 |
Мотивация – оқу іс-әрекеті құрылымының бірінші компоненті
|
|
|
|
Мотивация – оқ у іс-ә рекеті қ ұ рылымының бірінші компоненті
Мотивация, ары қ арай кө рсетілетіндей, тек оқ у іс-ә рекетінің қ ұ рылымдық ұ йымдасуының негізгі компоненттерінің бірі ғ ана емес (Э. Торндайктың «ә зірлік заң ын», П. Я. Гальпериннің мотивацияны ақ ыл-ой ә рекеттерінің сатылап дамуының алғ ашқ ы міндетті сатысы ретінде қ арастыруын еске тү сірейік), сонымен қ оса осы іс-ә рекет субъектінің ө зінің маң ызды сипаттамасы болып табылады. Мотивация оқ у іс-ә рекетінің қ ұ рылымына бірінші міндетті компонент ретінде енеді. Ол іс-ә рекетке қ атысты ішкі немесе сыртқ ы болуы мү мкін, бірақ осы іс-ә рекет субъекті ретіндегі тұ лғ аның ә рқ ашанда ішкі сипаттамасы болады. Дә л осы мотивацияның оқ у іс-ә рекетіндегі бірінші дә режелік маң ызды-лығ ымен оның келесі тарауда арнайы жете қ арастырылуы тү сіндіріледі.
Оқ у іс-ә рекеті қ ұ рылымындағ ы оқ у міндеті
Санақ бойынша екінші, бірақ іс-жү зінде оқ у іс-ә рекеті қ ұ рылымының басты компоненті оқ у міндеті болып табылады. Ол оқ ушығ а белгілі бір оқ у жағ дайындағ ы белгілі бір оқ у тапсырмасы ретінде ұ сынылады (оның тұ жырымы оның шешілуі мен нә тижесі ү шін аса маң ызды), олардың жиынтығ ы тұ тастай оқ у процесі болып табылады.
«Міндет» тү сінігі ғ ылым дамуында ү лкен тарихқ а ие. Психологиялық тұ рғ ыда отандық ғ ылымда міндеттер категориясын алғ ашқ ылардың бірі болып қ арастырғ ан зерттеуші М. Я. Басов (1892-1937). Ол баланың іс-ә рекетін талдай отырып, тү рлі оқ у жә не ө мірлік ситуациялар ү шін ортақ нә рсе - міндет болып табылады деп кө рсеткен. Бұ л ортақ сә т адамның ә лі білмейтін нә рсесін жә не затта жай ғ ана кө ре алмайтын нә рсені ашуғ а деген қ ажеттілігімен байланысты; ол ү шін оғ ан осы затпен белгілі бір ә рекет жасау қ ажет. Ө з ең бектерінде ол психологияда міндет тү сінігімен қ атар, «ә рекет», «мақ сат» жә не «тапсырма» терминдерін қ атар қ олданудың мақ сатқ а сә йестілігін дә йектеді.
|
|
|
Кейіннен С. Л. Рубинштейн жұ мыстарында міндет тү сінігі ә рекет тү сінігімен ара қ атынаста жә не жалпы мақ сатты болжау контексінде неғ ұ рлым кең талқ ылау алды. С. Л. Рубинштейн бойынша «адамның ырық ты ә рекеті дегеніміз – бұ л мақ сатты жү зеге асыру. Ә рекет жасамас бұ рын, мақ сатты тү сіну керек, яғ ни соғ ан жету ү шін ә рекеттенетін мақ сатты тү сіну. Алайда, мақ сат қ аншалық ты маң ызды болғ анмен де оны сезініп қ ана қ ою жеткіліксіз. Оны жү зеге асыру ү шін ә рекет атқ арылатын шарттармен санасу керек. Мақ сат пен шарттың арақ атынасы міндетті анық тайды, ол ә рекетпен шешілу тиіс. Адамзаттық саналы ә рекет – бұ л азды кө пті мө лшерде міндетті саналы тү рде орындау. Бірақ ә рекетті атқ ару ү шін міндеттің субъект тарапынан тү сінікті болу дажеткіліксіз; ол субъект тарапынан қ абылданғ ан болу қ ажет» [193, 152 б. ]. Айта кететін жайт, А. Н. Леонтьев бойынша міндет – бұ л белгілі бір жағ дайда берілген мақ сат.
Міндет тү сінігінің жалпы дидактикалық мазмұ нын қ арастыра отырып В. И. Гинецинский оны былайша анық тайды «... іске асырылып қ ойғ ан танымдық іс-ә рекеттің кейбір ү зінділерін сипаттаудың стандартталғ ан сә йкес формасы, ол оқ ыту жағ дайында осы іс-ә рекетті қ айта ө ндіру ү шін жағ дай тудыруғ а бағ дарланғ ан» [53, 173 б. ]. Міндет шарттарына, оның талаптарына берілген деректер мен іздестіру жатады, сондай-ақ негізгі шарты «бар дерек арқ ылы іздестіруды кө рсетеді». Сонымен қ атар, тапсырмаларды мү лтіксіз жә не кү рделілік критерийлері бойынша тұ жырымдаудың маң ыздылығ ы атап ө тіледі, бұ л жерде соң ғ ысы объективті кө рсеткіш болып табылады, ол субъективті кө рсеткіш қ иындық қ а немесе міндетті орындаудың жең ілдігіне тең естіріледі. Дидактикалық тұ рғ ыда В. И. Гинецинский кө рсеткен психологиялық міндеттің екі сипаттамасы да маң ызды, мұ нда біріншісі оқ у материалын игеруді анық тау міндеттеріне тең естіріледі, ал екіншісі – танымдық белсенділікті, танымдық жігерлерді ынталандырумен байланысты.
|
|
|
Оқ у іс-ә рекетінін, субъекттің ө зін-ө зі дамуына бағ ытталғ ан ә рекеттердің жалпыланғ ан тә сілдерін игерудегі ө згеше іс-ә рекеті ретіндегі анық тамасына сү йене отырып, атап ө тетін жайт, оқ у міндеті – бұ л оқ у іс-ә рекетінің негізгі бірлігі. Д. Б. Эльконин бойынша, оқ у міндетінің басқ алардан негізгі айырмашылығ ы оның мақ саты мен нә тижесі субъект ә рекеттенетін заттардың емес, керісінше субъектің ө зінің ө згеруінде тұ р.
Оқ у міндеттерінің қ ұ рамы, яғ ни берілген оқ у уақ ыты қ иындысында оқ ушы жұ мыс істеуі тиіс сұ рақ тар (ә рине, жауаптар да) мұ ғ алімге, оқ ытушығ а, жә не де оқ ушығ а, студентке белгілі болу керек. Іс жү зінде бү кіл оқ у іс-ә рекеті оқ у міндеттерінің жү йесі ретінде қ ойылуы тиіс (Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов, Г. А. Балл). Олар белгілі бір оқ у жағ дайларында беріледі жә не де белгілі бір оқ у ә рекеттерін ұ йғ арады – заттық, бақ ылау жә не кө мекші (техникалық ) ә рекеттер. Кө мекші ә рекеттерге сызба жасау, айрық ша кө рсету, кө шірме жә не т. б. жатады. Сонымен қ оса, А. К. Маркованың айтуынша оқ у міндеттерін игеру оқ ушының соң ғ ы мақ сатты тү сінуі мен берілген оқ у міндетін тағ айындауы ретінде жұ мыспен ө теледі.
|
|
|
Оқ у міндетінің жалпы сипаттамасы
Оқ у міндеті кез-келген басқ а міндеттер сияқ ты қ азіргі кезде жү йелік білім беру ретінде қ арастырылады да, онда екі компонент міндетті болып табылады: бастапқ ы қ алыптағ ы міндет пә ні жә не міндет пә ні кү йін талап ететін модель [20, 41б. ]. Міндет қ ұ рамы «берілген деректер жә не іздестіру», «белгілі жә не белгісіз», «шарт жә не талап» ретінде бір мезгілде бастапқ ы кү й формасында жә не осы қ ұ рам компоненттері арасындағ ы қ атынастардың шешілу нә тижесі ретіндегі (Н. А. Бернштейн, П. К. Анохин) «қ ажетті болашақ моделі» формасында кө рсетілген. Міндетті осылайша тү сіндіру нә тижені болжау мен оның ү лгісін елестетуді қ амтиды. Міндет қ андай да бір қ ұ былыс, объект, процесс жайлы мә ліметтердің тек бір бө лігі ғ ана анық талғ ан, ал қ алғ аны белгісіз ақ параттың кү рделі жү йесі ретінде қ арастырылады. Ол тек жекеленген тү сініктер, жағ дайлар арасында жаң а білімдерді, дә лелдерді, тү рлендіруді, ү йлестіруді қ ажет ететін келісімсіздік, қ арама-қ айшылық болатындай етіп тұ жырымданғ ан міндеттер немсе мә ліметтерді шешу негізінде ғ ана табылады.
Оқ у міндетінің қ ұ рамы Л. М. Фридман, Е. И. Машбиц жұ мыстарында жете қ арастырылғ ан. Кез-келген міндет сияқ ты оқ у міндетінде мақ сат (талап), объектілер бө лінеді, олар міндет шарттары-ның қ ұ рамына, олардың функциясына енеді. Кейбір міндеттерде орындау тә сілдері мен қ ұ ралдары кө рсетіледі (олар эксплициаланғ ан немесе кө бінесе жасырын формада беріледі).
Л. М. Фридман тү сіндермесінде кез-келген міндет қ ұ рамына бірдей бө лшектер енеді:
- пә ндік саласы – сө з болып отырғ ан белгіленіп бекітілген обьектілер тобы;
- осы объектілерді байланыстыратын қ атынастар;
- міндеттер талаптары – міндетті орындау мақ сатын кө рсету, яғ ни, орындау барысында нені орнату керек, соны кө рсету;
- міндет операторы – міндетті орындау ү шін оның шарттарына қ атысты жасалу керек ә рекеттер жиынтығ ы [222]. Бұ л кө рсетуде «орындау тә сілі» жә не «оператор» тү сініктер ө те жақ ын, бірақ іс-ә рекеттік тү сіндермеде бізге «орындау тә сілі» терминін пайдалану ың ғ айлырақ.
|
|
|
