 |
20. Орыс философиясы.
|
|
|
|
1. Орыс философиясының қ алыптасуы мен дамуының ерекшеліктері.
2. XVII-XIX ғ асырдағ ы орыс философиясы.
3. XIX-XX ғ асырдағ ы философиясы.
Орыс мә дениетінің ө зіндік ерекшеліктері мынада: біріншіден, орыс мемлекеті Батыс пен Шығ ыс ө ркениеттерінің қ иылысу кең істігінде орын тепкен. Екіншіден, орыс мә дениеті кө птеген Батыс жә не Шығ ыс мә дениеттерінен кейін қ алыптасқ ан, ал XIX ғ асырдан бастап ө зі де басқ а елдерге ық пал ете бастағ ан.
Орыс мә дениеті ө зі ү шін ың ғ айлы жағ дайды, сонымен қ атар, бұ зылуды да зорлық ық палды да басынан кешірген. Соғ ан қ арамастан ө зіндік рең і, келбеті бар мә дениетті жасай алғ ан, оны не батыстық, не шығ ыстық типке бірден жатқ ызу қ иын.
Ү шіншіден, Ресей ә руақ ытта кө п ұ лтты, кө п мә дениетті қ ұ рылым, бірақ оларды біріктіретін, бір – біріне етене жақ ын ететін негіз де болғ ан.
Тө ртіншіден, ө зінің дамуында ұ зақ уақ ыт артта қ алушылық пен қ уып жетушілікті басынан кешіргендіктен, Ресей бө тен идеялар мен ү рдісті тез қ абылдауғ а ғ ана емес, оны ө з жағ дайына лайық тап ө згертуге, дамытуғ а мү мкіндік беретін сирек қ абілеттілікке ие болды.
Бесіншіден, орыс қ оғ амына ә руақ ытта ү лкен қ иыншылық қ ақ тығ ыс, кенеттен жарылыс жағ дайы тә н. Мұ ның бастапқ ы себептері - ө кімет билігінің жоғ ары болуы, дін мен партия идеологиясының диктаты, тұ рақ ты, епетейсіз мемлекеттік машинаның ү стемдігі. Сондық тан еркіндіктің дамуы ү шін маң ызды сала – рухани сала болды.
|
|
|
Орыс философиясының дамуында мынадай ерекше тарихи кезең дер болғ ан.
1 кезең – Ресей философиялық ойлауының қ алыптасуы мен дамуы – XI-XVII ғ асырлар.
2 кезең – орыстың қ айта ө ркендеу философиясы – XVIII-XIX ғ асырлардың басы.
3 кезең – XIX ғ асыр мен XX ғ асырдың басындағ ы философия
4 кезең – кең ес дә уіріндегі орыс философиясы
Орыс философиясы батыста қ алыптасқ ан эмпиризм, рационализм, идеализм сияқ ты философиялық ағ ымдар ық палынан тыс ө зіндік жолмен ерекше сипатта дамығ ан. Сондық тан оның мағ ыналық жү йесінде батыс адамына тү сініксіз кейбір мә селелер де кездесіп отырады.
Орыс философиясына мынадай ерекшеліктер тә н:
- діни ық палдың, ә сіресе православие ық палының молдығ ы;
- философиялық ойлар мен ізденістердің кө ркем шығ армашылық, ә деби сын, публицистика, ө нер тү рінде берілуі;
- біртұ тастық, яғ ни орыс ойшылдарының бә рлігі дерлік жеке проблемамен емес, ө зекті мә селелердің кешенді жү йесімен айналысқ ан;
- мораль жә не адамгершілік мә селелерінің ү лкен маң ызы;
- нақ ты;
- кө п адамдарғ а таныстығ ы.
Орыс философиясының пә нінің негізін қ алағ ан мә селелер:
- адам мә селелері;
- ғ арыштық (ғ арышты біртұ тас бірың ғ ай организм ретінде қ абылдау);
- Шығ ыс пен Батыс арасындағ ы Ресейдің ө зіндік тарихи даму жолын таң дау мә селесі;
- билік мә селесі;
- мемлекет мә селесі;
- ә леуметтік ә ділеттілік мә селесі;
- идеалды қ оғ ам мә селесі;
- болашақ мә селесі.
Орыс философиясының алғ ашқ ы дә уірі IX – XIII ғ асырларды қ амтиды. Оның негізгі мә селелері:
|
|
|
- моральдық жә не адамгершілік ұ станымдар;
- христиандық дінді тү сіндіру, оны пұ тқ а табынушылық пен, байланыстыру;
- мемлекет, қ ұ қ ық, табиғ ат мә селелері.
Бұ л дә уірде философияны дамытқ ан кө рнекті ө кілдер – Иларион, В. Мономах, Климент Смолятич, Филипп Пустынник.
Иларион «Ізгілік пен Заң туралы сө з» деген ең бегінде христиандық сенім, оның Ресейдің тарихындағ ы маң ызын жан – жақ ты қ арастыра отырып, қ асиетті дү ние қ ұ дыретінің сә улесін асқ ақ тату жә не орыс жерінің қ оғ амдық - ә лемдік процеске қ осылғ андығ ының тарихи – қ ұ дайлық идеясын дамытады.
Владимир Мономах ізгілік пен зұ лымдық, ерлік, адалдық, тұ рақ тылық сияқ ты моральдық сұ рақ тарды талдап, кейінгі ұ рпақ қ а ө мір сү ру кодексін ұ сынады.
XIII – XVII ғ асырларды орыс философиясында орыс руханилығ ын сақ тау, қ орғ ау, мемлекет қ ұ рылымы, таным мә селелері зерттелді. Бұ л дә уірде Сергий Радонежский (XIV ғ. ), Философий (XVI ғ. ), Максимилиан Грек (1475 - 1556), Андрей Курбский (1528-1583), Нил Сорский, Юрий Крижанич (XVII) сияқ ты ойшылдар ө мір сү рді. Осы уақ ытта «Мосвка – ү шінші Рим» идеясы жә не шіркеуді жетілдіру, дін мен адамгершілік ұ станымдардың ө зара қ арым – қ атынасы мә селелері зерттелген.
XVIII ғ асырда орыс философиясы екі негізгі бағ ытта дамығ ан:
- Петр реформаларының дә уіріндегі философтар;
- XVIII ғ асырдың ортасындағ ы жә не екінші жартысындағ ы философия.
Бірінші бағ ыттағ ы Феофан Прокопович, В. Н. Гатищев, А. Д. Кантемир дамытты. Олардың философиясы ә леуметтік – саяси сипатта ө рбіді, ө йткені аталғ ан ойшылдар монархия қ ұ рылысының сұ рақ тары, император билігі, қ ұ қ ығ ы, соғ ыс пен бейбітшілік сияқ ты ә леуметтік – саяси мә селелерге кө ң іл бө лді.
Материалистік философияны М. В. Ломоносов, А. Н. Радищев дамытты.
М. В. Ломоносов Ресейдегі материалистік дә стү рдің негізін қ алады. Ол заттардың атомистикалық, корпускулярдық қ ұ рылымы туралы гипотеза ұ сынды. Ө зінің шығ армаларында этикағ а, мораль, адамгершілік мә селелеріне кө п назар аударды.
|
|
|
А. Н. Радищев болмысты материалистік тұ рғ ыдан негіздеумен қ атар ә леуметтік – саяси сұ рақ тарды қ амтыды. Халық билігі ү шін кү ресіп, қ арапайым адамның саяси, қ ұ қ ық тық азаттығ ын тү сіндіретін, ақ тайтын озық идеялар ұ сынды.
XIX ғ асырда декабристер, анархистер, революциялық демократтар, теологиялық, атеистік, ғ арыштық қ озғ алыстар кең інен ө ріс алды.
Декабристердің философиялық кө зқ арастары П. Пестель, Н. Муравьев, И. Якушкин, М. Лунин, И. Киреевский шығ армашылығ ында кө рініс тапты.
Декабристер философиясы ә леуметтік саяси мә селелерге кө ң іл бө лді. Оның ө зекті идеялары мыналар:
- табиғ и қ ұ қ ық приоритеті;
- Ресей ү шін қ ұ қ ық тық қ ұ рылымның қ ажеттілігі;
- крепостнойлық қ ұ қ ық тың жойылуы, жердің оның шын иесіне берілуі;
- адамның жеке бостандығ ы.
П. Я Чаадаев (1974-1856) тарих философиясын дамытты. Оны адам жә не қ оғ ам философиясы қ ызық тырды.
Чаадаевтың пікірінше, адам - материалдық жә не рухани субстанцияның бірлігі. Адам ө зін тек ұ жымда ғ ана адам ретінде сезіне алады. Туғ анынан ө мірінің соң ына дейін ұ жымда ө мір сү ретін болғ андық тан, адам онда тұ лғ а ретінде ө сіп жетіледі. Ұ жымдық ө мір - адамның басқ а тіршілік иелерінен ең негізгі айырмашылығ ы. Чаадаев менмен жекешіл эгоизмнің барлық тү ріне қ арсы шық ты.
Ойшылдың пікірінше, тарихи процесс қ ұ дайдың кө ріп келдігіне сү йенеді. Қ ұ дай еркінің шынайы кө рінісі – христиандық дін.
Христиандық дін – тарихтың ө зегі, қ озғ аушы кү ші.
«Философиялық хаттар» деген ең бегінде П. Я. Чаадаев Ресейдің тағ дыры туралы сө з қ озғ айды. Оның пікірінше, Ресей ә лемдік тарихи процестен қ ол ү зіп, сыртта қ алды. Бұ л, ә рине, жақ сы ү рдіс емес. Батыс мә дениетінің қ ұ ндылық тарына кө ң іл аудара отырып, сонымен қ атар, ө зіндік тарихи дә стү рі мен ерекшеліктерін сақ тау арқ ылы Ресей бү кіл адамзаттық ө ркениеттен мә ртебелі орын алуы тиіс.
|
|
|
Географиялық фактор халық пен мемлекеттің тағ дыры мен тарихына ә сер етеді. Ойшыл Ресейдегі орталық биліктің диктатын, крепостнойлық қ ұ қ ық тың болуын, патша ө кіметінің шектен тыс деспоттық сипатын ұ шы – қ иыры жоқ ү лкен территориясының ық палымен тү сіндіруге болады деп ойлады.
Ресейдің тарихи жолын таң дауы мә селесімен батысшылдар мен славяншылдар айналысты.
Батысшылдар ө кілі – А. И. Герцен, Н. П. Огарев, К. Д. Кавелин, В. Г. Белинский. Олардың пікірінше, басқ а ө ркениеттен тыс Ресейдің ө зіндік жолы жоқ. Ресей ә лемдік ө ркениеттің даму қ арқ ынына ілесе алмай артта қ алғ ан.
Ресей ү шін батыс қ ұ ндылық тарын игеріп, қ алыпты ө ркениетті елге айналуы ө те маң ызды.
Батысшылдар сол уақ ыттағ ы батыс философиясындағ ы материализм, эмпиризм дә стү рлерін мең геріп, оны орыс философиясына енгізуге тырысты. 1848 жылы Европа елдеріндегі революцияның ық палымен батысшылдар екі топқ а бө лініп кетеді: орта либералдар – Л. В. Анненков, В. Л. Боткин, Г. Н. Грановский, К. Д. Кавелин жә не революциялық демократтар – В. Г. Белинский, А. И. Герцен, Н. П. Огарев.
Батысшылдардың қ арсыластары славяншылдар болды. Олардың қ атарына А. С. Хомяков, И. В. Киреевский, Ю. Ф. Самарин, А. Н: Островский, К. С. жә не И. С. Аксаковтар жатады.
Славяншылдардың пікірінше, Ресейдің тарихи болмысының негізін православие мен қ ауымдық ө мір салты қ ұ райды. Орыс халқ ы ө зінің ділі жағ ынан батыс адамдарына мү лдем ұ қ самайды. Орыстар ә улиелікті, соборлылық ты, діншілдік, ұ жымшылдық ты қ ұ рметтейді, оларғ а батыстық эгоизм мен бә секешілдік мү лдем жат.
XIX ғ асырдың ортасында Ресейде ортодоксалді – монархиялық діни философия дамыды. Оның негізгі мақ саты – сол кездегі қ оғ амдық саяси жә не адамгершілік ахуалды сақ тап қ алу жә не оғ ан қ арсы топтарды сынау. Идеялық кредосы – православие, патша ө кіметі жә не халық тық. Осы қ ұ ндылық тарды дә ріптеу жә не негіздеу – Н. Ф. Федоров жә не К. Н. Леонтьевтің бастапқ ы ұ станымы болғ ан.
|
|
|
Федоровтың пікірінше, ә лем біртұ тас. Табиғ ат, Қ ұ дай, Адам бір – бірімен ерік жә не ақ ылдың кү шімен ө зара байланысқ ан біртұ тастық. Олар бір – біріне ә сер етеді, энергия алмасады.
Адам ө мірі қ ысқ а, ө лім – ү лкен қ асірет. Адам баласы осы ү лкен кесепатты, яғ ни ө лімді жең у ү шін бірігуі қ ажет. Федоров осындай болашақ қ а сенді. Оның ойынша, ғ ылым мен техниканың дамуы арқ асында адам ө з ө мірін ұ зарта алады, немесе қ айтадан тіріле алады. Қ айтадан тірілуге ү мітті қ ұ дайдың ө зі сыйлағ ан. Н. Федоров адамдардың арасындағ ы дө рекілікке, жауласушылық қ а қ арсы шық ты. Адамгершіліктің жоғ ары ұ станымдарын игеруге шақ ырды. Барлық адамдардың адамгершілік нормаларын бұ лжытпай орындауы, олардың бә рін бақ ытты етеді деп ойлады.
Н. Федоров ө зінің ілімін ө з ө мірінен бө ліп қ арамайды, ө те жұ пыны қ арапайым ө мір сү рді, кез келген меншікті кү нә деп есептегендіктен идеялары мен кітаптарын да жарияламағ ан.
Н. Федоров қ айтыс болғ аннан кейін оның шә кірттері ең бектерінің таң дамалы бө ліктерін «Жалпы іс философиясы» деген айдармен басып шығ арғ ан.
Орыс философиясының діни бағ ытының тағ ы да бір кө рнекті ө кілі – К. Н. Леонтьев. Философ орыс ө мірінің жағ ымсыз жақ тарын ө ткір сынағ ан. Ресейде дами бастағ ан капиталистік қ атынастарды сынап, Ресей оқ шауланғ ан православиелік – христиандық орталық болуы қ ажет деп есептеген.
К. Н. Леонтьев тарихи процесті адам ө мірімен салыстырғ ан. Адам ө мірі сияқ ты оның да туу, даму, ө ркендеу жә не қ ұ рдымғ а кету кезең дері болады. Мемлекеттің сақ талуының кепілі – ішкі деспотиялық бірлігі. Мемлекетті сақ таудың мақ саты - кү ш пен ә ділетсіздіктің, қ ұ лдық тың болуы.
Леонтьевтің пікірінше, адамдар арасындағ ы тең сіздік Қ ұ дайдың тілегі, сондық тан ол табиғ и жә не орынды.
Орыстың атақ ты жазушылары Ф. М. Достоевский мен Л. Н. Толстой діни философияны дамытты.
Ф. М. Достоевский (1821-1881) Ресейдің болашағ ын капитализм жә не социализммен байланыстырғ ан жоқ, Ресей ө зінің дамуында ұ лттық негізге, яғ ни дә стү р мен салтқ а сү йенуі қ ажет. Адамның да, мемлекеттің де тағ дырында дін ерекше роль атқ арады. Адамның рухани дамуы дінге негізделген. Ф. М. Достоевский адам ө мірінің екі вариантын ұ сынғ ан. Біріншісі – адам абсолютті еркіндікте, ешқ андай беделді, тіпті Қ ұ дайды да мойындамайды. Ө зінің ойына не келсе, соны істеп, ө зін Қ ұ дайдай сезінеді. Ойшылдың пікірінше, бұ л ө те қ ауіпті жол. Ол адамның ө зіне де, айналасындағ ыларғ а қ атер тө ндіреді.
Екіншісі – барлық іс - ә рекетінде, бастауларында, Қ ұ дайғ а сену, оғ ан сү йену. Бұ л адамғ а қ ажетті жол, дұ рыс жол, оны қ орғ айтын жол.
Л. Н. Толстой (1828-1910) ө зіндік ерекшелігі бар діни – философиялық ілімде жасады.
Толстойшылдық тың мә нісі мынада:
- кө птеген діни догматтар сынғ а ұ шырап, жойылуы қ ажет.
- дін қ арапайым, ә лі ә ркімге тү сінікті болуы керек;
- қ ұ дай, дін – бұ л игілік, махаббат, ақ ыл жә не ұ ждан;
- ө мірдің мә ні - ө зін ө зі жетілдіру;
- жер бетіндегі негізгі зұ лымдық - ө лім жә не кү ш қ олдану;
- кез келген мә селені шешудің негізгі қ ұ ралы ретінде кү ш қ олдануда бас тарту;
- адамның тә ртібінің негізі – зұ лымдық қ а қ арсы болмау;
- мемлекет – кү ш қ олдану аппараты, оны қ ұ рту қ ажет.
Ө зінің осындай философиялық – діни кө зқ арастары ү шін Л. Н. Толстой анафемағ а, яғ ни шіркеуден аластатуғ а ұ шырағ ан.
Орыс философиясының революциялық – демократизм бағ ытының негізгі ө кілдері – Н. Г. Чернышевский, халық шылдар – Н. К. Михайловский, М. А. Бакунин, П. Л. Лавров, Л. И. Ткачев, анархист П. Кропоткин, марксист Г. В. Плеханов.
Бұ лардың бә рінің ортақ сипаты - кө зқ арастарының ә леуметтік – саяси бағ ыты.
Осы ойшылдардың бә рі сол уақ ытта қ оғ амдық – саяси тә ртіпке қ арсы болды, бірақ Ресейдің болашағ ы туралы ә р тү рлі ұ станымдар ұ сынды.
Н. Г. Чернышевский аграрлы Ресейге қ айта оралуды ұ сынды, яғ ни жеке еркіндік пен қ ауымдық ө мірді дамыту, қ ажет деп есептеді.
Халық шылдар капитализмді басып ө тіп, тікелей социализмге ө туді ұ сынды. Бұ л ү шін барлық тә сілдерді, тіпті террорды да пайдалану қ ажеттігін ескертті.
Анархистер мемлекетті сақ тау қ ажет емес деген пікірді айтты.
Марксистер Ресейдің болашағ ын қ оғ амдық меншікке негізделген социализммен байланыстырды.
XIX ғ асырдың философиялық дамуы либералды бағ ытпен аяқ талады. Оның кө рнекті ө кілі В. С. Соловьев (1853-1900).
Оның негізгі философиялық идеялары:
- бү кіл бірлік идеясы – материалдық жә не рухани болмыстың бірігуі мен ү йлесуі;
- адам ө мірінің бастапқ ы қ ыры адамгершілік, оның тө менгі дең гейі – қ ұ қ ық, жоғ арғ ы дең гейі – сү йіспеншілік;
- барлық ұ рпақ тардың ө зара байланысына негізделген прогресс идеясы;
- игіліктің кө рінісі болатын Қ ұ дай идеясы;
- ө мір жолы қ ұ дай, адамгерішілік, игілік қ ұ ндылық тарына қ ұ рылғ ан «қ ұ дайдан адам идеясы»;
- жалпы Қ ұ дай даналығ ы – София идеясы;
- «Қ асиетті Русь» (Москва – Ү шінші Рим), «Ұ лы Русь» (1 Петр реформалары) жә не «Еркін Русь» (Пушкин мен декабристер рухы) идеяларынан қ ұ ралғ ан біртұ тас орыс идеясы.
Ресейде XIX ғ асырдың аяғ ында жә не XX ғ асырдың басында діни, ғ арыштық, жаратылыстану – ғ ылыми, кең естік жә не шетелдік орыс философиясы сияқ ты кө рнекті бағ ыттар дамыды.
XX ғ асырдың 90 жылдары мен XX ғ асырдың 10 жылдары аралығ ын орыс мә дениетінің «алтын ғ асыр» деп бағ алайды. Бұ л уақ ытта орыс ә дебиеті, ө нері, философиясы жақ сы қ арқ ынмен ө рістеген. Осы уақ ыттағ ы діни философияның ө кілдері – С. Н. Булгаков, ағ айынды Трубецкийлар, П. А. Флоренский, С. Л. Франк.
С. Н. Булгаков (1871-1944) барлық христиан шіркеулерін біріктіретін «экуменикалық » шіркеу қ ұ руды ұ сынды. Марксизм идеяларымен танысып, оны аграрлы Ресейге жарамайтынын ескертті. Қ оғ амдық прогресс пен ә леуметтік идеал мә селелерін діни – метафизикалық жолмен табуғ а болады деп есептеп, В. С. Соловьевтің бү кіл бірлік философиясына бет бұ рыс жасады.
Л. А. Флоренский ә лемнің бірлігін мойындағ ан, софиология ілімін жасады. София – ғ арыш болмысының ү йлесуі мен бү тіндігі. Ғ арышты тірі бү тіндік деп қ арастырып, барлығ ы бірінде, бірі – барлығ ында ө мір сү реді деп пікір қ орытқ ан.
Жаратылыстану – ғ ылыми философия И. М. Сеченов, Д. И. Менделеев, М. М. Ковалевский, Х. А. Тимирязев шығ армашылығ ында ө рбіді.
Материалистік бағ ыттың ө кілдері – Сеченов, Менделеев, Тимирязев болмысты биология, химия, физика, медицина тұ рғ ысынан зерттейді.
Мечников жә не Ковалевский қ оғ амның дамуында географиялық, климаттық, экономикалық факторлардың рө лін анық тауғ а кө ң іл бө лді.
XX ғ асырдың 20 жылдарынан бастап 90 жылдарғ а дейін кең ес дә уіріндегі орыс философиясы дамыды. Оның маң ызды ү ш кезең ін атап ө туге болады.
- 1917 – 30 жылдары ресми марксистік лениндік философия мен бұ рынғ ы тарихи дә стү рлердің арасындағ ы пікір – талас дә уірі;
- 30 – 50 жылдары – философия қ оғ амның ресми идеологиясына айналды;
- 50 – 80 жылдары – кең ес философиясының дербес дами бастау уақ ыты. Осы тарихи дә уірде кең ес орыс философтары қ ұ ндылық тар, гносеология, сана, идеалдық, мә дениет, философиялық ә дістер мә селесімен айналысты.
Н. И. Бухарин психика, сана мә селесімен, А. Богданов «тектология», яғ ни жү йелер теориясымен, А. Ф. Лосев адам, тарих, А. Гумилев тарих, этногенез, М. Мамардавшвили мораль, адамгершілік, Б. Лотман қ оғ ам, философия, тарих мә селелерімен айналысты.
Шетелдерде орыс философиясын П. С. Мережковский (1864-1941), Л. Шестов (1866-1938), А. Н. Бердеяв (1874-1938), П. Сорокин (1889-1968) дамытты.
Н. А. Бердяев экзистенциалдық – діни сипаттағ ы философияны ө рбітіп, еркіндік, шығ армашылық мә селелерімен айналысты. ОЙшыл ө з творчествосында Ресейдің тарихи тағ дырына кө ң іл бө ліп, орыс идеясын ұ сынды. Ресей батысқ а да, шығ ысқ а да ұ қ самайтын ө зіндік ерекшелігі бар қ оғ ам қ ұ рып, осы екеуінің арасын жақ ындастыратын ерекше миссияны орындауы тиіс деп есептеді.
Питирим Сорокин – АҚ Ш-та ө мір сү рген орыс философы. Адам мен қ оғ ам мә селесімен жан – жақ ты айналыса отырып, батыс ә лемі ү шін аса маң ызды болып есептелінген стратификация жә не ә леуметтік мобилділік теориясын жасады.
Стратификация – кірісі, кә сібі, ұ лты, ық палына байланысты қ оғ амның жікке бө лінуі. Қ оғ амның тұ рақ тылығ ының бастапқ ы кепілі – халық тың ә леуметтік мобилділігі, яғ ни бір страттан екінші стратқ а ө ту мү мкіндігі.
|
|
|
