 |
19. XIX-XX ғасырдағы қазақ философиясы.
|
|
|
|
1. Ш. Уә лихановтың философиялық кө зқ арастары.
2. Абайдың философиялық кө зқ арастары.
3. Ш. Қ ұ дайбердиевтің философиясы.
Шоқ ан Уә лиханов - XIX ғ асырдағ ы қ азақ философиясының кө рнекті ө кілі. Тарихшы, саяхатшы, аз болса да ө те мә нді ө мір сү ріп, қ азақ халқ ының тарихында ерекше із қ алдырды. Оның негізгі ең бектерінің ішінде «Бақ сылық туралы», «Сот реформасы туралы», «Даладағ ы мұ сылмандық туралы» деген дү ниетанымдық, қ оғ амдық мә селелерді зерттейтін ең бектері бар.
Уә лиханов саяси жә не қ ұ қ ық тық теорияларды жақ сы білді. Оның пікірінше, саясат – бұ л билік жә не оны орнату тә сілдері. Билік мемлекеттің негізгі функциясы, оның қ ұ рылымы жә не іс - ә рекетінің мағ ынасы ү стемдік ететін кү штерге байланысты.
Шоқ анның Қ ұ лжағ а сапары ғ ылыми ерлікпен барабар. Оның ерлігі мен ғ ылыми табыстары бү кіл Европа жұ ршылығ ының жоғ ары бағ асына ие болғ ан.
Шоқ анның ғ ылыми зерттеулерінің негізгі тақ ыптары халқ ының тарихы, тұ рмысы жә не адамгершілік мә селелері.
Ш. Уә лиханов орыс мә дениеті мен ғ ылымының қ азақ халқ ының тағ дырында маң ызды роль атқ арғ андығ ына кө ң іл бө леді. Алдың ғ ы қ атарлы гуманист орыс ғ алымдары мен жазушылары халық тың рухани ө ркендеуіне, ө суіне ө з ү лесін қ осты. Біз оны Шоқ анмен байланысты болғ ан адамдардың іс - ә рекетінен айқ ын кө реміз.
|
|
|
Ш. Уә лиханов ағ артушы – ғ алым ретінде халық тың білімді жә не еркін болғ андығ ын армандады. «Тек білім ө мірді бағ алауғ а ү йретеді, адам ө міріне жайлы тұ рмыс қ ұ руғ а жағ дай жасайды. Халық тың рухани ө сіп – жетілуі ү шін еркіндік пен білім ө те қ ажет» деп жазды Ш. Уә лиханов.
Экономикалық жә не саяси реформалар халық тың дә стү рі мен қ ажеттіліктеріне сү йенуі керек.
Қ оғ амды саяси реформалардың кө мегімен ө згертуге болады деп ойлады. Бірақ XIX ғ асырдың 60 жылдарында патша ө кімет іске асырғ ан саяси – экономикалық реформалар Шоқ анның идеалына сай келмеді.
«Сот реформалары туралы хат» деген ең бегінде Шоқ ан ә леуметтік – саяси реформаның мә нін ашып кө рсетті, қ азақ даласында тарихи тамыры терең, халық тың қ олдауына ие болғ ан билер сотының қ ажеттілігін негіздеді.
Қ азақ станның округтарғ а бө лініп, оны басқ арудың жаң а тү рі енгізілгенде қ азақ тардың басқ ару жү йесіне қ атыстырылуы олардың ө мірін жең ілдетеді деп ойлады.
2. Абай Қ ұ нанбаевтың философиялық ойлары терең жә не жан-жақ ты.
Оның шығ армашылығ ындағ ы дү ниетанымдық сұ рақ тар қ ұ дай мен табиғ аттың, қ ұ дай мен адамның, жан мен тә ннің, ө лім мен ө мірдің арасындағ ы қ атынастар мә селесі болып табылады. Абайдың пікірінше, қ ұ дай - ә лемнің алғ ашқ ы себебі немесе тү пнегізі. Қ ұ дай ә лемді жаратты, сонан соң ол оның дамуына араласпайды, яғ ни ә лем ө зіндік заң дарына сү йеніп дамиды.
Қ ұ дай адамды да жаратты. Бірақ ол кү нделікті ісіне араласпайды. Адамның белсенділігін кө рсете отырып, Абай қ ұ дай адамды ақ ылды немесе ақ ымақ, мейірімді немесе қ атал, бай немесе кедей еткен жоқ. Бә рі адамның ө зіне, оның ақ ылына жә не қ оршағ ан ортасына байланысты.
|
|
|
Абай дү ниетанымының ө зегі, кү ре тамыры – адам. Адам Абай ү шін оның организмін, іс - ә рекетінің мақ сатын жә не ү йлесімділігін, талап – тілегі мен қ ызығ ушылығ ын зерттегенде физиологиялық – психологиялық нысан, ал таным процесінің мә нін тү сіндіргенде – философиялық нысан, жақ сылық пен жамандық тың мағ ынасын алып, «Адам бол» этикалық принципін негіздеген уақ ытта этикалық нысан болып табылады.
Таным, Абайдың пікірінше, - адам тіршілігінің маң ызды мақ саты, адам жанының бірден – бір қ ажеттілігі.
Табиғ ат пен қ оғ ам ұ дайы ө згерісте, дамуда. Қ оғ ам дегеніміз – ұ рпақ тың ү немі ауысып отыруы.
«Адам бол» деген Абай принципінің мә ні адамды, оның ролін жоғ ары бағ алауында. Ойшылдың пікірінше, ә р адам ең бекқ ор, ә ділетті жә не гуманды, адал, мейірімді болуы керек.
«Ә семпаз болма ә рнеге
Ө нерпаз болсаң, арқ алаң.
Сен де бір кірпіш дү ниеге
Кетігін тап та, бар қ алан», - деп жазды Абай.
3. Қ азақ философиясының кө рнекті ө кілі – Шә кә рім Қ ұ дайбердиев. Ол арнайы философиялық трактат «Ү ш анық ты» жазғ ан. Ө зінің рухани ұ стаздары Шоқ ан, Абай, Ыбырайғ а қ арағ анда грек, европа философиясының тарихын терең ірек біліп, оғ ан бағ а беріп, ө зіндік ой қ орытты. Шә кә рім ө те білімді адам. Ол Батыс пен Шығ ыстың мә дениетін жетік білген.
«Ү ш анық та» белгілі, белгісіз кө птеген ғ алымдардың аттары келтірілген. Бұ л ғ алымның іздену аясының кең дігін дә лелдейді.
Шә кә рім философия тарихында маң ызды екі бағ ыт, екі тү рлі дү ниетанымдық ұ станым бар екенін дұ рыс тү сінген. Мұ ның ө зі ү лкен жетістік.
«Тіршілік туралы адам арасында кө птен бері айтылып келе жатқ ан екі тү рлі жол бар. Бірі, дене ө лсе де жан жоғ алмайды, ө лгеннен соң да бұ л тіршілікке тіпті, ұ қ саматын бір тү рлі ө мір бар. Сондық тан жалғ ыз ғ ана дү ние тіршілігінің қ амын ойламай, сол соң ғ ы ө мірде жақ сы болудың қ амын қ ылу керек дейді. Мұ ны ақ ырет - ө лгеннен соң ғ ы ө мір жолы дейді. Енді бірі, бұ л ә лемдегі барлық нә рсенің бә рі ө здігінен жаралып жатыр, оны былай қ ылайын деп жаратқ ан иесі жоқ, һ ә м ө лген соң тірілетін жан жоқ дейді»1 – деп жазды Шә кә рім «Ү ш анық та».
|
|
|
Ғ алым идеализм, материализм демесе де соларды анық тап отырғ аны тү сінікті. Осы екі ұ станымды тү сіндіре отырып, ақ ыр аяғ ында Шә кә рім ө зінідік концепция ұ сынады.
Оның пікірінше, бірінші ақ иқ атты жаратушы мен жанның мә ң гілігін мойындайтын сенім, яғ ни діни ақ иқ ат қ ұ райды.
Екінші ақ иқ ат – сезімдік қ абылдаулар мен рационалдық ойлауғ а сү йенетін ғ ылыми ақ иқ ат.
Ү шінші ақ иқ ат – бұ л жан ақ иқ аты, оның субстанциалдық негізі - ұ ждан. Адам жақ сы ө мір сү ру ү шін таза ең бекке, ұ ждан ақ ылғ а, шын жү рекке сү йенуі тиіс.
|
|
|
