Оқу міндеті және проблемалық ситуация

Оқ у іс-ә рекеті процесінде оқ у міндеті белгілі бір оқ у ситуациясында беріледі. (Біздің тү сіндіруімізде оқ у ситуациясы тұ тас білім беру процесінің бірлігі ретінде кө рсетіледі). Оқ у ситуациясы ә ріптестік немесе қ ақ тығ ыстық болуы мү мкін. Егер де пә ндік қ ақ тығ ыс, яғ ни оқ у пә ніне қ атысты тү рлі позициялардың, қ атынастардың, кө зқ арастардың тартысы тұ лғ ааралық игеруге ық пал етсе, ал тұ лғ аралық қ ақ тығ ыс, яғ ни адамдар, тұ лғ алар ретінде оқ ушылардың арасындағ ы қ ақ тығ ыс оғ ан кедергі келтіреді.

Мазмұ ны бойынша оқ у ситуациясы бейтарап немесе проблемалық болуы мү мкін. Ситуациялардың осы екі тү рі де оқ ытуда кө рсетілген, бірақ екіншісінің ұ йымдасуы мұ ғ алімнен (оқ ытушыдан) ү лкен кү ш жігерді талап етеді, сондық тан да олар оқ ыту мә селендендірудің бү кіл маң ыздылығ ын саналы тү сінген кезде, проблемалық ситуациялар бейтараптарғ а қ арағ анда оқ у процесінде неғ ұ рлым сирек кездеседі. Проблемалық ситуацияны тудыру проблеманың (міндеттің ), яғ ни жаң а мен белгілінің (берілген) ара қ атынасының, оқ ушының оқ у-танымдық қ ажеттілігінің жә не оның осы міндетті орындауғ а қ абілетінің (мү мкіндігінің ) болуын ұ йғ арады (В. Оконь, А. М. Матюшкин, А. В. Брушлинский, М. И. Махмутов жә не т. б. ). Мұ ғ алімнің алдында (оқ ытушының ) оқ ушының мү мкіндіктеріне сай қ арама-қ айшылық тарғ а толы, біртіндеп субъективтіге айналатын объективті проблемалық ситуацияны ұ йымдастырып, кейбір шешілуі керек проблема тү рінде беру міндеті тұ рады.

Проблемалық ситуацияны қ алыптастыру едә уір педагогикалық қ иындық ты кө рсетеді. Осы қ иындық себептерін толығ ырақ қ арастырайық. Ең алдымен, М. И. Махмутов берген проблемалық оқ ытудың жалпы дидактикалық анық тамасын еске салайық: «... бұ л дамыта оқ ыту тү рі, мұ нда оқ ушының дербес жү йелік ізденуші іс-ә рекеті мен олардың дайын ғ ылыми қ орытындыларды игеруімен ү йлеседі, ал ә дістер жү йесі болса мақ сатты ұ йғ ару мен проблемалық принципін есепке ала отырып қ ұ рылғ ан; оқ ыту мен оқ удың ө зара ә рекеттесу процесі шә кірттердің ғ ылыми... дү ниетанымын, олардың танымдық дербестігін, оқ уғ а деген тұ рақ ты мотивтерінің қ алыптасуына жә не де оларда проблемалық ситуациялар жү йесімен детерминациаланғ ан іс-ә ркет тә сілдері мен ғ ылыми тү сініктерді игеру барысындағ ы ақ ыл-ой қ абілеттерінің (шығ армашылық қ абілеттерді қ оса) қ алыптасуына бағ ытталғ ан» [137, 6 б. ]. Психологиялық проблемалық ситуация адамның алдында шешілуі қ ажет проблемалардың, міндеттердің пайда болуын білдіреді. П. П. Блонскиий мен С. Л. Рубинштейн бойынша, белгілі бір проблемалық ситуацияларда адамның ойлауы пайда болады. «Проблеманы қ оюдың ө зі кө бінесе ү лкен жә не кү рделі ақ ыл-ой жұ мысын талап ететін ойлау ә рекеті болып табылады» [194, 1 т., 374 б. ].

А. М. Матюшкин кө рсеткендей, проблемалық ситуация, субъект пен іс-ә рекет шарттары арасындағ ы қ атынасты анық тайды, ө йткені онда белгісіздік жә не іздестіру ашылады. Тағ ы да атап ө тейік, проблемалық ситуацияны қ алыптастыру мен шешу ү шін ү ш шарт қ ажет: 1) субъекттің танымдық қ ажеттілігі; 2) берілген деректер мен іздестіру арақ атынасы; 3) орындаудың белгілі бір физикалық, интеллектуалдық, операциялық мү мкіндіктері. Басқ аша айтқ анда, субъект интеллектуалдық қ иындық тар жү йесіне қ ойылуы тиіс жә не де одан шығ уды ө зі табу керек. Ә детте, проблемалық ситуация оқ ушығ а «неге? », «қ алай? » деген сұ рақ тар формасында беріледі. Бірақ адам ү шін жаң а міндетті орындауда интеллектуалдық жұ мысты талап ететін сұ рақ қ ана проблемалық бола алатынын есепке алу керек. «Қ анша? », «қ айда? » тә різді сұ рақ тар адам білетін, оның есінде сақ талғ ан нә рселерді қ айта жаң ғ ыртуғ а ғ ана бағ дарланғ ан жә не де оғ ан жауап беру арнайы пайымдауды, шешімді талап етпейді.

Проблемалық ситуация проблемалық дә режесі бойынша ажыратылады (ертеде кө рсетілген проблемалық оқ ыту теориясынының сипаттамасын қ араң ыз). Проблемалық тың ең жоғ арғ ы дә режесі адам проблеманы ө зі қ алыптастыратын, оның шешімін ө зі табатын, осы шешімнің дұ рыстығ ын ө зі қ адағ алайтын ситуация – оқ у ситуациясына ғ ана тә н. Оқ ушы осы процестің тек ү шінші компонентін, яғ ни шешімді ғ ана жү зеге асырғ ан жағ дайда проблема неғ ұ рлым тө мен дә режеде кө рінген. Қ алғ анының барлығ ын педагог дайындайды, жасайды. Проблемалылық дең гейін анық тауғ а басқ а позициядан да қ арайды, мысалы міндетті орындау ө німділігінің ө лшемі, ә ріптестік жә не т. б. Оқ у процесін ұ йымдастыруда педагог міндеттерді орындауда ұ йғ арылғ ан қ иындық тардың кезектілігін жасау керек екені айқ ын.

Проблемалық міндеттің басқ аларынан айырмашылығ ын белгілей отырып, А. М. Матюшкин былай деп кө рсетеді «жә й ғ ана қ андай да бір ситуацияның, яғ ни міндет шарттарын қ ұ райтын берілгендердің сипаттамасын қ амтитын жағ дайдың суреттемесі жә не осы шарттар негізінде ашылуы тиіс белгісіздерді кө рсету беріліп қ оймайды. Проблемалық міндетте субъекттің ө зі міндет ситуациясына араласады». Бұ л жерде «проблемалық ситуацияның пайда болуының негізгі шарты- адамның жаң а қ атынасты, ә рекеттің қ асиеті мен тә сілін ашуғ а деген қ ажеттілігі болып табылады» [135, 275 б. ].

Оқ удың проблемалық ситуациясын жасау оқ ушығ а оқ у міндетін берудің алғ ышарты мен формасы. Бар оқ у іс-ә рекеті мұ ғ алімнің проблемалық ситуацияны жә не кезектеп беруінде жә не оны оқ ушының оқ у ә рекеті арқ ылы тапсырманы орындау жолымен «шешуінде» жатыр. Іс жү зінде орын алатын оқ у іс-ә рекеті белгілі бір оқ у ситуацияларында берілген жә не белгілі бір оқ у ә рекеттерін ұ йғ аратын оқ у міндеттерінің жү йесі ретінде болуы тиіс. Атап ө тетін жайт, «міндеттер» тү сінігі «проблемалық ситуация» тү сінігімен қ атар заң сыз қ олданып отыр. Осы екі тү сінікті нақ ты ажырата білу керек: проблемалық ситуация дегеніміз іс-ә рекет барысында адам қ андай да бір белгісіз, тү сініксіз нә рсеге жолығ ады, яғ ни пайда болғ ан проблема белгілі бір адамнан алдымен ақ ыл-ойлық, ал соң ынан мү мкін практикалық кү ш жұ мсауды талап ететін объективті жағ дайдан туындайды. Адамның іс-ә рекетіне ойлау «қ осылғ ан» кезде проблемалық ситуация міндетке айналады – «міндет кез-келген тү рдегі проблемалық ситуациядан туындайды, жә не де онымен тығ ыз байланысты, бірақ одан біршама ажыратылады» [36, 59 б. ]. Міндет талдау нә тижесінде проблемалық ситуацияның салдары ретінде пайда болады (белгілі бір себептерге байланысты субъект проблемалық ситуацияны қ абылдамағ ан кезде, ол міндетке айналмайды). Басқ аша айтқ анда, міндет оны орындаушы субъект қ абылдағ ан «проблемалық ситуация моделі» (Л. М. Фридман) ретінде қ арастырылады.