 |
17. Қазіргі заман Батыс философиясындағы сциентистік және сциентистікке қарсы бағыттар.
|
|
|
|
1. Неопозитивизм жә не постпозитивизм философиясы.
2. Қ азіргі батыс философиясындағ ы технократиялық концепциялар.
3. Франкфурт мектебінің философиялық идеялары.
4. Постмодернистік философия.
Неопозитивизм – позитивизмнің XX ғ асырдағ ы тү рі. XX ғ асырдың 20 жылдарында қ алыптасқ ан. Алғ ашында ол «логикалық атомизм», кейіннен логикалық позитивизм, аналитикалық философия деп аталады.
Аты ә ртү рлі болғ анымен, олардың мә ні бір – бұ нда зерттелетін, талқ ыланатын мә селенің логикалық – лингвистикалық жағ ы қ арастырылады.
Бұ л ағ ымның кө рнекті ө кілдері – Р. Карнап, К. Гедель, Ф. Франк, О. Нейрат, тағ ы басқ алар ғ ылыми философиялық білімді жаң артудың бағ дарламасын ұ сынды. Оларды ғ ылымның қ ұ рылымы, ғ ылыми тұ жырымдардың эмпириялық жә не теориялық дең гейлері, бұ л тұ жырымдардың ғ ылыми мә нін анық тайтын ө лшемдер, ғ ылыми білімнің қ ұ рылымы сияқ ты сұ рақ тар қ ызық тырды.
Ғ ылыми білімді ғ ылыми емес білімнен бө летін негізгі ө лшем – тұ жырымдарды тә жірибеде сынау, осы мақ сатты орындау ү шін неопозитивистер верификация принципін ұ сынды.
Верификация дегеніміз – ғ ылыми ақ иқ ат пен деректерді эмпириялық тексеру арқ ылы айқ ындауғ а болады деп есептейтін ә дістемелік концепция.
Верификацияның кө мегімен тілдің сыни талдауын жасай отырып, логикалық позитивистер тілді тазалау жұ мысын жү ргізіп, жетілген тілді жасауғ а тырысты. Осындай тілді қ ұ растыру идеясын австриялық философ Л. Витгенштейн «Логикалық - философиялық » ең бегінде дамытты. Бұ л ең бегінде ғ алым жетілген таза тілді дамыту концепциясын баяндағ ан, оның ү лгісі математикалық логикалық тіл деп есептелінген.
|
|
|
Философия – тек тілдің талдауы немесе ғ ылымның тілі тү рінде ө мір сү реді делінген. Сө йтіп, логика мен тіл алдың ғ ы қ атарғ а шық ты. Мұ ның бірнеше себептері бар.
Біріншіден, XX ғ асырдың басында математиктерге кө здескен қ иындық тар. Математика туралық пен дә лдіктің образы болып келген. Кү тпеген жерден математиктердің ө зі қ айшылық тар мен парадокстарғ а жолық ты. Бұ л қ иыншылық тың тү пкі себептері математиканың негіздерінде жатыр. Логика мен жасанды тілдер математиканың негізін қ ұ райды, яғ ни оны талдап қ ұ ру керек. Б. Рассел мен Г. Фреге осымен айналысты.
Екіншіден, аналитикалық талдау Англия университеттерінде қ анат жайып кеткен идеализмге қ арсылық ретінде қ алыптасты.
Философияның негізінде абстрактілі ойлар мен ә серлер емес, нақ ты іс - ә рекетті бейнелейтін тілдер жатуы керек. Философия адам ү шін сыртқ ы фактілерді бейнелейтін тұ жырымдармен байланыстырылады.
Аналитикалық философияның дамуы ғ ылымнан философиялық сипаттағ ы сұ қ артарды алып тастап, оны ғ ылыми танымның методологиясына айналдырудың жеткіліксіз екендігін кө рсетті. Соң ғ ы жылдары онтологиялық, гносеологиялық, жалпы социологиялық мә селелерге қ ызығ ушылық кү шейе тү сті.
Талдау философиясының ө з ішіндегі дағ дарыс постпозитивистік бағ ыттың қ алыптасуына ә келді.
И. Лакатос, К. Поппер, Т. Кун шығ армашылығ ында ғ ылым философиясының маң ызды мә селелері қ ойылды.
|
|
|
И. Лакатос ғ ылыми – зерттеулер бағ дарламасының методологиясын ұ сынды. Ғ ылымның дамуы – бір – бірімен байланысқ ан теориялардың ауысу процесі. Ол зерттеудің нормативті қ ағ идаларын тү сіндіреді, оғ ан болашақ ты болжау мен эвристика кіреді. Бұ л бағ дарламаның қ ұ рылымдық элементтері – мық ты ө зек жә не қ орғ аушы тетік. Мық ты ө зек дегеніміз – ғ ылымның салыстырмалы жоқ қ а шығ аруғ а болмайтын іргелі негіздері, қ орғ аушы тетік дегеніміз - ө зекті қ орғ айтын қ осалқ ы болжамдар жү йесі.
Т. Кун белгілі ғ ылыми қ ауымдастық тың ғ ылыми іс - ә рекетінің моделін жасады. Оғ ан жалпы методологиялық қ алыптар мен дү ниетанымдық ұ станымдар, теориялық стандарттар кіреді. Бұ л модельді Т. Кун парадигма деп атады.
Парадигма дегеніміз – ғ ылыми қ ауымдастық қ абылдағ ан жә не ғ ылыми дә стү рдің ө мір сү руін қ амтамасыз ететін сенімдер, қ ұ ндылық тар жә не техникалық дә стү рлердің жиынтығ ы.
К. Поппер білімнің эмпириялық жә не теориялық дең гейлері бір – бірі мен тығ ыз байланысты болады деп есептеді. Ол «фальсификация» ұ ғ ымын енгізді. Фальсификация дегеніміз - кез келген тұ жырымды теріске шығ ару. Ғ ылыми білімнің дамуы батыл гипотезаларды ұ сынып, оларды жоқ қ а шығ аруды жү зеге асырудан тұ рады, сол арқ ылы ғ ылыми мә селелер шешіледі деп есептеді.
3. Техниканың ролі мен маң ызын тү сіндіретін ә р тү рлі ағ ымдар бар. Технократизм техниканы қ оғ ам тағ дырын анық таушы кү ш деп тү сіндіретін ә леуметтік – психологиялық нұ сқ ау жә не саяси – қ оғ амдық ой бағ ыты.
Дартмунд университетінің профессоры Ф. Рапп техника философиясының мынадай бағ ыттарын атап кө рсеті: бірінші – техниканың тарихы, оның мә дениетке қ атынасын зерттеу, екінші – қ азіргі техника мен ең бектің жалпы сипатын социологиялық тұ рғ ыдан зерттеу, ү шінші – ең бекті талдауғ а, саяси ә леуметтік белсенділікті тү сіндіруге экзистенциалдық мә селелер тұ рғ ысынан келу; тө ртінші – эпистемология тұ рғ ысынан органикалық жә не техникалық ә лемнің дихотомиясын зерттеу; бесінші – болашақ постиндустриялық қ оғ амда басқ ару мә селелері жә не техника мен жалпы адамзаттың қ ұ ндылық тардың қ атынасын анық тау.
|
|
|
XX ғ асырда техника философиясы дербес бағ ытқ а айналды. Испан философы Ортега – и Гассет техниканы талдай отырып адамның екі жақ тылығ ына кө ң іл аударды – ол табиғ аттан ө згеше, бірақ техниканың кө мегімен онымен бірігеді.
Ортега – и – Гассет пен К. Ясперс техникағ а мағ ынаны адам береді деп есептейді. Техниканың кө мегімен адам ө з ө мірін жең ілдетуі де немесе ө зіне ө зі кө р қ азуы да мү мкін.
Гуссерль адам техникағ а негативті мағ ына береді. Адам ө зінің таптырмайтын керемет мағ ыналы ө мірлік ә лемін ғ ылыми ұ ғ ымдарғ а айналдырады, соғ ан сү йеніп техниканы жасайды. Ақ ыр аяғ ында, адамның ө мірлік ә лемі ұ мытылады. Бірте – бірте адам, оның ғ ылымы мен техникасы дағ дарысқ а ұ шырайды. Мұ ндай жағ дайғ а ұ шырамас ү шін техниканың ө зін мағ ыналы ету қ ажет. Хайдеггер техниканың табиғ атын жан – жақ ты терең талдап, оны жетілдіру қ ажет деп есептейді. Ө йткені техника да ө нер сияқ ты, адамды рухани дамытуғ а, байытуғ а бағ ытталуы тиіс.
4. Франктфурт мектебі - XX ғ асырдың 30 жылдары Германияда қ алыптасқ ан философия мен социологиядағ ы бағ ыттардың бірі. Оның орталығ ы – Майндағ ы Франкфрут қ аласындағ ы ә леуметтік зерттеулер институты.
Бұ л бағ ыттың ө кілдері қ оғ амдық ө мірді талдауда орын алғ ан позитивистік жә не тарихи – философиялық кө зқ арастардың біржақ тылығ ын жең іп, ерекше ә леуметтік – философиялық теория жасауғ а тырысты. Ә р тү рлі сарындағ ы сыншыл қ оғ амдық қ атынастар теориясында марксизмдегі, негізгі ұ станымдарды Гегель мен Фрейд, М. Вебер ілімдері тұ рғ ысынан қ айта қ арауғ а ұ мтылады.
|
|
|
Жоғ ары дамығ ан индустриалды қ оғ амды сынай отырып, бұ л мектептің ө кілдері мемлекеттік монополистік капитализмнің тұ лғ а еркіндігін, мә дениет қ ұ ндылық тарын тұ ншық тырып, адамдарды рухани жұ таң дық қ а, бейшаралық қ а ұ шыратататынын атап кө рсетеді. Бұ дан шығ удың жолы – маргиналдарғ а, яғ ни қ оғ амдағ ы аралық топтарғ а сү йене отырып, қ арсылық білдіру, кү ресу деген пікірге келеді. Маргиналдар дегеніміз – студенттік қ ауым, интеллигенцияның жұ мысшы табына жақ ын бө лігі. Мұ ндай идеялар солшыл радикалдар қ озғ алысын теориялық негіздейді. Хоркхаймер жә не Адорно олардың мү мкіндігіне сенімсіздік білдірді.
5. Постмодерн термині XX ғ асырдың бас кезінде Европада жаң а дә уірден кейінгі мә дени ө згерістерді айқ ындау ү шін қ олданылды. Философияда постмодерн деп философиядағ ы жаң а концепцияларды айтады. Олардың басты ерекшелігі осы уақ ытқ а дейін кө п нә рсені тү сіндіріп келген адамның ақ ыл – ойына сенімсіздігін таныту. Сө йтіп, философияның дә стү рлі мә селелерінен бас тарту. Қ ұ дай, Ақ иқ ат, Игілік мә селелеріне кө ң іл бө лмеуді ұ сынды. Ө мірдің мағ ынасын, мә нін діннен, философиядан, ғ ылымнан емес, ө нер мен саясаттан іздестіру қ ажет деп ойлады.
Адамдар ешнә рсеге табынбауы керек.
Посмодернистер ақ иқ атты ө тірік қ ұ ндылық деп есептейді. Ақ иқ ат анық талмайды, ашылмайды, ол жасалады. Ол - сө здерден қ ұ ралатын сө йлемдердің қ асиеті. Сондық тан дү ниенің мә нін ашып кө рсететін ә дістерді іздеп ә уре болудың қ ажеті жоқ.
Ж. Деррида, Ж. Делез, Р. Рорти болмыс, оның бір тұ тастығ ы, бірлігі, объект, субъект, ақ иқ ат сияқ ты мә селелерді жоқ қ а шығ арды. Олардың пікірінше, философияның негізгі міндеті жазу мә дениетінің ә ртү рлі облыстарының мә нін тү сіндіру, яғ ни философия ә деби шығ армалардың бір тү ріне айналады.
|
|
|
