24. Әлемді философиялық тұрғыдан түсіндіру: болмыс туралы ілім.

1. Ә лем – философиялық танымның нысаны.

2. Болмыс туралы философиялық ілім.

3. Болмыстың тү рлері.

Ә лем – адамнан тыс ө мір сү ретін табиғ и ортаны бейнелейді. Табиғ и процестер мен қ ұ былыстар жеке – жеке емес, бір – бірімен байланыста ө мір сү реді. Ә лем – біртұ тастық, ө йткені ондағ ы жеке элементтер бір – бірімен гравитация кү шімен байланысқ ан.

Болмыс философиядағ ы ең кө не, дә стү рі мол, тарихы бай ұ ғ ымдардың бірі болып саналады. Ол «бол, «болу» сияқ ты тү сініктердің баламасы. Бұ л ұ ғ ым адамды қ оршағ ан ортаны біртұ тас бү тіндік деп тану қ ажеттігінен туындағ ан. Оның кө мегімен дү ниетанымдық «ә лем деген не? » сұ рақ қ а жауап беруге болады.

«Болмыс» туралы тү сініктер кө не философияда қ алыптасты. Мысалы, Парменид болмыс дегеніміз – бұ л тірлік, одан басқ а еш нә рсе емес – деп ү йретті. Болмыс жақ сы, жаман жақ тары бар толтырылғ ан, қ озғ алмайтын шар іспеттес.

Гераклит болмыс қ арама – қ арсылық тардың ө зара кү ресі, олардың бір – бірімен ө зара қ абысуы деп пайымдағ ан. Онда от пен су, жылулық пен суық тық бар. Дү ниедегі барлық нә рсенің негізі кү рес, ө йткені одан ә лемдегі тамаша гармония туындайды. Болмыс ү немі дамуда, ұ дайы қ озғ алыста. Демокрит болмыстың алғ ашқ ы негізі атом деп кө рсетті.

Атомдардың бір – біріне тартылуынан немесе бір – бірінен ажырауынан ә лемнің кө птігі пайда болады. Болмыстан басқ а, бос кең істіктегі болымсыздық бар. Платон ө з ілімінде ө згермейтін, мә ң гі, нағ ыз болмыс идея, ал ө тпелі де ө ткінші болмыс зат ә лемі деген ойды қ орытты. Бұ л идея ә лемнің кө лең кесі, онда мә ң гілік, тұ рақ тылық жоқ, ол бір сағ ым сияқ ты, ө теді де кетеді.

Діни дү ниетаным ү стемдік еткен орта ғ асырлар дә уірінде, болмыс – қ ұ дай жаратқ ан ә лем деп қ арастырылғ ан. Қ ұ дай барлық тіршіліктің шың ы, мә ні, жетілдірілген реалдылық деп кө рсетілген (Ә улие Августин, Фома Аквинский). Қ айта ө ркендеу, ә сіресе Жаң а дә уірден бастап жаратылыстану – механика, математика, физика ү лкен қ арқ ынмен дами бастайды.

Болмыс – жаратылыстану мен адамның практикалық іс – ә рекетінің негізгі объектісі болып табылатын табиғ ат. Ол белгілі заң дылық тарғ а сү йеніп жұ мыс істейтін механизм тә різді. Адам ә р уақ ытта табиғ аттың жоғ арғ ы кү рделі жең ісі, кү рделі механизм деп тү сіндірілді.

Пантеизм аясында табиғ атта қ ұ дай бастамасы тоғ ытылғ ан. Бұ л уақ ытта Дж. Бруно ә лемнің кө птігі идеясын ұ сынды. Философияда, ө нерде адамның керемет кү штілігі, ұ лылығ ы туралы идеялар кең інен тарай бастағ ан. Болмыс теориясына Н. Коперник, И. Ньютон ү лкен ү лес қ осқ ан.

Неміс классикалық философиясы болмыс туралы ілімдердің екі бағ ытын біріктірді. Мә селен, Гегель нағ ыз болмыс – деп абсолюттік идеяны, ал Л. Фейербах болмысты – табиғ ат деп қ арастырғ ан.

Маркстік философия болмыс ілімінде философиялық материализм мен жаратылыстану дә стү рін жалғ астырады. Болмыс мә селесін зерттеуге жаратылыстанудың философиялық мә селелерімен айналысқ ан – Ф. Энгельс ү лкен ү лес қ осты. Ол ө зінің «Табиғ ат диалектикасы», «Дюрингке қ арсы» ең бектерінде материя, оның қ асиеттері мен тү рлері туралы, ең бек ету нә тижесінде адамның қ алыптасуы туралы едә уір жұ мыс тындырды.

Орыстың діни философиясы болмыс мә селесін зерттеуде христиан дінінің, Платон, Гегель, Шеллинг философиясының идеяларына сү йенеді. Болмыс – рухани қ ұ былыс. Онда хаоспен қ атар гармония да, зұ лымдылық пен қ атар ізгіліке бар.

Қ азақ халқ ының «сұ м дү ние», «опасыз дү ние», «жалғ ан дү ние» деген байырғ ы ұ ғ ымдарында да болмыс туралы пікір қ орытылғ ан. Келтірілген тү сініктерді жинақ тап, болмыс дегеніміз дү ниеде бар барлық қ ұ былыстарды, заттарды, процестерді білдіретін ұ ғ ым деп анық тауымызғ а болады.

Ол шексіз кө п материалдық пен рухани ә лемдегі барлық қ ұ былыстарды білдіреді.

Қ ысқ аша айтсақ, барлық бар нә рсе – болмыс, яғ ни ол заттар мен руханилық ә лемі, ө тпелі мен мә ң гілік. Философиядағ ы бұ л ұ ғ ым ө те кең мағ ынада қ олданылады, ол пайда болғ ан, ә лі де пайда болатын барлық қ ұ былыстарды білдіреді.

Біріншіден, табиғ ат болмысы – оның кү ллі заттары, қ ұ былыстары, процестері. Ғ ылыми кө зқ арас бойынша, табиғ ат адамнан тыс, тә уелсіз, мә ң гі ө мір сү реді. Ол барлық жерде, тіпті адамның ө зінде де бар.

Табиғ атты ө згерту нә тижесінде адам кү рделі де жан – жақ ты екінші табиғ атты, яғ ни жасанды заттар, қ атынастар, процестер ә лемін немесе мә дениетті тудырды.

Мә дениет – адам іс - ә рекетінің жиынтығ ы, оның ө мірінің жаң а ә лемі.

Екіншіден, бұ л тә ні бар ерекше тірі жан – адам болмысы. Табиғ ат дамуының жемісі мен жең ісі бола отырып, адам - ө зіндік таптырмайтын ерекше рухани ә лемнің иесі. Гетенің «ә р адам бұ л фә ниден аттанғ анда, онымен бірге бү кіл адамзат тарихы да ө леді» дегенінің мә ні осыда.

Ү шіншіден, бұ л – адамдардың рухани іс - ә рекетінің ө зара қ арым – қ атынасының ә лемі болып табылатын қ оғ амдық болмыс. Қ оғ ам адамның ойы мен еркі ә рекет ететін сфера, мұ ның ө зі оғ ан ерекше тыныс береді. Ә рине, қ оғ ам ең алдымен, ө з заң дылық тарымен ө мір сү реді (саясат, экономика, т. б. ). Сонымен қ атар, ол табиғ атпен де етене байланыста.

Тө ртіншіден, бұ л – руханилық ә лемі. Руханилық - ө зіндік ерекшілігі бар реалдылық. Ол кө зге тү спейді, қ олғ а ұ сталмайды, бірақ адам іс - ә рекетінің бә рінде кө рініс табады. Бұ л – адамдардың практикалық іс - ә рекетінде орын тепкен сезім мен идеялардың, эмоция мен образдардың, ұ ғ ымдар мен тү сініктердің ә лемі. Руханилық болмысына жеке сана да кіреді. Мұ нда З. Фрейд адам психикасының қ ара кү штері – деп бағ алағ ан бейсаналық та орын тепкен.

Руханилық – бұ л дін, мораль, ө нер, ғ ылым, қ ұ қ ық формасында ө мір сү ретін қ оғ амдық сана. Болмыстың барлық тү рі ө зіндік заң дарына сү йенеді. Физика, биология, антропология, социологияның зерттеу объектілері бола отырып, бір – бірімен тығ ыз байланыста болады.

Болмыс – адам ө мір сү ретін ә лем. Оның тылсым сыры танымның ғ ылыми жә не ғ ылымнан тыс ә дістерінің кө мегімен ашыла береді.