 |
15. Қазіргі замандағы болмыс философиясындағы философиялық классиканың дәстүрлері.
|
|
|
|
15. Қ азіргі замандағ ы болмыс философиясындағ ы философиялық классиканың дә стү рлері.
1. Жаң а томистік философия
2. Жаң а кантшылдық философиясы
3. Жаң а гегельшілдік философиясы
Жаң а томистік философия Франция жә не Бельгияда дамығ ан. Оның атақ ты ө кілі – Жак Маритен. Одан басқ а Жильсон мен Сертилаижды қ осуғ а болады.
Жаң а томистер негізінен метафизикамен айналысады; ә лсіз потенция ә рекетінің нағ ыз шектеулігін кө рсетеді, шынайы болмыс белгілі болмыстың ә рекеті, қ алыптасу, пайда болу дегеніміз потенциядан ә рекетке ө ту: натурфилософия мә селелерінен материя мен форманың, тіршілік пен болмыстың ө зара қ атынастарын қ арастырады. Сонымен қ атар, рухтың мә нін, функцияларын анық тау да олардың назарында.
Таным теориясында сезімдік жә не рационалдық танымның ерекшеліктерін негіздейді. Қ ұ дай туралы ілімде барлық заттар мен қ ұ былыстардың болмысы қ ұ дайдың – еркін ырқ ына тә уелді, шекті болмыс Қ ұ дайдың жетілген болмысының бейнесіне сай жасағ ан деген пайымдаулар бар.
Этика мә селелерінде адам ү шін рахат сезімі оның ақ ыр аяғ ында таза, жетілген болмысқ а жетуімен туындайды.
Жаң а томистер ө зінің бастапқ ы мақ саты католиктік діни сенімнің ақ иқ аттығ ын дә лелдеу деп есептейді. Сондық тан ғ ылыми білімдерді діни қ ағ идалармен, шынайы мағ ынаны дін аят догмаларымен біріктіруге тырысады.
Жаң а томистер католиктік шіркеудің қ азіргі қ оғ амдық қ ұ рылымдардағ ы жү йелерге кірігуінің методологиясын анық тауғ а кө п кү ш жұ мсайды, ә рине, бұ л жұ мыс табыссыз да емес, ө йткені католик шіркеуі – қ азіргі ә лемдік ө ркениетте кө п қ оғ амдық, саяси, рухани кү штер санасатын маң ызды фактордың бірі.
|
|
|
Діни философияғ а Э. Мунье жасағ ан персоналистік бағ ытты жатқ ызуғ а болады. Олардың пікірінше, жоғ ары рухани кү ш – тұ лғ а, ә лемді жаратушы – Қ ұ дай. Адамғ а жаратушының абсолютті тұ лғ асының ық палы ә сер етеді. Осы арада дү ниенің ортасына адамды қ оятын ү рдіспен дү ниенің ортасына қ ұ дайды қ оятын ү рдіс ө зара ұ шырасып, бірігеді.
Діни модернизмнің философиялық жү йелерінде француз философы жә не антропологы Тейяр де Шарденнің идеялары кең інен тарады.
Тейяр адамның пайда болуына алып келген ә лемнің эволюциясын діни тә жірибе мен ғ ылымның қ ол жеткізген жаң алық тарын біріктіре отырып, анық тауғ а тырысты. Ғ алымның пікірінше, қ ұ дай – эволюцияның қ озғ аушы жә не бағ ыттаушы кү ші. Ә лемдік эволюция бірін – бірі ауыстырғ ан ү ш сатыдан ө теді; мораль (метасфера), «ө мір» (биосфера) «ой» немесе шалғ ай ө мір (ноосфера). Аталғ ан эволюциялық сатылардың «ой» дең гейінде дү ниеде адам баласы пайда болғ ан. Ол ө з бойына психикалық энергияны жинақ тап, «ноосфераны» туындатады.
2. Жаң а кантшылдық Кант есімімен немесе жалпы сыни кө з қ араспен байланысқ ан ә ртү рлі кө птеген ағ ымдардың ортақ атауы. Олар XIX ғ асырда Германияда қ анат жайғ ан.
Германияда жаң а кантшылдық 1860 жылдан кейін неміс идеализмнің спекулиативті метафизикасына риза болмаушылық пен жеке ғ ылымдардың бастауларын жеткілікті дә лелдеудің жоқ тығ ының нә тижесінде пайда болды.
|
|
|
Жаң а кантшылдық тың рационалдық тү рі – метафизика ретінде (Гартман, Вундт), қ ұ ндылық тар философиясы (Риккерт, Виндельбанд), логикалық бағ ыт (Коген, Наторп, Кассирер, Либерт) формасында дамығ ан. Ал эмпирикалық бағ ыттар позитивизм (Дильтей), сенсуализм (Гельмгольц, Мах, Миль) тү рінде ө рбіген.
Жаң а кантшылдар «ө зіндік заттың объективті табиғ атын жоқ қ а шығ арды, сө йтіп Кант философиясының мық ты, рационалды элементінен бас тартты. Сө йтіп, ойлаудың белсенділігі арқ асында жаратылыстану табиғ атты, мә дениеттану мә дениетті жасайды» деген қ орытындығ а келді.
Бұ л бағ ыттың ө кілдері философияны субъективті қ атынастардан тыс, дербес ө мір сү ретін қ ұ ндылық тар туралы ілім деп анық тады.
Заң дылық тарды танымның маң ызды принципі етіп анық таудан бас тартқ ан олар оны қ ұ ндылық тармен ауыстырғ ан. Ә леуметтік қ ұ ндылық тарды этикалық қ ұ ндылық тарғ а теліген. Ал этикалық қ ұ ндылық тардан жоғ ары эстетикалық қ ұ ндылық тар қ ойылғ ан.
3. Жаң а гегельшілдер – XX ғ асырдың 20 жылдарында Германияда, Францияда, Англияда, Голландияда, Италияда, Россияда, АҚ Ш-та кең інен тарағ ан философиялық бағ ыт.
Олар Гегельге сү йене отырып, диалектика ә дісін, метафизиканы дамытқ ан. Тарих пен мә дениетті матефизика тұ рғ ысынан тү сіндіре отырып, кү шті мемлекет идеясын қ орғ ағ ан. Алдың ғ ы қ атарғ а рух туралы ғ ылымдарды қ ойып, оны негіздеуге тырысқ ан. Оның кө рнекті ө кілдері – Г. Глокнер, Г. Л. Гернит, Б. Бозанкет, Ф. Бредли, Б. Кроче.
16. Қ азіргі замандағ ы батыс философиясындағ ы антропологиялық ілімдер.
1. Ө мір философиясы
2. Психикалық талдау философиясы
3. Экзистенциализм
4. Феноменология
5. Философиялық герменевтика
Ө мір философиясы XIX ғ асырдың аяғ ында қ алыптасты. Ол ө з бастауын Ф. Ницше (1844 - 1900) шығ армашылығ ынан алады. Оның негізгі идеяларын В. Дильтей, Г, Зиммель, А. Бергсон, О. Шпенглер сияқ ты атақ ты ғ алымдар одан ә рі дамытады. XX ғ асырдың 20-30 жылдары Европада кең інен таныла бастағ ан.
|
|
|
Ағ ымның ө зінің аты ондағ ы іздестірілетін іргелі ұ ғ ым «ө мір» екендігіне шү бә келтірмейді.
Ө мір – тірінің болмысында ұ дайы, шексіз шығ армашылық пен қ алыптаса беретін, біртұ тас алғ ашқ ы реалдық, неорганикалық қ а, дамымайтын, қ атып – семгендікке, ө шіп – сө нгендікке қ арсы тұ рады.
Ө мір ұ ғ ымының қ ұ рамына биологиялық та, мә дени – тарихи қ ұ былыс та кіреді. Ө мір ә руақ ытта, тынымсыз, ү здіксіз ұ дайы қ озғ алыста болғ андық тан, ә лем оны танудың пә рменді жолы бола алмайды. Ғ ылым жә не оның бастауы болатын пайымдау ө мір қ ұ былыстарын жеке бө ліктерге айыратын талдау ә дістерін қ олданады. Сө йтіп, ол заттар мен қ ұ былыстың арасындағ ы байланысты анық тайды, шындық ты адамның қ ажетіне қ арай бейімдейді.
Бірақ, ғ ылым, жалпы адамның парасаты ә лемнің мә нін тү сіндіре алмайды. Ө йткені, адамның парасаты белгілі бір мақ сатқ а бағ ытталғ ан. Ал ө мір кез келген мақ сатқ а ұ мтылыстан ә лдеқ айда жоғ ары.
Сондық тан ө мір философиясы танымның рационалдық тү ріне емес, интуитивтік формасына ерекше кө ң іл аударады. Яғ ни, интуиция, тү сіну, миф, символдық форма ө нер ерекше дә ріптеледі.
Интуиция, тү сіну, кірігу сияқ ты кү рделі таным формалары тұ лғ ағ а ғ ана тә н, кез келген қ арапайым адам мұ нан тым алыс. Бұ дан танымды «ақ сү йектендіру» келіп шығ ады. Бірақ ақ иқ атты оқ ып ү йрену процесінде оны тану ә ркімнің қ олынан келеді.
Адам ө зін тұ лғ а ретінде тарихта, мә дениетте дамыта алады. Оның шығ армашылығ ы ө мір ағ ымына сә йкес. Ол процесс, сонымен қ атар, биологиялық жә не ә леуметтік дамудың нә тижесі.
|
|
|
Адам тарихта ө мір сү реді, ал онда объективті заң дар жоқ. Тарихтың тағ дыры да адам сияқ ты. О. Шпенглердің пікірінше, адамдардың жалпы тарихы – бұ л фикция, тү к емес. Мә дениет пен ө ркениеттің белгілі шегі, тағ дыры бар. Олар қ алыптасады, дамиды, қ ұ рдымғ а кетеді. Ө ркениет пен мә дениет ө зіндік, таптырмайтын ерекшеліктері бар қ ұ былыстар, оларды тү гел тү сінуге болмайды, сондық тан олардың бір – біріне ық палы туралы айту ө те қ иын. Ә рбір мә дениет пен ө ркениеттің ө зіндік, дара, қ айталанбайтын ерекшеліктері, яғ ни олардың ә рқ айсының ө зіне тә н қ ұ ндылық тары да бар, олар дамиды, ө згеріп отырады.
Мә дениет пен ө ркениеттің ө зіндік ерекшелігіне қ атысы жоқ жолы басқ а қ ұ ндылық тар да бар. Ф. Ницшенің пікірінше, «қ ауымдық » тобырлық «инстинкт», қ ұ лдардың моралі, бұ қ аралық наным – сенімдер осының мысалы.
Ф. Ницше ө мірді мә ң гі қ озғ алыс қ алыптасу, ұ дайы ағ у деп анық тайды. Биологиялық жә не рухани ө мірдің барлық процестерін билікке ырық тың ә ртү рлі кө ріністері деп қ арастыра отырып, оның мә селелерін мә дениет кең істігіне ө ткізеді.
Ницшенің пікірінше, мә дениет қ ұ ралдарының ұ зақ уақ ыт дамуына байланысты ө мір болмысымен, яғ ни тұ рақ тылық пен толық ауыстырылып отырады. Оның пікірінше, ғ ылым мен ө нер тұ рақ ты мә дени қ алып пен қ ағ ида. Мә дениет дамуының ә ртү рлі кезең інде олардың ә рқ айсы ү стемдік етіп отырғ ан.
Адамның дамуының алғ ашқ ы кезең інде ө нер ү стемдік қ ұ рды, кейіннен оны ғ ылым ығ ыстырды. Соның салдарынан адам ө з тіршілігінің бастауы ө мірден ажырап қ алды. Ө нердің ғ ылымғ а жол беруі Сократтан басталады.
Ницшенің пікірінше, нағ ыз мә дениет ө зін - ө зі толық тырып отыратын екі бастау алыптың, ө мірлік кү штің, энергияның еркін ойыны, аполлондық жә не жайбарақ аттық. Бұ л мә дениеттің ү лгісін Ницше Сократқ а дейінгі Грециядан табады.
Европа мә дениеті дионисийлік бастауды тұ ншық тырып тастағ ан.
Сондық тан онда белгілі тә ртіп жү йесіне негізделген ағ ыны жай, байыпты, жайбарақ ат ө мір басталғ ан.
|
|
|
Ницшенің пікірінше, ө мірдің негізгі ү рдістері ө су, ө ркендеу, кү штің нығ аюы. Оның заң ды салдары кү рес, кү рестің негізгі қ айнар кө зі мен қ ұ ралы – билікке ырық. Ө мірдің барлық қ ырларының негізінде жататын билікке ырық ә лемдегі эволюцияның қ айнар кө зі. Ницше философиясының негізгі екі тақ ырыбы осыдан туындайды: мә нгі қ айта оралу жә не асқ ақ адам.
Ф. Ницше қ арапайым адамдарғ а жек кө рініштілікпен қ арайды, туа біткен рухы ақ сү йек адамдарды кө термелейді. Қ арапайым адамдар ә лсіз, қ олынан тү к келмейді, бірнә рсені жасауғ а, билік етуге қ абілетсіз. Олар табиғ атынан қ ұ лдар, бағ ыну ү шін жаралғ андар.
Ф. Ницше тобыр адамына ешқ андай нә сілге жатпайтын, қ оғ ам элитасы ө сіріп, ө ндірген асқ ақ адамды қ арсы қ ояды.
Кез келген моральдық ұ станымнан, жақ сылық пен жамандық тан тыс тұ рғ ан асқ ақ адам жер ә леміндегі жаппай ө тірікті қ атыгездікпен жең іп шығ ады.
Ойшыл ө мірге деген нигилистік кө зқ арасына сә йкес қ ұ ндылық тарды қ айта қ арауғ а, христиандық – гуманистік қ ұ лдар моралін ақ сү йектер мен мырзалар моралімен ауыстыруғ а шақ ырады.
Алғ ашқ ысы бағ ыныштылық ты, шыдамдылық ты, тө зімділікті, момындық ты, кү ш кө рсетпеуді, ал екіншісі ырық тың кең дігін, бұ йыру, бағ ындыру ө нерін, шыншылдық ты, қ ажырлылық ты, қ орқ ақ тық пен жү рексіздікті жек кө рушілікті дә ріптейді.
Ф. Ницше жаң а европалық рационалдық қ а, билікке ырық ты қ амтамасыз ететін сезімдер мен инстинкті қ арсы қ ойды. Ақ ыл – ой тү к емес, логика жалғ ан, ө йткені олар ө мірдің динамикасына сай келмейтін қ атып – сенген формаларды тү сіндіреді.
Танымның негізгі мақ саты ақ иқ атты анық тау емес, ә лемді игеру. Ақ иқ ат ө тірікпен барабар. Ө тірік пен адасу қ ажет, олар тобырды тыныштандырады, сө йтіп ақ сү йектерге ө з рухын нығ айтуғ а жағ дай жасайды.
Ф. Ницше философиясының негізгі идеялары адам мә селесіне кө ң іл бө летін прагматизм, феноменология, экзистенциализм сияқ ты атақ ты философиялық ілімдерде одан ә рі дамыды.
«Ө мір философиясының » тағ ы да бір ө кілі Вильгельм Дильтей (1833-1911) барлық дү ние мен адам болмысының мол мү мкіндігін тек ойлау мен абсолютті идеяғ а бағ ындырғ ан Гегель философиясын сынап, ө з ізденістеріне «ө мір» ұ ғ ымын негіз етіп алды.
Ө мір - ә лемдегі адам болмысының тә сілі. Оғ ан бү тіндік, кө пжақ ты рухани бастау тә н. Философия материя жә не сана туралы схоластикалық бос ә ң гімелерді қ ойып, ө мірді оның барлық қ ыры мен сыры жағ ынан терең зерттеуі қ ажет.
Ө мір философиясына жақ ын идеяларды Артур Шопенгауэр (1788-1860) дамытқ ан. Ол - иррационалдық бағ ыттың ө кілі. Иррационализм дегеніміз дү ниені, ә лемді тануда аффектіге, ерікке сү йену қ ажет, ө йткені, жан – кездейсоқ оқ иғ алар мен қ ұ былыстардың жиынтығ ы, онда қ исын да байланыс та жоқ есептейтін ілім.
А. Шопенгауэрдің негізгі ұ ғ ымы – ерік. Ерік - барлық болмыстың негізі, идеалды кү ш, ә лем қ ұ рылымының бастауы болатын космостық принцип.
Ерік сананың негізінде жатыр, барлық заттар мен қ ұ былыстардың жалпы мә ні болып табылады.
Шопенгауэр ерік мә селесімен қ атар, адам тағ дыры, еркіндігі, қ ажеттілігі, мү мкіндігі, бақ ыт сияқ ты аса маң ызды сұ рақ тарды да ойластырып, оларғ а тартымды жауап таба алмады. Оның философиялық идеялары кең тарамады, ө йткені замандастарына кө птеген идеялары тү сініксіз болды.
3. Психикалық талдау философиясы XX ғ асырдың 20 жылдарында алдымен Венада, сонан соң Европа мен Америкада қ алыптасты.
Психикалық талдау дегеніміз – жү йке ауруларын емдеуге бағ ытталғ ан ә діс. З. Фрейд осы ә дісті қ ояншық ауруын емдеуге қ олданғ ан. Кейіннен адамның ішкі жан дү ниесінің тылсым байланыстары мен негіздерін зерттеуге бағ ытталғ ан психологиялық ілімге айналады.
З. Фрейдтың ілімін А. Адлер, К. Юнг одан ә рі жалғ астырғ ан.
Қ ояншық ауруларын емдей жү ріп, З. Фрейд адамның санасы қ алай дамиды, неліктен психикалық тыныштығ ы бұ зылады деген сұ рақ тарғ а жауап іздеді. Адам ө мірі оң ай емес, онда ә ртү рлі жағ дайлар, тіпті жағ ымсыз оқ иғ алар да болып тұ рады.
Адам ә руақ ытта ө зін белгілі бір қ алыпта ұ стайды, ө зі ү шін қ олайсыз жағ дайда да, қ иын сә ттерде адам ө зін - ө зі ұ стап, ішкі жан дү ниесіндегі жан айқ айын айналадағ ыларғ а білдірмеуге тырысады. Жағ ымсыз тү йсіктер ө з ішінде қ алып қ ояды. Біраз уақ ыттан кейін олар ұ мытылады, оның санасынан ығ ыстырылады. Бірақ олар қ айда кетеді, сыртқ а шығ а ма, жоқ ә лде жү рек тү пкірінде қ алып қ оя ма?
З. Фрейд санадан ығ ыстырылғ ан сезімдер адамның ішкі жан дү ниесінің бір бұ рышында біртіндеп жинала беретіндігін анық тады. Олар кү тпеген жағ дайларда кенеттен оттан жанғ ан қ ұ рғ ақ шө п сияқ ты бірден лап етіп, сыртқ а шығ ып, эмоциялық жарылыс, жү йкенің тозуын тудыруы мү мкін.
Адамның ішкі жан дү ниесіндегі осындай жағ ымсыз сезімдер мен тү йсіктер, қ абылдаулар жиналатын бө лікті З. Фрейд бейсаналық деп атады.
Бейсаналық дегеніміз – санадан тә уелсіз адам жанының қ ұ рамдас бө лігі, тұ лғ а қ ұ рылымының маң ызды элементі – «Ол».
Бейсаналық дең гейде жинақ талғ ан нә рселер ерте ме, кеш пе, ә йтеуір бір сыртқ а шығ ады.
Фрейд ө зі негізін қ алағ ан психикалық талдауда бейсаналық тың ә ртү рлі қ ұ рылымын баяндады.
З. Фрейд «либидо» ұ ғ ымын енгізді. Либидо арқ ылы ол негізінде сексуалді қ ажеттілікті қ анағ аттандыратын психикалық белсенділікті тү сіндірді. Сексуалды қ ұ штарлық жө нінде ашық айта отырып, осы уақ ытқ а дейін онша мә н берілмеген кө птеген маң ызды мә селелерді анық тады.
Ө зі жасағ ан қ ұ штарлық, қ ұ марлық теориясына сү йене отырып, З. Фрейд адам қ оғ амының мә дениеті мен діннің маң ызды мә селелеріне кө пшіліктің назарын аударды.
З. Фрейд адам тә ртібінің маң ызды кө рінісі агрессияның, яғ ни басқ ағ а деген жек кө рушіліктің пайда болу тетігін тү сіндірді.
Адам ө з қ ажетіліктерін қ анағ аттандырып, рахаттануғ а ұ мтылады. Осы ұ мтылыстың іске асуы агрессияғ а ә келеді. Агрессиямен тағ ы да бір феномен тығ ыз байланысты. Адамдар ө зінің айналасына кө ң ілі жақ ын адамдарды топтастырады, яғ ни кіші мә дени топ қ ұ рады. Осы мә дени топтан тыс тұ рғ ан адамғ а ә руақ ытта жағ ымсыз кө зқ арас, жек кө рушілік бағ ытталуы мү мкін.
З. Фрейд қ ұ рғ ан тұ лғ а моделі ү ш маң ызды элементтен тұ рады: ол (бейсаналық ), «Мен» (сананың бастауы) жә не ә сіресе – мен (ұ ждан тү рінде кө рініс беретін сана).
Психикалық талдауды қ олдану аясын кең ейте отырып, Фрейд оны адам арасындағ ы қ атынастарды, бұ қ ара психологиясын, мә дениет институттарының мә селелерін зерттеуге пайдаланды. Фрейд шешуге тырысқ ан ең маң ызды мә селе – бұ л қ оғ ам мен адам арасындағ ы қ ақ тығ ыс.
Ә р адам ө зінің инстинкті мен қ ұ штарлығ ын қ анағ аттандыруғ а тырысады, ал қ оғ ам оғ ан шек қ ояды. Мә дениет тек бір ғ ана тұ лғ аның жетістігі болмағ андық тан, ол адамғ а сыртқ ы жау кү ш ретінде ә сер етеді.
Адам ө ізінің ә леуметтік функциясын белгілі бір ұ жымда іске асырады. Яғ ни ұ жым, онда қ алыптасқ ан жағ дай оғ ан билік етеді. Яғ ни ұ жымда адамдар бір – біріне ә сер етеді, бір – бірінің мү мкіндіктерін шектейді. Жеке адам ондай шекті мойындамайды.
3. Экзистенциализм – адам, оның ө мір сү руінің қ иыншылық тары мен мә селелерін негізгі зерттеу нысаны етіп алғ ан философиялық бағ ыт. Ол XIX ортасында қ алыптасып, XX ғ асырдың 20 – 70 жылдарында ө зекті бағ ытқ а айналып, Батыс Европадағ ы атышулы ағ ымдардың бірі болып отыр.
Экзистенциализмнің дамуына жә не ө ркендеуіне мынадай себептер жағ дай жасағ ан:
- бірінші жә не екінші дү ниежү зілік соғ ыстардың қ арсаң ындағ ы жә не олардың аралығ ындағ ы адамгершілік, экономикалық жә не саяси дағ дарыстар;
- ғ ылым мен техниканың қ арқ ынды дамуы жә не оның кейбір нә тижелерінің адамғ а қ арсы кең інен қ олданылуы;
- бү кіл адамзаттың қ ұ рып кету қ ауіпі;
- адамғ а аса қ атыгездікпен кү ш кө рсетудің кең інен қ анат жаюы;
- адам тұ лғ асының мысын басып тастайтын тоталитарлық, фашистік режимдердің кө беюі.
Осы мә селелер тө ң ірегінде ойланғ ан ойшылдар мынадай философиялық мә селелерге кө ң іл бө лді:
- адам тұ лғ асының ерекшелігі, оның сезімдері мен толғ аныстарының, ү міті мен сенімінің терең дігі;
- адамның ішкі жан дү ниесі мен қ оршағ ан ортаның айырмашылығ ының қ айшылық тары;
- адамның жалғ ыздығ ы мен торығ уының мә селелері;
- ө мірдің мә ні жоқ тығ ы мә селесі;
- ішкі таң дау мә селесі;
- адамның ө зінің ішкі жан дү ниесі мен сыртқ ы ортадан ө зін - ө зі іздеуінің мә ні.
Экзистенциализмнің негізін қ алағ ан – дат философы С. Кьеркегор (1813-1855).
Дат ойшылының пікірінше, философияның маң ызды мә селесі – адам, оның ү лкенді, кішілі, маң ызды, маң ызсыз мә селелері.
Философ «жалғ ан тіршілік» жә не «шынайы тіршілік» деген ұ ғ ымдар енгізген.
«Жалғ ан тіршілік» дегеніміз - адамның қ оғ амғ а толық бағ ынуы, яғ ни басқ алар сияқ ты ө мір сү руі, ө зінің мү мкіндігіне, ерекшелігіне мә н бермеуі. Шынайы тіршілік дегеніміз – қ оғ амның қ ысымынан босап, саналы таң дау жасау, ө з қ абілеттерін жан – жақ ты ашу, дамыту.
Шынайы тіршілік – бұ л экзистенция. Оғ ан жету ү шін адам ү ш маң ызды кезең нен ө теді:
- эстетикалық
- этикалық
- діни
Эстетикалық дең гейде адам ө мірі сыртқ ы факторлармен анық талады. Ойланбай айналадағ ы ө мір ағ ынымен кете береді.
Этикалық дең гейде адам саналы таң дау жасайды, саналы тү рде мақ сат қ ояды, ө мірі парыз қ исынымен басқ арылады.
Діни дең гейде адам ө з ө мірінің мә нін терең тү сінеді, тіпті сыртқ ы орта ә сері оғ ан ешқ андай ық пал ете алмайды.
Экзистенциализмнің кө рнекті ө кілдері - Ясперс (1883-1969), Сартр (1905-1980), Камю (1913-1960), Хайдеггер (1889-1976).
К. Ясперс неміс философы. «Дү ниетаным психологиясы» деген ең бегінде экзистенциалдық мә селелерді кө терген. Оның пікірінше, адам басқ алар сияқ ты ө мір сү ре береді, тіпті ө зінің кім екенін шын мә нінде білмеуі де хак. Бірақ кү тпеген, ерекше жағ дайда оның шын болмысы анық талуы мү мкін. Бұ л – адам болмысы сынғ а тү сетін, ө мір мен ө лім бетпе – бет кездесетін шекаралық жағ дайлар. Осы уақ ытта адам шын мә нінде қ ұ ндылық не екенін жақ сы тү сінеді, ө зін де, басқ аны да бағ алай бастайды.
Ж. П. Сартрдың негізгі мә селесі – таң дау мә селесі. Ө зекті философиялық ұ ғ ым - ө зіндік болмыс. Ол адам ү шін жоғ ары реалдылық, оның шын мә нін басқ алармен қ арым – қ атынас процесінде тү сінесің. Ө мір сү рудің маң ызды шарты – еркіндік. Бү кіл ө мір - ә ртү рлі кішкене ө мірдің жиынтығ ы, байланысы, ө йткені адам ө з ө мірінің жекелеген кезең дерінде ө зі ү шін аса маң ызды таң дау жасайды. Мысалы: жұ бай таң дау, кә сіп таң дау, жұ мыс орынын таң дау, кү реске қ атысу, соғ ысқ а аттану т. б.
Адам еркіндігі абсолютті. Еркіндік мә селесімен қ атар жауапкершілік те туындайды.
Альбер Камю - ө мір мә нін іздестіруді негізгі мақ сат еткен. Философтың негізгі тұ жырымы – адам ө мірі шын мә нінде мағ ынасыз. Ө йткені адам қ аншалық ты тырысса да, қ иналса да, жү гірсе де, бә рі бір ө леді. Яғ ни, адам ө мірі – абсурд.
Альбер Камю «Сизиф туралы миф. Абсурд туралы эссе» ең бегінде адам ө міріндегі қ иын жағ дайларғ а назар аударды. Эсседе ө зін - ө зі ө лтіру проблемасы, мағ ынасыздық пен ө лім, ү міт мә селесі қ арастырылады. Адам неліктен ө зін - ө зі ө лтіруге бел буады. Ө мірдің мағ ынасыз сипат алып, ү міттің алдамшы сағ ымғ а айналғ анында. Ө мірдің мағ ынасын анық тауғ а екі жол бар, оның бірі – одан кү дерін ү зу, бас тарту, екіншісі ө мірге деген қ ұ штарлық. Осы екі қ арама – қ арсы бағ ыт адамның сана – сезімінде ұ шырасады. Сө йтіп ол шекаралық ситуацияғ а тап болады.
Жалпы экзистенциализм философиясында адам ө мірінің кө птеген тылсым, тү сініксіз жағ дайлары зерттеледі.
4. Феноменология – XX ғ асырдағ ы философияның бір бағ ыты. Бұ л сө здің нақ ты мағ ынасы – баяндау немесе қ ұ былысты зерттеу. Заттар мен қ ұ былыстардың адамның санасындағ ы сұ лбасын баяндау феноменология деп аталады.
Бұ л бағ ыттың негізін Э. Гуссерль қ алағ ан. Оның пікірінше, ә лемге, оның тылсым табиғ атына кілт ә лемді тікелей қ абылдаудағ ы сананың сипаттарында. Яғ ни, ә лемді сананың мү мкіндіктері арқ ылы тану. ә лемнің қ ұ былысы, оның санадағ ы сұ хбаты – міне, бұ л ә лемнің ө зі. Зерттеушінің назары, ә лемге, оның қ ұ былыстарына емес, осыларды адамғ а танытатын, оғ ан жақ ын ететін сананың ішкі қ ұ былыстарына аударылуы қ ажет.
Феноменология ә лем туралы сана мен оның адамғ а тікелей берілуінің арасындағ ы ұ қ састық ты анық таудан басталады. Осыдан адамның ә лемге қ атынасының заттық мағ ынасын емес, оның санасының қ ұ былыстарына ерекше кө ң іл бө летін зерттеудің жаң а типі қ алыптасады.
Болмыс сананың кө ріністі, яғ ни оның бойында сананың қ асиеттері мү лгіген. Осы тү рінде танымның нағ ыз нысаны. Сананың негізгі қ асиеті – оның затқ а немесе қ ұ былысқ а бағ ытталуы. Сананың қ ұ былыстарында субъект пен объектің арақ атынасын белгілеу қ ажет.
Адамғ а сыртқ ы қ ұ былыс тү йсігі, қ абылдауы елесінде беріледі. Бірақ мұ нымен таным бітпейді, тек басталады. Бұ дан соң сананың арнайы жұ мысы жасалады.
Яғ ни, сана ө зіне тү скен ақ паратты ішкі талдаудан, сү згіден ө ткізеді. Тү бінде сана ә руақ ытта затқ а бағ ытталғ ан. Яғ ни сана ә р қ ашан да интенциальды. Интенциялдық дегеніміз – сананың белгілі затты тү сінуге бағ ытталуы немесе заттың шынайы, шынайы емес екендігіне кө з жеткізеді, яғ ни заттың ежелгі нұ сқ асын ұ мытпай, есте ұ стай отырып, оғ ан тү рлі қ атынас жасап, сонан соң затқ а қ айта оралу.
5. Герменевтика дегеніміз – тү сіну, тү сіндіру, айқ ындау. Бұ л бағ ытты дамытқ ан Г. Гадамер мен П. Рикер. Гадамердің пікірінше, тарихи қ ұ рылымдар мен мә дени деректерді тү сіндіру тіл мү мкіндіктеріне негізделген. Басқ а мә дениетті, рухани тү сіну ү шін, оның ішіне ену керек. Сонымен қ оса, басқ аша тү сіну ү шін ө зіндегі тұ рақ тылық ты сақ тау қ ажет деген М. Бахтин пікірі герменевтиканың мә нін ө те дә л тү сіндіреді.
Дү ниені тануда, игеруде ә леммен, техникамен қ атар ө нер де, философия да, тарих та кө п ү лес қ осады. Олардың ә рқ айсының ө зіндік жолы бар.
Гадамер герменевтиканың негіздерін тү сіндіре отырып, бұ л зерттеулердің міндеті ақ иқ атқ а жетудің ғ ылыми ә дістеме бақ ылауындағ ы шектен асып тү сетін тә жірибесін, онымен кездесетін жердің де ашылуы жә не ө зіндік негіздемесі жө нінде мә селе қ оюында. Сонымен рух туралы ғ ылымдар танып – білудің ғ ылымнан тыс жатқ ан тә сілдермен – философиялық тә жірибемен, ө нер тә жірибесімен, тарихтың ө зінің тә жірибесімен – жақ ындастырылады» - деп жазды.
Герменевтика дегеніміз – белгілі мә ліметтерге, мә тіндерге сү йене отырып тү сіндіру, талқ ылау. Ал тү сіндіру, талқ ылау белгілі бір дә стү рге, ә леуметтік – мә дени факторларғ а сү йенеді.
Сол себепті герменевтика адамдардың ө зара қ арым – қ атынас ә лемін шынайы қ ұ нды жә не ә ркімге жақ ын ә лем деп анық тайды. Оның ө зінің жан дү ниесінде мә дени, қ ұ ндылық, мағ ыналар ә лемі тү зіледі. Оның негізін тіл қ алайды. Міне, осыны тү сіндіру - герменевтиканың басты мақ саты.
|
|
|
