Міндеттерді орындау тәсілдері

Міндеттерді орындау тә сілдері

Міндеттерді орындау тә сілдерін қ арастыруда орындау субъекті немесе орындаушы субъект тү сінігі енгізіледі (Г. А. Балл). Осығ ан сә йкес міндетті орындау тә сілі деп «орындаушы іске асыру барысында берілген міндетті орындауды қ амтамасыз ете алатын кез-келген процедура». Басқ аша айтқ анда, орындау тә сілі орындаушы - адамның субъективтік сипаттамасымен тең естіріледі, олар тек операцияларды таң дау мен олардың кезектілігін ғ ана анық тамайды, сонымен қ атар, олар орындаудың жалпы стратегиясын анық тайды. Міндеттерді тү рлі тә сілдермен орындау оқ у іс-ә рекетін жетілдіруге жә не субъекттің ө зінің дамуына ү лкен мү мкіндіктер береді. Міндетті бір ғ ана тә сілмен орындау кезінде оқ ушының мақ саты – дұ рыс жауап табу; міндетті бірнеше тә сілмен орындау кезінде ол неғ ұ рлым қ ысқ а, ү немді шешім таң дау алдында болады, оның ө зі кө птеген теоретикалық білімдерді, белгілі амал, тә сілдерді ө зектендіруді жә не берілген ситуация ү шін жаң аларын қ алыптастыруды талап етеді. Сонымен бірге, оқ ушыда білімді пайдаланудың белгілі бір тә жірибесі жинақ талады да, логикалық ізденіс жасау тә сілдерінің дамуына ық пал етеді жә не ө з кезегінде, оның зерттеушілік қ абілетін де дамытады. Міндетті орындау тә сілі тү сінігіне Г. А. Балл орындау процесінің ө зін енгізе отырып, оны сипаттауда орындаушының операциялары ғ ана емес, оларды жү зеге асыру кезіндегі уақ ыттық жә не энергетикалық шығ ындар да есепке алынатынын кө рсете кетеді.

Оқ у міндетін орындау моделі ө зіндік бағ дарланушымен қ атар басқ а да ә рекет тә сілдерін қ амтиды, ең алдымен бақ ылаушы жә не атқ арушы ә рекеттерді. Бұ л жерде кө рсете кететіні (Е. И. Машбиц) оқ у іс-ә рекетінің толық тай қ ызмет етуі ә рекет тә сілдерінің барлық бө ліктерінің ұ йымдастырылуын ұ йғ арады. Міндетті орындау ү шін орындаушы – субъектте міндетке енбейтін жә не сырттан алынатын қ ұ ралдар жиынтығ ы болуы керек. Орындау қ ұ ралдары материалдық (саймандар, машиналар), материяланғ ан (мә тіндер, схемалар, формула-лар) жә не идеалды (орындаушы қ олданатын білімдер) болуы мү мкін. Оқ у міндетінде барлық қ ұ ралдар пайдалануы мү мкін, бірақ идеалды, формасы бойынша вербалды қ ұ ралдар жетекші болып табылады.

Оқ у міндеттерінің ерекшеліктері

Е. И. Машбиц оқ у іс-ә рекетін басқ ару позициясы тұ рғ ысынан оқ у міндетінің маң ызды ерекшеліктерін бө леді. Д. Б. Элькониннің ізімен ол бірінші жә не неғ ұ рлым маң ызды ерекшелігі субъекттің бағ ыттылығ ы деп есептейді, ө йткені оны орындау «міндеттік қ ұ рылымның » ө зінде емес, оны орындаушы субъектте ө згеріс болуын ұ йғ арады. Міндеттегі ө згерістің болуы ө з бетінше мә нді емес, тек субъект ө згеруінің қ ұ ралы ретінде мә нді. Басқ аша айтқ анда, оқ у міндеті оқ у мақ саттарына жету қ ұ ралы болып табылады. Осы кө зқ арастан олардың ө зі емес, ал оқ ушының белгілі бір ә рекет тә сілін мең геруі маң ызды.

Оқ у міндетінің екінші ерекшелігі оның біржақ ты еместігі немесе анық сыздығ ы. Оқ ушылар оқ ытушығ а қ арағ анда міндетке басқ аша мә н беруі мү мкін. Е. И. Машбиц айтуы бойынша «оқ у міндетін толық тырып анық тау» [139, 106 б. ] деп атағ ан бұ л қ ұ былыс тү рлі себептерге байланысты болады: міндет шарттарының анық -қ анығ ына жете алмаудан, тү рлі қ атынастардың ығ ысуынан. Кей кезде ол субъекттің мотивациясына байланысты.

Оқ у міндетінің ү шінші ерекшелігі мынада, қ андайда бір мақ сатқ а жету ү шін бір емес бірнеше міндеттерді орындау қ ажет, ал бір міндеттің орындалуы оқ удың тү рлі мақ саттарына жетуге ү лес қ осуы мү мкін. Сондық тан, қ андай да бір оқ у мақ сатына жету ү шін біршама міндеттер жинағ ы қ ажет, мұ нда ә р міндет ө зіне берілген орынды алады. Оқ у міндеттеріне қ ойылатын психологиялық талаптарды толығ ырақ қ арастырайық.

Оқ у міндеттеріне қ ойылатын психологиялық талаптар

Оқ у міндетіне оқ ытушы ә сер ету ретінде қ ойылатын талаптар оның оқ у іс-ә рекетіндегі ерекше орнымен жә не оқ у міндеттері мен оқ у мақ саттарының арақ атынасымен шартталғ ан (Е. И. Машбиц). Міндет пен мақ сат арасындағ ы арақ атынас «міндеттер жинағ ы - кө птеген мақ саттар» жү йесінде қ арастырылады, себебі оқ у іс-ә рекетінде бір ғ ана мақ сат бірқ атар міндеттердің орындалуын талап етеді, ал бір ғ ана міндет бірнеше мақ саттарғ а жету ү шін қ ызмет етеді (оқ у пә ні бойынша міндеттердің жалпы саны 100 000 жуық ). Осы жерден Е. И. Машбиц бойынша бірқ атар талаптар туындайды:

1. «Бір ғ ана жекеленген міндет емес, міндеттер жинағ ы қ ұ растырылуы керек». Айта кетейік, жү йе ретінде қ арастырылып отырғ ан міндет неғ ұ рлым кү рделі жү йеде орналасады жә не де оның пайдалылығ ы жайлы оның осы жү йедегі жағ дайына байланысты айтқ ан жө н. Осығ ан байланысты бір ғ ана міндет пайдалы да пайдасыз да болуы мү мкін.

2.  «Міндеттер жү йесін қ ұ растыру кезінде ол тек таяу ғ ана емес сондай-ақ оқ шау оқ у міндеттерге жетуді де қ амтамасыз етуіне ұ мтылу керек». Ө кінішке орай, мектеп практикасында жақ ын мақ саттарғ а жетуге бастапқ ы назар аударылады. Оқ у міндеттерін жобалағ ан кезде оқ ушы оқ у мақ саттарының бағ ыныстылығ ын, жақ ынын да, алыстағ ысын да нақ ты елестете алу керек. Соң ғ ыларына жету біртіндеп, мақ сатты тү рде, оқ ыту жү йесінің мең герілген қ ұ ралдарын жалпылау жолымен жү реді.

3. «Оқ у міндеттері оқ у іс-ә рекетін табысты жү зеге асыруғ а жеткілікті жә не қ ажетті қ ұ ралдар жү йесін мең геруді қ амтамасыз етуі тиіс». Практикада, ә детте қ ұ ралдар жү йесінің кейбір элементтері ғ ана қ олданылады. Ол бір міндеттер класының орындалуын ғ ана қ амтамасыз етеді де, басқ а міндеттер класын орындауғ а жеткіліксіз.

4. «Оқ у міндеті іс-ә рекеттің сә йкес қ ұ ралдары оқ ытудың тікелей ө німі ретінде кө рінетіндей етіп қ ұ рылымдануы тиіс» [139, 112-113 б. ]. Кө птеген зерттеушілер белгілегендей, оқ ушы ө з ә рекетінің тікелей ө німіне енетін нә рсені жақ сы мең гереді. Оқ у міндеттерінің кө пшілігінде, автордың бағ алауынша, тікелей ө нім ретінде атқ арушы бө лік болса, бағ дарлау мен бақ ылау бө лігі – қ осалқ ы бө лік ретінде болады. Тө ртінші талапты жү зеге асыру оқ ушының ө з ә рекеттерін тү сінуіне, яғ ни рефлексияғ а міндет қ оюды ұ йғ арады. Мұ ндай міндеттер оқ ушыларғ а ары қ арай оқ у міндеттерін орындауда ө з ә рекеттерін жалпылауғ а кө мектеседі. Бұ л жерде Е. И. Машбицпен келіспеуге болмайды, яғ ни, ғ алымдар рефлексияғ а кө п кө ң іл бө лгенмен де, іс жү зінде, мұ ғ алімде міндеттерді орындау барысында оқ ушылардың рефлексиясын реттеу қ ұ ралдары жоқ. Сонымен бірге, келесілер атап ө тіледі: оқ ушылар оқ у міндеттерін орындай отырып ө з ә рекеттерін саналы тү рде атқ арып жә не бақ ылап отыруы ү шін, олар міндетті орындау қ ұ ралдары мен қ ұ рылымы жайлы нақ ты мә лімттенген болуы керек. Ондай мә ліметті олар мұ ғ алімнен бағ дардың қ атарланғ ан жү йесі тү рінде алулары тиіс.