оқ у іс-ә рекетінің психологиялық теориясын қ алыптастырып, ол Ресейге ғ ылыми басымды болғ ан.   Оны жетілдірушілер – Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов, А. К. Маркова, П. Я. Гальперин, Н. Ф. Талызина жә не т. б. (оның психологиялық негізі, іс-ә рекет теориясының кең контекстінде Л. С. Выготский, С. Л. Рубинштейн ең бектерінде қ аланғ ан, ал нақ ты мазмұ нын А. Н. Леонтьев тұ жырымдағ ан) оқ ыту теориясында жаң а проблема қ ойды – іс-ә рекет субъектінің ө зінің ә рекеттер ү рдісінде ө згеруі, яғ ни ә рекеттің жалпыланғ ан тә сілдері арқ ылы оқ у міндеттерін орындау барысында танып отырғ ан пә ннің объективті қ асиеттерін қ айта ө ндіретін ә рекеттер процесінде ө згеруі.

Оқ у іс-ә рекеті теориясы тарапынан қ ойылғ ан проблемалардың ө зектілігі мен дер мезгілдігі тек оқ ыту шарттарына қ атысты осы теория қ алыптастырылғ ан мектепке ғ ана таратылмайды, сонымен бірге жоғ ары оқ у орнындағ ы оқ ытуғ а, студенттердің іс-ә рекетіне де таратылады (тү рлі себептер бойынша жеткілікті тү рде қ алыптастырылмағ ан жә не зерттелмеген). Оқ у іс-ә рекеті теориясының жоғ ары оқ у орнындағ ы оқ ытуғ а таралуының ө зектілігі мен дер мезгілдігі былайшы анық талады – жоғ ары мектептерде (біздің елімізде, дү ниежү зілік тә жірбиеде де), мұ ндағ ы оқ ытуды да, студенттің оқ у іс-ә рекетін де қ айта ұ йымдастыруғ а мү мкіндік беретін белгілі бір позитивті беталыс қ алыптасқ ан.  

Оқ у іс-ә рекетінің анық тамасы

«Оқ у іс-ә рекеті» тү сінігі ү немі бір жақ ты тү сінік деп айтуғ а келмейді. Кең мағ ынада алғ анда ол кейде ү йренудің, оқ удың жә не тіпті оқ ытудың синонимі ретінде жө нсіз қ арастырылады. Тар мағ ынада, Д. Б. Эльконин бойынша – кіші мектеп жасындағ ы жетекші іс-ә рекет тү рі. Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов, А. К. Маркова жұ мыстарында «оқ у іс-ә рекеті» тү сінігі, субъекттің оқ у пә ніне деген, С. Л. Рубинштейн бойынша тү сіндірлетін, бү кіл оның барысындағ ы ерекше «жауапкершілік қ атынаспен» тең естіріле отырып, іс-ә рекеттік мазмұ н мен мағ ынағ а толады.

Назар аудара кететін жайт, мұ ндай тү сініктемеде «оқ у іс-ә рекеті» іс-ә рекеттің жетекші тү ріне қ арағ анда кең ірек тү сініледі, себебі барлық жас кезең деріне, соның ішінде студенттік кезең ге де таратылады. Бұ л мағ ынадағ ы оқ у іс-ә рекеті – іс-ә рекет субъектінің оқ у ә рекетінің жалпыланғ ан тә сілдерін игеруі жә не оқ ытушы тарапынан ә дейі қ ойылғ ан оқ у міндетін орындау ү рдісіндегі, ө зіндік бақ ылау мен ө зіндік бағ алауғ а ауысатын сыртқ ы бақ ылау мен бағ алау негізіндегі ө зіндік дамуы. Д. Б. Эльконин бойынша, «оқ ыту іс-ә рекеті – бұ л ө з мазмұ ны жағ ынан ғ ылыми тү сініктер саласындағ ы ә рекеттің жалпыланғ ан тә сілдерін игеру болатын іс-ә рекет, ... мұ ндай іс-ә рекет сә йкес тү рткілермен қ озғ алуы керек. Осындай мотивтер ретінде ә рекеттердің жалпыланғ ан тә сілдері бола алады, немесе басқ аша айтқ анда ө зіндік ө су, ө зіндік шың далу мотивтері. Егерде оқ ушыларда осындай мотивтерді қ алыптастыра алғ ан жағ дайда, онда жаң а мазмұ нғ а тола отырып, іс-ә рекеттің жалпы тү рткілері, яғ ни мектеп оқ ушысының қ оғ амдық мә нді жә не қ оғ амдық бағ алы іс-ә рекетті жү зеге асыру позициясымен байланысты тү рткілері қ уатталады» [238, 245б. ].

Оқ у іс-ә рекеті олай болса іс-ә рекеттің ерекше тү рі ретінде қ арастырыла алады. Ол, іс-ә рекеттің субъекті ретінде ү йренушінің ө зіне бағ ыттталады – оның ә леуметтік-мә дени тә жірибені қ оғ амдық пайдалы, танымдық, теоретикалық жә не практикалық іс-ә рекеттің ә р тү рлері мен формаларында саналы, мақ сатты игеруі арқ асында тұ лғ а ретінде қ алыптасуы, дамуы жә не шың далуы. Ү йренуші іс-ә рекеті терең жү йелі білімдер игеруіне, ә рекеттің жалпыланғ ан тә сілдерін ө ң деуге жә не де оларды тү рлі жағ дайларда адекватты жә не шығ армалық тү рде пайдалануғ а бағ ытталғ ан.

Оқ у іс-ә рекетінің негізгі сипаттамалары

Оқ у іс-ә рекетінің, оны оқ удың басқ а формаларынан ажырататын ү ш негізгі сипаттамалары белгіленеді: 1) ол оқ у материалын игеруге жә не оқ у міндеттерін орындауғ а ә дейі бағ ытталғ ан; 2) онда ә рекеттердің жалпы тә сілдері мен ғ ылыми тү сініктер игеріледі (мектепке дейін игерілген тұ рмыстық тү сініктерге қ арағ анда); 3) ә рекеттің жалпы тә сілдері міндеттерді орындаудың алдын алады (И. И. Ильясов) (алдын алушы жалпы тә сілдер, ә рекеттер бағ дарламасы жоқ кездегі, байқ ап кө ру жә не қ ателесу ә дісі бойынша оқ умен салыстырсақ, онда оқ у іс-ә рекет емес). Бұ л ү шеуіне оқ у іс-ә рекетінің екі маң ызды сипаттамасын қ осайық. Біріншіден, танымдық қ анық пайтын қ ажеттіліктерге жауап бере отырып, 4) оқ у іс-ә рекеті субъекттің ө зін ө згеріске тү сіреді, бұ л оның, Д. Б. Эльконин анық тауы бойынша, негізгі сипаттамасы болып табылады. Екіншіден, оқ у қ ұ рылымы мен ү рдісінің чехиялық теоретигі Й. Лингарт оқ удың белсенді формасы ретінде оқ у іс-ә рекетінің тағ ы бір ерекшелігін қ арастырады, дә лірек айтсақ, 5) ү йренушінің психикалық қ асиеттері мен мінез-қ ұ лқ ының «оның ө з ә рекеттерінің нә тижелеріне байланысты» ө згеруі. Осылайша, оқ умен тең естіре отырып оқ у іс-ә рекетінің бес сипаттамасы жайлы айтуғ а болады.

Оқ у іс-ә рекетінің, ү йренушілердің ә рекеттің жалпыланғ ан тә сілдерін игеруі, олардың мұ ғ алімнің оқ у ә рекеттері арқ ылы ә дейі қ ойғ ан оқ у міндеттерін орындау арқ асында ө зіндік дамуы іс-ә рекеті ретіндегі анық тамасын негізге ала отырып, оның іс-ә рекеттік сипаттамаларын қ арастырайық. Ең алдымен Д. Б. Элькониннің ізімен оның қ оғ амдық сипатын атап ө тейік: мазмұ ны бойынша, себебі ол адамзат жинақ тағ ан мә дениет пен ғ ылымның барлық байлық тарын игеруге бағ ытталғ ан; мағ ынасы бойынша, себебі ол қ оғ амдық мә нді жә не қ оғ амдық бағ алаушы; формасы бойынша, ө йткені ол оқ ытудың қ оғ амдық ө ндірілген нормаларына сә йкес жә не де арнайы қ оғ амдық мекемелерде ө теді, мысалы мектептерде, гимназияларда, колледждерде, институттарда. Кез-келген іс-ә рекеттер сияқ ты оқ у іс-ә рекеті саналы тү сінілгендігімен сипатталады жә не оның белгілі бір қ ұ рылымы мен мазмұ ны бар.