 |
23. Философиялық антропологияның негіздері: адам өмірінің категориялары.
|
|
|
|
1. Адамның ө мір сү ру ерекшеліктері.
2. Адам ө мірін сипаттайтын категориялар.
Адам ө мір сү ру процесінде ө зінің барлық қ ыры мен сырын жайып салады. Ө йткені ө мір сү ру дегеніміз – қ иындығ ы мен қ уанышы бірдей процесс. Ө йткені дү ние ү немі ө згерісте, ол қ арама – қ айшылық тың, ізгілік пен зұ лымдық тың ө зара тартысы. Адамның пешенесіне жазылғ ан ө мір кірпіктей қ ысқ а, қ амшының сабындай келте.
Адам тек қ ана жақ сы қ асиеттер мен қ абілеттердің жиынтығ ы ғ ана емес, оның болмысында кө птеген жағ ымсыз, дү лей, қ ара кү штер де бар.
З. Фрейд жан – жақ ты зерттеген бейсаналық ә лемі осыны айқ ын кө рсетеді. Ғ алым тұ лғ аның психикалық қ ұ рылымын талдап, бейсаналық тың екі дең гейін жә не саналық тың бір дең гейін кө рсеткен.
Алғ ашқ ы дең гей «Ол» ұ ғ ымымен айқ ындалады, бұ л бейсаналық тың тө менгі сферасы, яғ ни ә ртү рлі инстинктер мен қ ұ штарлық тың ә лемі. Негізгісі ө мір инстинктісі – адамды сақ тап, кө бейтуге қ ұ штарлық жә не ө лім инстинктісі «Ол» рахаттану принципін ұ стайды.
Екінші дең гей «Мен» ұ ғ ымымен сипатталады. Бұ л саналы ө мір сферасы, іс - ә рекет қ исынына бағ ынып, талап – тілектерді қ анағ аттандырады немесе қ ажет кезінде одан бас тарта алады.
Ү шінші дең гей – «Менен жоғ ары» немесе «Супер - Эго» деп аталады. Бұ л бейсаналық тың жоғ арғ ы дең гейі, оның қ алыптасуына тә рбиелік шектеулер, ә леуметтік жә не моральдық қ алыптар ә сер етеді. «Менен жоғ ары» - бұ л адамдардың моральдың принциптерінің бастауы.
|
|
|
Адамның психикасы – жоғ ары мен тө менгі бейсаналық кү штердің ө зара қ ақ тығ ысуының аренасы. Адамның саналы ө мірі, іс - ә рекеті, тіршілік етуінің ә мбебаптығ ы – оның мү лгіген табиғ и дарындары мен қ абілеттерінің жаң а қ ырларын ашып кө рсетуде.
Қ азіргі адам туралы зерттеулерде дағ дылы принцип пен білім аясына сыймайтын жаң адан белгілі болғ ан мү мкіндіктер мен ерекше қ асиеттер жан – жақ ты айқ ындалуда. Мысалы, кө ріпкелдік, психикалық қ уат пен ойдың кү шімен емдеу, физиологиялық процестерді еріктің кү шімен басқ ару, болашақ ты болжау, тез есептеу, оқ у қ абілеті, керемет ес, биологиялық процестерге ойдың ә сер етуі, т. т.
Адам ө зінің ө мірінде қ ызғ аншақ тық, қ орқ ақ тық, жү рексіздік, ұ стамсыздық, сараң дық, екіжү зділік сияқ ты толып жатқ ан жағ ымсыз қ ылық тармен бетпе – бет кездесіп отырады. Оғ ан ө зінің ө не бойында мү лгіген кең дік, жомарттық, кең пейілдік, риясыз, ақ кө ң ілділік, ержү ректілік, тапқ ырлық, табандылық, ұ стамдылық, жауапкершілік сияқ ты кө птеген тамаша қ асиеттерін қ арсы қ ояды.
2. Адамның ө мір сү руінде таң дау, еркіндік, жауапкершілік, ө мір, ө лім, мә ң гілік, жалғ ыздық, махаббат, шығ армашылық сияқ ты ө те маң ызды оқ иғ алар болып тұ рады.
Таң дау дегеніміз – адамның ә руақ ытта қ оғ амдық ө мір мен заман талабы ұ сынғ ан мү мкіндіктерді іске асыруда ө зіндік жолды анық тауы. Ә р адам дү ниеге келген уақ ытта ө зінен бұ рын қ алыптасып қ ойғ ан мә дени, ә леуметтік ө мір қ исынында мү лгіген мү мкіндіктермен жолығ ады. Сол мү мкіндіктерден ө зінің табиғ и қ абілетіне, ұ станым, дағ дысына, біліміне қ арай ө зіндік жол тауып, сол жолда ө зіндік мү мкіндіктер мен ұ сынылғ ан мү мкіндіктерді ө зара ұ штастыра, тоғ ыстыра отырып, іс - ә рекет ету – таң даудың нә тижесі.
|
|
|
Таң дау – адам еркіндігімен тығ ыз байланысты. Еркін адам ғ ана таң дау жасайды.
Еркіндік – интегралды ұ ғ ым. Ө йткені адам барлық жағ ынан еркін болуы ү шін кө птеген жағ дайлар қ ажет. Ең алдымен, экономикалық еркіндігі, яғ ни ө зіне қ ажет киім, тамақ тұ рмыс, демалу, ә демілену, қ арым – қ атынас сияқ ты факторларды қ амтамасыз ететін мү мкіндігінің болуы.
Саяси еркіндік, ө зі қ алағ ан партияларды, қ оғ амдық қ озғ алыстарды, депутаттарды қ олдау, ұ натқ ан саяси ахуалды таң дауы, ойы мен пікірін білдіре алуы сияқ ты іс - ә рекетті жү зеге асыруды білдіреді.
Сонымен қ атар, ә р адамда рухани еркіндік болады. Ө зіне ұ нағ ан еркін білдіруі, тағ ы да басқ а рухани қ ұ ндылық тар.
«Еркіндік» ұ ғ ымы жауапкершіліксіз толық бола алмайды. Ә р адам ө зінің іс - ә рекеті ү шін қ оғ ам алдында, ө зінің ары алдында жауап береді. Жауапкершілік дегеніміз – қ оғ амда немесе нақ ты бір жағ дайда қ абылданғ ан формальды, қ алыпты жағ дайды орындау ғ ана емес, сонымен қ атар, ө зінің алдында тұ рғ ан мақ сатты орындауғ а адалдық. Жауапкершілік – бұ л ө зің е деген адалдық, ө зінің адамгершілік сезімдеріне, ө з ісінің ақ иқ аттығ ына, дұ рыстығ ына сенім. Жауапкершілік – бұ л ө з ісің е ғ ана емес, басқ алар ү шін де, олардың тағ дыры ү шін де жауап беру қ абілеттігі.
Таң дау, еркіндік, жауапкершілік сияқ ты аса маң ызды ұ ғ ымдар ө мір ү шін керек. Ө мір – адамның ең қ ымбат, таптырмайтын ерекше жағ дайы. Ө мір – бұ л адамның жарық дү ниені қ абылдауы, сезінуі, сонымен ө зінің де біте қ айнасуы. Ө мір - ә р адамның іс – ә рекетінің кең істігі, ө лшемі мү мкіндіктерін іске асыру алаң ы, ө зін - ө зі кө рсетуі, айқ ындауы. Ө мірдің мә ні мен мағ ынасы туралы адамдар жиі ойланғ ан. Ө мірдің мә нін ең бастапқ ы қ ұ ндылық ретінде тү сіну тарихи процесс, ө йткені ә рбір дә уірде адам ө мірінің ә ртү рлілігі жә не оны тү сінудің де кө пжақ тылығ ы анық талғ ан.
|
|
|
Ә дебиеттегі кө зқ арастарды топтап жү йелесек, мынадай тү йіндер ерекшелеуге болады:
- ө мірдің мә ні оның рухани негіздерінде, ө мірдің ө зінде;
- ө мірдің мә ні ә р адамның ө зіндік болмысымен анық талады;
- ө мірдің мә ні жоқ;
- ө мірдің мә ні игілікке қ ол жеткізуде – деп жазды В. С. Соловьев.
- ө мірдің мә ні оның ө зінде, яғ ни адам ө мірдің мә нін ө зі табады.
- ө мір ө зінің ә демілігімен, кү штілігімен, сү йіспеншілігімен мә нді.
- ө мір ә р уақ ытта ө ліммен аяқ талады. Ө лім, яғ ни адам ө мірінің шектілігі, оның мә ні мен мағ ынасы туралы мә селені ә руақ ытта ө зекті етеді. Бірақ мә нді, мағ ыналы ө мір де ө ліммен аяқ талады. ө лім – бұ л ө мірдің шегі, оны қ адірлі, қ ымбатты, таптырмайтын ерекшелік ететін басты ө лшем.
Адам ө зінің іс - ә рекетінде бү кіл адамзаттық қ ажеттіліктерді, білуі, тү сінуі арқ ылы мә ң гілікке қ ол созады. Ө мір мен ө лімнің ө зара ауысып отыруы мә ң гілікті тудырады. Біреу ө леді, біреу ө мірге келеді. Бұ л тоқ таусыз, ұ дайы процесс.
Жалғ ыздық – адамның таптырмайтын ө зіндік ерекшелігін сипаттайды. Жалғ ыздық сезімі ә рбір жеке адамның дү ниені сезінуінде бекерден бекер, бостан босқ а пайда бола салмайды. Оғ ан себепкер бос қ алғ ан ө зінде бостандық шең берін анық тау.
|
|
|
Жалғ ыздық табиғ аты амбивалентті. Бір жағ ынан, ол – адамды жасытатын, сары уайымғ а салдыратын сезім. Екінші жағ ынан, ол - дү ниені тү сініп білудің, ондағ ы ө з орнын анық таудың, бостандық тың жақ сы қ ырларын кө рсетудің формасы. Жалғ ыздық феномені кейбір уақ ыттарда адамғ а ө зінің ерекше адамшылығ ын, талантын, қ абілетін ә йгілеуге жағ дай жасайды. Жалғ ыздық та адам ө зіне демеу табады. Егер адам ө з ө мірін ә ділеттілік, шынайы адамгершілік тұ рғ ысынан ұ йымдастырып, оны мағ ыналы, мә нді ете алмаса, жалғ ыздық қ а жү гінеді. Жалғ ыздық бұ л жағ дайда социумның кү шті ә рекеттеріне қ арсы қ ойылғ ан қ орғ аныш тетігі болып табылады.
Ә р адам ө з ө мірінде жалғ ыздық сезімін бастан кешіріп отырады. Ол сезім ө ткір, ұ дайы, ө тпелі, қ ажетті болуы мү мкін.
Адамның онтологиялық жалғ ыздығ ы – оның шеті де, шегі де жоқ ә лемде ө мір сү руі. Жалғ ыздық – қ ашан да жеке адамның басындағ ы ішкі ойғ а, емін – еркін ү лес қ оса алатын ерекше қ асиет.
Ө мір, ө лім, жалғ ыздық туралы ой толғ ағ анда бірден еске тү сетін маң ызды категория – махаббат. Махаббат ө мірге нә р береді, оны нұ рлы, қ уатты етеді. Ол ә мбебап жә не терең қ ұ марлық, адам ө мірінің ө не бойын қ амтиды.
Махаббат болмыстың іргелі негіздерін анық тайды. Сонымен қ атар, ол ә р адамның жеке қ айталанбайтын дара сезімі ретінде кө рінеді. Ол бү кіл адамғ а, сонымен қ атар, ә р адамғ а тә н қ асиет. Махаббат – бастапқ ы, стихиялық, қ уатты қ ұ марлық, ол барлық нә рсені қ озғ алысқ а келтіреді.
Адам арасындағ ы қ ұ марлық тың пайда болуы туралы Платон айтқ ан. Антикалық грек ө зі де лә ззат қ ұ шағ ында тұ ншығ а отырып, ө зін - ө зі тежеудің де жолын анық тағ ан.
Махаббат сезімі архетипті, яғ ни бастапқ ы бә ріне бірдей қ асиет. Бұ л сезімнің толық ашылуына мә дени ұ станымдар мен шектеулер ә сер етеді. Ә дебиетте, ө нерде махаббат сезімінің терең дігі, қ уаты, іске асырылу тетігі жеткілікті сезім деп те айтылады.
Бауырлық махаббат басқ а адамды сыйлау, қ адірлеу, оның алдында жауапкепршілікті сезінуді білдіреді.
Ананың балағ а – махаббаты – баланың қ алыптасып, дамуының барлық жағ ының бастауы. Ананың аялы алақ анынан, ақ сү тінен бә рі – бә рі жаралғ ан.
|
|
|
Адамның барлық рухани қ уатын кө рсететін тамаша қ асиет – ол шығ армашылық. Оның нә тижесінде бұ рын болмағ ан жаң а, қ айталанбайтын, дара нә рселер пайда болып отырады.
Шығ армашылық дегеніміз – жасампаз іс - ә рекеттің нә тижесі. Оның қ айнар кө зі – тұ лғ аның ө зі ө мір сү ріп отырғ ан дә уірге, мә дени ортағ а деген қ ызығ ушгылық қ арым – қ атынасы, шешілмеген мә селелерін тануғ а, білуге ұ мтылысы, қ иядан жол табуғ а мү мкіндігі. Шығ армашылық тың негізі жете – шешілмеген, шешілуін кұ тіп тұ рғ ан мә селелердің жиналып, шоғ ырланып қ алуы, оларды сын кө зқ арас тұ рғ ысынан талдау.
|
|
|
