22. Философиялық антропологияның негіздері: адамның табиғаты және мәні.

1. Адамның табиғ и, биологиялық, психологиялық, ә леуметтік ө лшемдері.

2. Адамның мә ндік сипаттары.

3. Адамның рухани мә ні.

Адам – ғ ылымда ақ ылды Адам деп бағ аланатын биологиялық тіршілік иесінің бірі. Оның табиғ и, биологиялық, психологиялық, ә леуметтік ө лшемдері бар: бойының биіктігі – 160-180 см., ө мір сү руінің орташа ұ зақ тығ ы 65-85 жас.

С. Э. Крапивенскийдің «Ә леуметтік философия» оқ улығ ында А. Роза (АҚ Ш) мен Я. Шепаньскийдің (Польша) ең бектерінен алынғ ан Адам организмінің бірнеше маң ызды ерекшеліктері кө рсетілген:

А) тік тұ ру адамның негізгі анатомиялық ерекшелігі ретінде оғ ан қ оршағ ан ортаны оң тайлы қ абылдауына мү мкіндік берді, ө з қ олымен қ арапайым қ ұ ралдар жасауына алып келді;

Б) кү рделі де нә зік қ имылдарды орындай алатын берік қ олдар;

В) кең істікте жақ сы бағ ыт беретін жә не ү ш ө лшемді де кө ре алатын алдына бағ ытталғ ан кө зқ арас;

Г) психикалық ө мір мен интеллектің жоғ ары дамуына жағ дай жасайтын ү лкен ми мен кү рделі жү йке жү йесі;

Д) ерін, кө мекей кү рделі ө згеріске тү сіп, сө йлеу қ абілетінің қ алыптасуы;

Е) балалардың ата – аналардан ұ зақ уақ ыт бойында бағ ыныштылық та болуы, ө су мен жетілудің ұ зақ уақ ытқ а созылуы;

Ж) туа біткен импульстер мен қ ажеттіліктердің икемделуі;

З) сексуалдық қ ұ марлық тың тұ рақ тылығ ы, тағ ы да басқ а ерекшеліктер.

Адамда туа біткен жә не жү ре пайда болғ ан рефлексінің тетіктеріне ө те зор мә н берді. Ө йткені бұ л рефлекстерді ұ ғ ыну адамдық ә рекеттің филогенездік негізін қ ұ райды жә не адамның ө зін толық танып, жете мең геру қ абілеттерін жетілдіреді.

Организмнің туа біткен іс - ә рекеті сақ талыс жә не қ орғ аныс рефлекстері болып екі ү лкен топқ а бө лінеді.

Сақ талыс рефлекстер қ атарына организмге тағ ам немесе оттегі келуімен байланысты тыныстық іс - ә рекеттің ыдырау ө німдерін шығ ару (дем, зә р), тұ қ ым жалғ астыру жә не сақ тау (жыныстың, ұ рпақ қ а қ амқ орлық ) ә серленістері жатады.

Қ орғ аныс рефлекстері организмді қ атерлі, зиянды тітіркендіргіштердің ық пал ө рісінен алыстатады, зиянды заттарды шығ арады.

Туа біткен рефлекстер организмнің даралық қ асиетін жә не тү рін сақ тауды, қ амтамасыз етеді.

Адамның кө ру, есту жә не иіс сезу рефлекстері бағ дарлау рефлекстері деп аталады.

Инстикт – ырық сыз сезім – адамның жағ дай – кү йіне қ арай немесе осы жағ дайда сә йкес жү зеге асырылатын қ озғ алыс ә рекетінің жә не кү рделі мінез – қ ұ лқ ының жиынтығ ы. Инстинкт туа бітеді.

Мінез – қ ұ лық тың табиғ и қ ұ рамында тү р сақ тайтын жә не тұ қ ым жалғ астыратын эволюциялық дамудың тә жірибесі сақ талады.

Мінезді жете тексеретін, оның шығ у тетіктерін зерттейтін ғ ылым этология деп аталады. Этологиялық зерттеудің нә тижесінде мінез – қ ұ лық тың ішкі қ ажеттілік арқ асында пайда болатындығ ы дә лелденеді, инстинкт ә серленуді іске қ осатын қ озғ ағ ыш кү ш – сыртқ ы тү рткілер. Ә рбір қ озғ ағ ыш тү рткі ө зіне лайық ты стереотиптік ә рекеттерді қ осады.

Орталық жү йке жү йесі іштегі ү стемді талапқ а сә йкес мінездің тиісті ә рекеттерін жү зеге асырады. Мидың мінез қ ұ ратын іс - ә рекеті даярлық жә не атқ арушы болып бө лінеді. Даярлық іс - ә рекет кө бінесе ішкі мұ қ таждық сезімдері арқ ылы қ анағ аттанады.

Танымдық жә не сезімдік жү йелерде мидың ә ртү рлі қ ұ рылымдары қ атысады. Танымдық жү йе орталық жү йке жү йесінің арнайы бө лімдері, ал сезімдік жү йе мидің торлық қ ұ рылымы, мимбия жү йесі арқ ылы қ ызмет атқ арады.

Ашығ у, шө лдеу, ү рей, лә ззат, агрессия, жыныстық, ата- аналық, жылулық сияқ ты организмнің жетекші мұ қ таждық тары биологиялық мотивация деп аталады. Бұ лардың барлығ ы да туа пайда болады жә не тұ қ ым қ уалау негізінде қ алыптасады.

Білім алу, мамандық ты игеру, кө ркемө нер, ә дебиетке ә уестік т. б. биологиялық мотивациядан ерекше, қ оғ амдық тә рбие арқ ылы қ алыптасады.

Ми іс - ә рекетінің ең тартымды қ ұ былыстарының бірі – оның қ абылдағ ан ақ паратты сақ тау жә не еске тү сіру, яғ ни зерделік қ абілеті. Зерде дегеніміз – жү йкенің ақ паратты код ретінде сақ тап, нақ тылы бір жағ дайда оның қ асиеттері мен кө шірмесін ө згертпестен қ айта жаң ғ ыртуы.

Зерде ақ паратты сақ тау ұ зақ тығ ына қ арай, қ ысқ а мерзімді жә не ұ зақ мерзімді болып бө лінеді.

Адам зердесінің барлық тү рі қ исынды – мағ ыналық жә не сезімді бейнелік болып екіге бө лінеді. Бұ лардың біріншісі ұ ғ ымдарғ а, екіншісі елестетуге сү йенеді. Адам ү шін зерденің қ исынды мағ ыналық типі ең жоғ ары тү рі болып есептеледі.

Анализ жә не синтез ү лкен ми сың ары қ ыртысының ө те маң ызды қ ызметі. Организм ө зінің тіршілік іс - ә рекетінде сыртқ ы жә не ішкі ортаның тітіркендіргіштеріне ү немі анализ – синтез жасап отырады.

Анализ - ә ркелкі сигналдарды айыру, бө лу, организмге тиетін ә ралуан ә серді ажырату. Синтез – біріктіру, талдау, қ орыту, ми қ ыртысының ә ртү рлі бө ліктерінде туатын қ озуларды бірлестіру.

Адамның психикасы мен мінез қ ұ лқ ының ерекше кескінін олардың табиғ и темпераменті мен бойындағ ы мінезі жасайды.

Адам мінезі сангвиник (ширақ ), флегматик (салмақ ты), холерик (ұ стамсыз), меланхолик (ә лсіз) деп бө лінеді.

Темперамент адамның ә леуметтік мә нділігін білдіре алмайды, ө йткені оның мінез – қ ұ лығ ын санасы басқ арып отырады.

Барлық кісілерді экстроверт, интроверт жә не невротиктерге жатқ ызуғ а болады (К. Юнг, Г. Айзенк). Экстраверт ә р алуан сыртқ ы ә серлерге ашық, Интроверт, керісінше, тұ йық мінезді. Ал невротиктерде кө птеген тіршілік жағ дайларында ә ртү рлі жабығ у кү йі пайда болады.

Адам керемет ерекшелігі бар қ ұ былыс. Оның кереметтігі - ә леуметтік мә ні мен биологиялық қ асиеттерінің ерекше бірігуінде. Сонымен қ атар, ө зі мен қ оршағ ан ортаның ө зара байланысын ұ йымдастыратын, басқ аратын заттық – практикалық іс - ә рекеті бар.

Адам – бір жағ ынан, биологиялық негіздері бар, екінші жағ ынан, терең абстрактілі ойлауғ а қ абілетті, рухани мү мкіндігі жоғ ары тіршілік иесі.

Ол қ оғ амдық ө мірдің жоғ ары дең гейіне, мә дени жетістіктерді мең геруге, табысты білім алуғ а бейім. Қ азіргі ө ркениет уақ ытында тә рбиенің, заң дардың, моральдың, нормалардың ық палы мол болғ андық тан, ондағ ы биологиялық негіздерді ә леуметтік бастау толық бақ ылауғ а алғ ан.

Сондық тан да адамда мә ндік, мағ ыналық қ асиет жоғ ары дамығ ан.

Философия тарихында адамның мә нін тү сіндіруге тырысқ ан кө птеген ізденістер болғ ан. Ә р философ ө зінің мү мкіндігінше тә жірибесіне, қ ызығ ушылық нысанына байланысты адамды тү сіндіруге тырысқ ан.

С. Р. Аблеев «Основы философии» деген кітабында мынадай анық тамаларды жү йелеп ұ сынғ ан.

- Адам ғ арыштың бө лігі, кішкене ғ арыш. (кө не Ү нді, Қ ытай, Грек философиясы)

- Адам – бұ л мә ң гі, абсолютті рух (атман). (Кө не Ү нді философиясы – йога, веданта)

- Адам – барлық заттардың ө лшемі (кө не Грек софистері – Протагор)

- Адам – саяси жануар (Аристотель)

- Адам – Қ ұ дайдың бейнесі (орта ғ асырлардағ ы христиандық теология)

- Адам – ойшыл жан (Р. Декарт)

- Адам адамғ а қ асқ ыр (Т. Гоббс)

- Адам – жанды машина (Ж. Ламетри)

- Адам – екі ә лемге қ атысты жан. Табиғ и қ ажеттілік ә леміне жә не адамгершілік еркіндік ә леміне (Им. Кант)

- Адам адамғ а – Қ ұ дай (Л. Фейербах)

- Адам – рационалды жануар (К. Линней)

- Адам – қ ұ рал жасай алатын жан (С. Кьеркегор)

- Адам – уә де беруге қ абілетті жан (Ф. Ницше)

Осы кө рсетілген анық тамаларды жү йелеп, жинақ тап ой қ орытатын болсақ, адам табиғ атының ү ш маң ызды қ ыры ашылады.

- табиғ и – биологиялық (материалды) қ асиеттері;

- психологиялық, ә леуметтік қ асиеттері;

- рухани мә ні мен қ асиеттері.

Жер бетінде тіршілік параллелді екі жолмен іске асқ ан: астральді – психикалық жә не белокты - нуклейнді. Миллиондағ ан жыл бұ рын Х нү ктесінде осы екі жол бір тіршілік иесі биологиялық, психологиялық алдың ғ ы адам болып есептелді. Ғ арыштық ақ ылдың кө мегімен сондағ ы психикалық бастау дами берді, сө йтіп онда ақ ылдың бастаулары пайда болды.

Алдың ғ ы адамдағ ы ақ ылдың пайда болуы ғ арыштағ ы белгілі ақ параттың кең істіктік магниттік трансляциясы нә тижесінде іске асып, адамның санасының дамуына негіз болғ ан.

С. Р. Аблеевтің пікірінше, адамның санасы ү ш маң ызды фактордың кө мегімен одан ә рі дамығ ан:

- ғ арыштық немесе рухани фактор (ғ арыштың энергетикалық ық палы)

- биологиялық (тұ қ ым қ уалаушылық, ө згергіштік, табиғ и сұ рыптау)

- ә леуметтік (қ оғ амдық қ атынастар, ең бек, оқ ыту, тә жірибе алмасу)

Сана – жоғ ары ұ йымдастырылғ ан материя – мидың жемісі. Ол эволюция процесінде қ алыптасқ ан адамның психологиялық ә лемінің ерекше қ абілеті.

Кө не заман философиясында сана деп – адамның ө мірінде аса маң ызды роль атқ аратын ішкі ә лем – жан есептелінді. Тә н ө ткінші, ал жан мә ң гілік. Демокрит жанды ерекше сезімдік атомдардың жиынтығ ы деп ойлады.

Орта ғ асырларда сана мен ақ ыл қ ұ дайдың маң ызды атрибуттары ретінде, ал Қ айта ө ркендеу дә уірінде табиғ аттың қ асиеті деп қ арастырылды.

XVIII ғ асырдағ ы француз материализмі сананы – адам миының ерекше функциясы деп анық тап, оның кө мегімен адам сыртқ ы дү ниені бейнелейді деп есептеді.

Орыс философиясында сана мен психика теориясына И. И. Сеченов, В. М. Бехтерев, И. П. Павлов ү лкен ү лес қ осты. Олар адамның психикалық іс - ә рекетінің физиологиялық негіздерін зерттеді. Кейіннен осы бағ ытта С. Л. Рубинштейн, А. М. Леонтьев, Л. С. Выготский белсенді ең бек етті. Олар сананы адамның іс - ә рекетінде қ оғ амдық қ атынастарды айқ ын бейнелейтін ә леуметтік феномен деп анық тады.

Сана дегеніміз – тек адамғ а ғ ана тә н сыртқ ы дү ниені бейнелеудің жоғ арғ ы формасы.  

Сана – объективті ә лемнің субъективті образы. Сана, ең алдымен, адамның табиғ атқ а, қ оғ амғ а, басқ а адамғ а сонымен қ атар, ө з - ө зіне деген қ атынасы. Сана – болмысты тү сіну, ұ ғ ыну, бейнелеу. Ол болмыстан келіп шығ ады.

Сана – ол ә руақ ытта ө зіндік сана, яғ ни адамның ө зін басқ а ә лемнен бө луі, ө з ө мірінің мағ ынасын тү сіну, ө зінің іс - ә рекетінің негізгі мақ саттарын белгілеуі. Сананың ө зегі сыртқ ы дү ние туралы ғ ылыми емес мә ліметтерді жинақ тайтын білімдер болып табылады.

Ғ ылым мен философия сананы туынды, екінші қ атардағ ы қ ұ былыс деп қ арастырады. Мұ ның мә ні неде? Біріншден, сана - табиғ аттың ұ зақ эволюциясы мен бейнелеу формаларының жетілуінің нә тижесі. Екіншіден, сананың мағ ынасы (сезімдер мен ойлар, образдар мен идеялар) дү ниені тек бейнелеп қ ана қ оймайды, онымен шектелмейді. Ө йткені, адамның санасы табиғ аттың, қ оршағ ан дү ниенің кө шірмесі ғ ана емес, ол ең алдымен, ең бектің даму кө зі, соның негізінің бірі. Адам ө з ең бегі арқ ылы дү ниені ө згертеді, оны жандандырып оғ ан мә н береді. Адамның санасы, саналы іс - ә рекеті арқ ылы дү ниенің негізгі мә н ашылады.

Сана тек қ оғ амда ғ ана қ алыптасады. Ө йткені адамның шын мә ніндегі адам болуы, оның қ оғ амдық қ атынастарды толық мең геруімен тығ ыз байланысты. Сана – мидың негізгі функциясы. Мидың дамуымен сананы, психиканың дамуының арасында ө те тығ ыз байланыс бар. Адам тектес маймылдар мен адамдарды салыстырып кө рейік. Шимпанзенің миының кө лемі 400 куб см., ал қ азіргі адамның миының кө лемі 1400 куб см. Ең бек ету процесніде адам миының кө лемінің ө суі оның санасының қ алыптасуында ө те ү лкен роль атқ арды. Мидың дұ рыс қ ызмет етуі маң ызды фактор, оның кейбір бө ліктерінің болмауы адамғ а кері ә серін тигізеді.

Ми – сыртқ ы ә лемді бейнелейтін жә не адамның кү рделі тә ртібінің бағ дарламасын қ амтамасыз ететін ө те кү рделі жү йе. Сондық тан да оның қ ызметінің кейбір бө ліктерінің, ә сіресе бас ми қ абатының қ ызметі бұ зылса адамның санасында, тә ртібінде психикалық функцияларында кү рделі ауытқ ушылық тар болып тұ рады.

Ми қ ызметі – адам санасының физиологиялық негізі.

Бірақ ми емес, оның кө мегімен адам ойлайды. Ми ойлаудың қ ұ ралы ғ ана. Ойлау ү шін қ оғ амдық тә жірибені, білімді, икемділікті мең геру қ ажет. «Ойлаудың шын мә ні, жан – жақ ты анық тылығ ы диалектикалық логикада – табиғ атқ а, қ оғ амғ а жә не адам баласына қ атысты жалпығ а бірдей заң дар туралы білімде ашылады... Демек, ойлау – дара психологиялық ә рекет емес. Ол адамдардың ө мір сү ру қ ызметінің ә ртү рлі салалары ү шін аса маң ызы бар ә леуметтік – тарихи қ ұ былыс, адамдардың сан ғ асырғ ы тарихи тә жірибесінің жемісі».

Осы ә леуметтік тә жірибені қ алай мең геруге болды. Ү йрену ә руақ ытта белгілі бір ә рекетті керек етеді. Сә би қ асық ты бірден дұ рыс ұ стай алмайды. Қ асық ты пайдалана бастағ ан кездегі баланың епетейсіз, солақ ай қ озғ алыстары бірте – бірте дұ рысталып, нақ ты ә рекетке айналады. Жү зіп ү йрену ү шін суғ а тү сіп, жү зуге тырысу қ ажет.

Тә жірибені мең геру, ү йрену дегеніміз – қ оғ амда жасалғ ан жә не адамдар қ олданып жү рген заттармен ә рекет жасау. Ең бек қ ұ ралдары арқ ылы ең бек ету операциясын мең геру де осылай іске асып отырады.

Қ оғ амдық тә жірибені мең геруде бала ойынының алатын орны ерекше. Бала ү шін оның дамуының алғ ашқ ы кезең дерінде ойыншық тар нақ ты қ ұ ралдар мен заттарды алмастырады, ал ойында ересек адамдардың іс - ә рекетінің кө птеген сюжеттері мен нақ ты байланыстардың, қ атынастардың кө бісі жаң ғ ыртылады, яғ ни қ айталанады. Ө йткені балалар ұ шқ ыш, капитан, дә рігер болып ойнайды. Ойын балағ а тек рахаттану сезімін сыйлауымен ғ ана емес, ойнау кезінде ересектердің тә жірибесін мең геруімен де қ ызық ты.

Ойынды пайдалану – жө ніндегі неміс философы Гегельдің ойлары қ ызық ты. Ол бала ойыншық ты шаша отырып, ө зінше практикалық талдау жасайды, ол кейіннен заттарды ойша талдау икемділігіне ұ ласады. Заттарды жинастыруды ү йрену – балағ а ойды синтездеу қ аіблетін дағ дыландыруғ а жағ дай жасайды.

Ә рекет, белсенділік – бұ л заттарды қ абылдау мен қ оғ амда жинақ талғ ан тә жірибені мең герудің белгілі ең бек дағ дыларын игерудің негізгі шарттары. Практикалық дағ дылардың жетілу жолында адамдар ойлау операциясын ө ндіру бейімділігін дамытады. Ойлау қ абілеті дегеніміз – адамның сыртқ ы дү ниеге деген белсенді қ атынасының нә тижесі.

Адамның ә леуметтік тә жірибені игеруінің маң ызды қ ұ ралы – сө йлеу. Алғ ашқ ы адамдар ымдау, ишара арқ ылы бір – біріне ақ парат беріп отырды. Бірте – бірте адамдар сө здерді мең гере бастады. Ә ртү рлі кү рделі белгілердің жиынтығ ы ретінде, «екінші сигналды жү йе» (И. П. Павлов) – тіл қ алыптасты. Тіл – адам ойлауын білдіру тә сілі, немесе Гегельше айтсақ, ойлаудың тә ні. Тіл арқ ылы адам ө зінің сезімдік қ абылдау процесінен шығ ып, объективті дү ниені тү сінуге, оның мә нін ұ ғ уғ а ұ мтылды. Тіл ө зара ұ ғ ынысу, араласудың маң ызды қ ұ ралы болды, сонымен қ атар, басқ аның да ойын қ абылдап, ө з пікірің ді, тү сінігің ді жеткізуге мү мкіндік жасады.

XX ғ асырда ғ ылыми – техникалық есептегіш машиналар пайда болды, олар біраз кү рделі операцияларды іске асыра алады. «Жасанды интеллект бола ма? » деген сұ рақ туындап, машинаның ойлау мү мкіндігі, оның адамды ауыстыруының ө рісі туралы мә селелер қ ойыла бастады.

Электронды есептегіш машиналар кө птеген операцияларды адамнан да тез орындай алады. Дегенмен, машина адамды ешуақ ытта толық алмастыра алмайды. Біріншіден, машина ә руақ ытта адам оғ ан берген бағ дарлама аясында ғ ана жұ мыс жасайды. Машина – нақ ты белгілі – ү лгі, онда шығ армашылық жоқ, ол ө здегінен жаң а ешнә рсе де ойлап шығ ара алмайды.

Екіншіден, онда ә лемге деген сезімдік эмоциялық қ атынас жоқ. Эмоциялар ә лемі - ө те кү рделі де алуан тү рлі. Оғ ан қ уану, қ орқ у, кү лу, аффект т. б. кіреді. Сезім адамның болмысына, қ арым – қ атынас жасау қ ажіттілігіне байланысты туындап отырады. Махаббат, қ ұ марлық, сү йіспеншілік, моральдық сезім, эстетикалық сезімдер т. б.

Сезім байлығ ы – адамның рухани ө мірінің жоғ ары ә рі жан – жақ ты дамуының қ ажетті шарты. Сезім жұ таң дығ ы мен кедейлігі ұ сақ, сү рең сіз, отбасы – ошақ қ асындағ ы адамдарғ а тә н. Адамның санасының қ алыптасуында ө зіндік сананың маң ызын арнайы атап ө ткен жө н. Ө зіндік сана адамның ө зін - ө зі тү сінуін, дамытуын, сонымен қ атар, айнала қ оршағ ан дү ниеге деген қ атынасын, алдына қ ойғ ан мақ саттарын, ө зінің дү ниедегі, қ оғ амдағ ы орнын бағ алауды негіздейді.

Ө зіндік сана арқ ылы адам ө зінің коллективтегі орнын тауып алады, ө зінің іс - ә рекетін ұ йымдастыра алады. Ө зіндік сана дегеніміз – адамның ө зін - ө зі танып білу дең гейі. Сана, ө зіндік сана туралы айта отырып, қ оғ амдық сана ұ ғ ымын да анық таумыз қ ажет. Ө йткені, қ оғ амда олар бір – бірімен біте қ айнасқ ан. Ө зіндік сананың қ алыпатасып, дамып жетілуінде қ оғ амдық сананың да ық палы ө те зор.

Ғ ылыми танымның аса кү рделі объектісі адамды зерттеу жолында философиялық таным бірқ атар ұ ғ ымдарды кең інен пайдаланады.

Ең алдымен, ә рине, адам ұ ғ ымы. Оның кө мегімен тірі жандардың ең жоғ арғ ы тү рі болып табылатын «Homo - Sapiens» анық талады. Адам – табиғ аттың «жең ісі», ең бек пен танымның, тарих пен мә дениеттің субъектісі. Ақ ыл – ой оның ең бастапқ ы қ асиеті, сол арқ ылы ғ ана ол басқ а тіршілік иелерінен жеке бө лініп шық қ ан. Ең бек ете білу де оның аса маң ызды белгісі. Адамның тіршілік етуінде қ ұ рал – сайман қ аншалық ты жағ дай жасаса, тілі, ә р тү рлі қ озғ алыс, ымдау да ойды дамытуғ а соншалық ты ү лес қ осады.

Бұ дан бұ рынғ ы дә стү рге сү йенсек, ғ ылыми ә дебиеттерде адамның қ асиеттерін кө рсететін «личность», «индивид», «индивидуальность» ұ ғ ымдарын қ азақ тілінде «тұ лғ а», «индивид», «индивидуалдылық » деп айтылып жү р еді. Осы тұ рғ ыда философия ғ ылымдарының кандидаты Сапар Оспановтың «Қ азақ тілі мен ә дебиеті» журналының 1997 жылғ ы 9 – 10, 11- 12 сандарында жарық кө рген «Азамат» ұ ғ ымын жаң ғ ырту жә не оны ө зінің ғ ылыми тұ ғ ырына кө теру» тақ ырыбындағ ы мақ аласындағ ы ұ сыныс кө ң ілге тұ рарлық екенін ескеруіміз қ ажет.

С. Оспанов этимологиялық, логикалық зерттеулер жү ргізіп, орыс тіліндегі қ ажетті анық тамаларды пайдалана отырып, «тұ лғ а», «азамат», «пенде», «бодан» ұ ғ ымдарын ұ сынады. С. Оспанов «личность» ұ ғ ымының қ азақ ша баламасын «азамат» деп қ арастырады. Автор ұ сынғ ан дә лелдер орынды. С. Оспанов, ең алдымен, қ азақ халқ ының ұ лттық дү ниетанымында азамат туралы ескіден қ алғ ан, қ ұ лақ қ а сің ген, ойғ а медет болып жү рген: «Алаштың азаматы», «Ауылдың бас кө тетер азаматы», «Қ ылшылдағ ан азамат», «Ә й, азаматсың! », «Азаматпын десең атқ а қ он! », «Азамат болмадың », «Азамат болмай шық тың », «Сені азамат екен десем... », «Ө сіп азамат болыпсың » деген сияқ ты тұ рақ ты сө з тіркестерін еске салмақ пын» деп жазады.

Автор атап кө рсеткен сө з тіркестерінде дә стү рлі қ азақ қ оғ амындағ ы «азамат» ұ ғ ымының ү лкен жү гі мен мақ саты анық талғ ан.

Азамат сө зінің мә нін Ш. Уә лиханов та ашып кө рсеткен. «Азамат – кә мелетке келіп, еншісін алғ ан туыстарнан тә уелсіз, ү йлі баранды адам» дегенді білдіреді.

Байырғ ы қ азақ дү ниетанымында осы мағ ынада азамат ұ ғ ымын жиі пайдаланады. «Кеше ғ ана жап – жас бала еді, ө мір деген сол ғ ой шіркін, бү гін азамат болыпты» деген тіркесте ауыз екі ә ң гіме «азамат» сө зін жиі естуге болады.

«Азамат» деп салыстырмалы еркіндігі бар, ө з ө мірін ө зі ұ йымдастыра отырып, ө з іс - ә рекетіне толық жауап бере алатын, сонымен қ атар, отбасы мен қ оғ ам алдындағ ы міндеттері мен жауапкершілігін сезінетін, мү дделерін қ орғ ай алатын адамгершілігі мол, саналы, қ ұ рметті адамды айтамыз.

С. Оспанов ә леуметтік философияның соң ғ ы жылдары терең детіп дә лелдеген «личность» туралы ең басты тұ жырымдарына тоқ талады.

«Личность» болудың басты шарттарының бірі – ол адамның ә рекеттерінің, ө мірлік, мақ сат мү дделерінің, имандылық тың шарттары негізінде ө лшенуі, солармен салыстырылуы. Бұ л «личность» - тың тікелей ә леуметтік жә не жеке адамның, нағ ыз азаматтың мә нісін ашады. Бірақ бұ нда нақ тылап бір айта кететін нә рсе: бұ л адамның айтылғ ан қ асиеттері тек қ ана жоғ ары саналық ты ғ ана кө рсетуі емес. Кө п адамдар тек «ә деттегідей қ атардағ ыдай» адамдар ғ ана, ал кейде тіпті нашар, имансыздық, қ ылмыстық істерге дейін баратын адамдарда бар. Оғ ан ө мірдің ө зі дә лел. Бірақ бұ дан олар «азаматтар» қ атарына жатпайды деген аікір туындамайды. Себебі, кез келген адамда, егер оның ақ ыл – есі ауысып кетпеген болса, ә рқ ашан имандылық тың, ә дептіліктің белгілі бір дең гейі болады, яғ ни, белгілі бір «азаматтық келбетсіз» адам болмайды. Тек ол біреуде жоғ ары, біреуде тө мен, бір адамның ө зінде де белгілі бір кезең де жақ сы, екінші бір кезең де нашар, ал ү шінші бір жағ дайда, «имансыздың » шегінде де болуы мү мкін».

Қ азақ дү ниетанымында «кісі» деген сө з бар. Ол ә лі талқ ыланып, философиялық ә дебиетте ө зіне лайық орнын таба қ ойғ ан жоқ. Оғ ан кө ң іл аударғ ан Ғ. Есім «Біреудің кісісі ө лсе, қ аралы ол» деген Абай сө здеріне талдау жасай отырып, байқ айсыз ба, Абай «біреудің кісісі» деп отыр, демек «кісі» деген оның иесіне байланысты айтылғ ан ұ ғ ым. «Кісі» деген ә лі индивидуализацияғ а тү се қ оймағ ан «біз» деген философияғ а сай ұ ғ ым» - деп жазды.

«Кісі» сө зінен «кісілік» ұ ғ ымын туындайды. Философиялық ә дебиетте «кісілік» ұ ғ ымына бірінші анық тама берген де Ғ. Есім. Ол анық тама да Абай ө лең дерінен туындағ ан, яғ ни «адамның » тауып айласың, «кісілікті ойламай» - деген тіркесіне назар аударайық.

«Адамның айласын» табамын деп жү ріп, кісілікті ұ мытып кетуге ә бден болады. «Адамның айласы дегеніміз – мінез – қ ұ лық, адамгершілік, кә сіпкерлік қ ұ пиялары. «Адамның кү ні адаммен» деген принципті жақ сы ұ ғ ынып алғ ан адамдар қ алайда «адамның айласын» тауып, оның кө ң іліне, назарына ілінуге тырысады. Ә рине, кү йкі тіршіліктің кү йбені ә р адамды осындай бейшара кү й кешуге мә жбү р етеді. Кісілік те пендешіліктің қ ұ рбаны болып кете барады». Бұ дан ө ткен сорақ ылық бар ма? Кү нделікте ө мірде, бұ л ә ркімнің басында болатын қ айшылық. «Кісілік» деген адамның намысы, ө зіне - ө зі жасайтын қ ұ рметі, ө зін - ө зі сыйлауының белгілі бір дең гейі, кісіліксіз адам – тағ дыр тә лкегіне тү скен – мү сә пір. Кісіліктен бір арылып қ алғ ан сананың ендігі жерде ө з - ө зіне келіп, толысуы екі талай іс. Абайдың айтып отырғ аны осы мә селе. Керек адамның кө ң ілін табамын деп жү ріп «кісіліктен» айырылып қ алуғ а болмайды, ө йткені, «кісілік» адамның ө зегі, оны жетілген адам дә режесіне кө тере алады.

«Индивид» ұ ғ ымы жеке адамды білдіреді деп жү рміз. Бұ л жерде де С. Оспановпен келісуге болатын сияқ ты ө йткені «жеке адамды» орысшағ а аударсақ «отдельный человек» деген мағ ына береді ғ ой.

«Пенде» ұ ғ ымы – индивид ұ ғ ымына сай келеді. Пенде қ атардағ ы тірі жан, кө птің бірі болып «жарық дү ниеде ө мір сү руші». Пенде, пендешілік біздің сана – сезімізде жағ ымсыз мінездің, ұ сақ тылық тың синонимі болып қ алыптасып кеткендіктен, оғ ан бірден ү йреніп кету оң ай емес. Бірақ бұ дан былай «пенде» ұ ғ ымы тө ң ірегінде ойланып, ізденіс жасау артық емес.

«Тұ лғ а» деген сө зді І. Кең есбаев қ азақ тілінде батырлық ты, ел қ орғ аны, басқ аның сү йеніші, таянышы болғ анды белгілейтін ұ ғ ым деп анық тағ ан.

Яғ ни, тұ лғ а болу кез келген адамның қ олынан  келе бермейді. Оның ерекше қ асиеттері бар, ол кө птен бө лініп, дараланып тұ рады. С. Оспановтың сө зімен айтсақ, «азамат ә р адамның имандылық, ә леуметтік сана – қ асиеттерін білдіретін болса, пенде болу кө птің бірі болу ғ ана болса, тұ лғ а болу дегеніміз елден ерекше болуды, қ атардан алғ а бө лініп шығ уды қ ажет етеді».

Тұ лғ а орыс тіліндегі «индивидуальность» ұ ғ ымына сә йкес келеді деп анық тауғ а толық негіз бар.

«Азамат» ұ ғ ымын пайдалана отырып, философия адамның тә рбие, ө зіндік тә рбие, рухани – практикалық іс - ә рекет нә тижесінде қ алыптасқ ан ә леуметтік қ асиеттерін тү сіндіреді.

Адам болу мү мкіндігі ә р уақ ытта ө зін дә ріптеуден емес, қ айта басқ алар ә леміне кө ң іл қ ою мен тү сіндіруден басталады жә не жалғ асады.

Ө зіндегі дара, жеке индивидуалдық болмысына қ арамай, шындық қ исынына сә йкес ә рекет ету мү мкіндігіне сү йене отырып, адам ө зін - ө зі қ алыптастыру қ абілетіне ие бола алады, ө зін ерікті, шығ армашылық сипатта қ айта қ ұ ра алады, қ алыптастырады, жетілдіреді.

Қ азіргі тұ лғ аларғ а білімділіктің, ә леуметтік белсенділіктің, іскерліктің жоғ ары дең гейі тә н. Қ азіргі адам – бұ л демократиялық жә не жалпы адамзаттық қ ұ ндылық тар мен идеалдарды бойына сің ірген адам. Ол ө з тағ дырын халқ ының, жалпы қ оғ амның тағ дырынан бө лек қ арамайды. Дарын жә не данышпандық ұ ғ ымы – адамның мә ндік кү штері мен қ абілеттерінің мү мкіндігін анық тайды. Данышпандық – бұ л адамның шығ армашылық творчестволық дарының ең жоғ арғ ы кө рінісі.

Данышпанның жасағ ан ең бегі – тың, ү лкен жаң ашылдығ ымен, ө рістілігімен, қ оғ ам ү шін аса маң ыздылығ ымен ерекшеленеді.

Данышпан – бұ л бү кіл адамзаттық мә селені шешуге қ абілеттілік жә не бү кіл бір дә уірге, тарих заң дылығ ына ерекше із қ алдыру мү мкіндігі. Адамзат ә ртү рлі халық тар мен елдердің байланысы нә тижесінде қ алыптасатын қ ауымдастық. Ол – халық тың біртұ тас мә дениеті мен жалпы тарихтың жемісі. Біртұ тас адамзаттың қ алыптасуы ұ лы географиялық жаң алық тардың ашылу заманынан басталып, осы замандағ ы ғ ылыми – техникалық революция қ арқ ынымен одан ә рі жалғ аса тү суде.

Адам – бұ л, ең алдымен, тірі жү йе. Ол руханилық пен биологиялық негіздердің бірлігі болып табылады. Бұ л жү йеде адамның биологиялық тү р ретінде ө мір сү руін қ амтамасыз ететін организмдің – қ ұ рылымдық негіз бар, оғ ан адамның ә ртү рлі органдары кіреді. Психикалық дең гей - бұ л адамның орталық жү йке жү йесінің іс - ә рекеті. Оның сана – сезімдік дең гейі ә ртү рлі кү рделі ойлау процестері тү рінде кө рініс табады.

Адам табиғ атынан белсенді, іс - ә рекетке бейім. Ол ө зінің ө мірі мен тағ дырын ө зі жасайды. ә ртү рлі іс - ә рекетке икем. Ең бек ету, саясат, таным, тә рбие адамның жаң а ә лемді тудырушы ретіндегі тіршілігінің негізгі тә сілі болып табылады. Осындай белсенділігі арқ ылы ол ө зінің ө мірде бар екенін, осы ө мірдегі иесі екенін басқ аларғ а білдіруді мақ сат етеді. Адамның мү мкіндігі ө те мол. Ол сурет салады, кесте тоқ иды, спорт пен кө ркем ө нердің, саясат пен ғ ылымның алуан тү рлерімен айналысады. Сө йтіп, адам ө мірде ө зінің бойындағ ы қ абілетін іске асыруғ а басқ аларғ а ұ қ самайтын ө зіндік қ олтаң басымен ерекшеленуге тырысып бағ ады. Адам ө мірде де бір – біріне ұ қ самайтын ө зіндік мінез – қ ұ лық еркекшелігімен дараланса, ө нерде де ө з қ олтаң басымен даралануғ а ұ мтылады.

Адам ө зі де, ө зімен қ оршағ ан ортаны да ө згертіп отырады, ү здіксіз ө згеріп, дамып, қ ұ былып тұ ратын жаратылыс ә лемін жү йелейді, тә ртіпке келтіреді, тұ рақ ты, маң ызды қ ұ былыстарды саралайды, таразылайды, сезіне отырып, сыр – сипатына ү ң іледі, таниды. Осы толғ ау, таң дау ерекшелігімен – ақ адам баласының айқ ын мақ саты, табиғ атқ а «ө зіндік қ атынасы» (Л. Толстой) кө рінеді.

Іс - ә рекет адамдардың негізгі тә рбиешісі, жол бастаушысы. Іс - ә рекет арқ ылы ғ ана адам ө зін - ө зі жасайтын тіршілік иесі бола алады. Ол мә ң гі бітпейтін, аяқ талмайтын мү мкіндік, ө йткені, ә р уақ ытта ізденіс ү стінде, ұ дайы тынымсыз іс - ә рекетте. Ғ аламның суық та, қ атал, ә рі ү йлесімді заң дылық тары адамның рухани энергиясымен жылына бастады, тү рлене, қ ұ лпыра тү сті.

Адамдар ө з мү мкіндігін қ оғ амдық ортада басқ алармен қ арым – қ атынас жасау арқ ылы іске асырады. Қ арым – қ атынас алғ ашқ ыда «мен» жә не «сен» деп бө лінуден басталады да, ә р адам ө ізінің «менің » басқ алармен қ арым – қ атынаста танытуғ а тырысады.

Ә р адамның ө мірдегі қ абілеті мен іскерлігі адам арасындағ ы қ арым – қ атынаста ашылып, белгілі бола бастайды.

Адам биологиялық ақ паратпен қ атар ә леуметтік ақ паратты да иеленеді. Адам болмысының толық қ андығ ының маң ызды белгісі оның ө ткенімен жә не болашағ ымен байланысуды тек сезіну – тү сіну ғ ана емес, бұ л рухани қ арым – қ атынастың адамның қ азіргі болмысының жан – жақ тылығ ымен, терең дігімен ө лшенеді.

Адам ө зінің тарих кө шінде алғ ашқ ы іс - ә рекетін тү сіну, игеру қ адамдарын ө зін қ оршағ ан заттар мен нә рселерді бағ алаудан бастағ ан. Ол эволюцияның бір дең гейінде «қ ұ ндылық тар ә лемін тү зей бастады жә не оғ ан ү лкен қ ұ рметпен қ арап, ө зінің дү ниетанымын, іс – қ имылын екшей тү сті».

Заман ө згеріп, заң тү рленіп, кө птеген бұ рын – соң ды болмағ ан қ ұ былыстар туындап отырғ анына қ арамастан адам болмысының негізін қ ұ райтын тіректер болып рухани қ ұ ндылық тар қ ала бермек.

3. Қ азіргі уақ ытта біз адамның рухани дамуы туралы кө п айтып, жазып жү рміз.

Жалпы руханилық дегеніміз рухқ а жақ ын болу дегенді білдіреді. «Рух» ұ ғ ымы табиғ и болмыстың жоғ ары дең гейін немесе ө мір мен ақ ыл – ойдың жетілген, ә деміленген, ә бден пісіп – жетілген кү йін сипаттайды.

Адамның рухани дамуы – ақ ылды, ғ арыштық жан ретіндегі мә нінің жан – жақ ты жетілуі. Оның ең маң ызды белгілері.

- тұ лғ аның этикалық принциптерінің нығ аюы жә не дамуы;

- эгоизмнің барлық тү рі мен мінездің нашар сипаттарын жең у;

- эмоциялық сезімдерді тежеп, оны рухтың бақ ылауына бағ ындыру;

- табиғ и мү мкіндіктері мен қ абілеттерінің жетілген тү рін дамыту;

- ақ ыл – ойын кең ейту;

- адамның ғ арыштық мү мкін кү штерін ашу жә не оны дамыту;

- психикалық энергияны дамыту;

яғ ни, адамның рухани дамуында шек жоқ.  

 

⇐ Предыдущая14151617181920212223Следующая ⇒

Поделиться:

Воспользуйтесь поиском по сайту: