 |
26. Әлемнің даму заңдылықтары: диалектиканың негізгі заңдары.
|
|
|
|
1. Диалектика - шындық тың заттары мен қ ұ былыстарының ө зара байланысы туралы ілім.
2. Дамудың мә ні.
3. Диалектиканың негізгі заң дары.
Осы уақ ытқ а дейін біз қ арастырғ ан ә лем мен адам қ арым – қ атынасының барлық қ ырында даму қ ұ былысымен жеткілікті тү рде таныстық. Ә лем де, адам да, табиғ ат та, қ оғ ам да ұ дайы ө згерісте, дамуда. Даму дегеніміз – мә ң гі, қ ажетті қ озғ алыс, ө згеріс.
Философияның бір бө лігі болып табылатын диалектика - ә лемнің дамуының теориялық негіздерін анық тайды. Диалектика дегеніміз – болмыс пен бү кіл ә лем дамуының жалпы байланыстары туралы ілім. Онда даму процесі зерттеледі. Диалектика – дамудың философиялық теориясы. Сонымен қ атар, ол - ә лемді біртұ тас жә не қ арқ ынды бү тіндік деп қ абылдайтын ойлау тә сілі.
Диалектика ә лем ү лгісін ө згертіп тұ ратын тү рлер, жағ дайлар жә не дә уірлердің бір – бірімен ауысуының мә ң гі процесі деп қ арастырады.
Ф. Энгельстің анық тамасы бойынша, диалектика дегеніміз - ә лемдегі байланыстар, табиғ аттың, қ оғ ам мен ойлаудың қ озғ алысы мен дамуының жалпы заң дары туралы ғ ылым. Философия объективті жә не субъективті диалектика ұ ғ ымдарын қ олданады. Ойлау жә не таным процестері ү шін бұ л ө те маң ызды ұ ғ ымдар.
Объективті диалектика дегеніміз - ә лемнің, табиғ аттың, объективті дү ниенің дамуы, ө згеруі. Ал оның адам санасында бейнелеуінен субъективтік диалектика туындайды. ә лем, дү ниенің дамуымен, ө згеруімен қ атар оны бейнелейтін, тү сіндіретін ұ ғ ымдар да дамып, ө згеріп отырады.
|
|
|
Диалектика зерттейтін маң ызды сұ рақ тардың қ атарына: «даму дегеніміз не? », «Ол неліктен болады», «Даму қ алай іске асып отырады», «Даму қ айда бағ ытталғ ан» сияқ ты маң ызды проблемалар жатады. Осылар тө ң ірегіндегі ізденістер мен ойлар иірімдері материалдық ә лемнің терең қ абаттарын ашып, оның даму тетіктерінің мә нін зерттеуге мү мкіндік береді.
Диалектика да грек сө зі. Ол бірден даму теориясына айналмағ ан. Грек мә дениеті аясында диалектика сұ рақ – жауап арқ ылы пікір таластыру қ абілетін, ұ ғ ымдарды саралау тү рі мен шық қ ан тегіне қ арай ажырату ө нерін білдірген. Сонымен қ атар, оның қ айшылық тар туралы ілім деген анық тамасы да болғ ан. Кө рнекті грек философы Аристотель диалектиканы ық тимал пікірлер туралы ғ ылым деп есептеген.
Бірте – бірте диалектика даму туралы ілімге айналды.
Қ арапайым диалектика антикалық философияда қ алыптасты. Ол кө не гректердің табиғ атты қ арапайым пайымдауынан туындайды. Диалектикалық дә стү рлің бастауы – негізі Гераклит ілімі деп есептелінеді. Табиғ атты бө лінбейтін біртұ тастық дей отырып, Гераклит «от», «ә лемдік ө рт», «космос» ұ ғ ымдары арқ ылы ондағ ы ұ дайы болып тұ ратын ө згерістерді тү сіндіруге тырысты. Ә лемдегі барлық нә рсе ө згермелі, қ атып, семіп қ алғ ан еш нә рсе жоқ. Барлығ ы бір – біріне қ арама – қ арсы жақ тардан тұ рады. Олар бір – бірімен ә рекеттеседі. Қ арама – қ арсылық тардың ө зара кү ресі ә лем дамуының қ озғ аушы кү ші жә не негізгі заң дылығ ы.
|
|
|
Гераклит мә ң гілік жә не ө ткіншілік, қ ұ дай жә не адам, ө мір жә не ө лім, сабан жә не алтын сияқ ты қ арама – қ арсылық тарды атап кө рсеткен.
Орта ғ асырларды кейбір ойшылдардың шығ армашылығ ында диалектикалық ізденістер орын алғ ан. Мысалы, П. Абеляр диалектиканы ә ртү рлі пікірлер сайысында ақ иқ атқ а жетудің тә сілі деп қ арастырғ ан А. Августин жалпы тарихтың дамуы туралы ілім жасағ ан, онда балалық, бозбалалық, ө рлеу, қ артаю жә не ө лу кезең дері атап кө рсетілген.
Қ айта ө ркендеу мен жаң а Дә уір философиясында диалектика Д. Бруно, Н. Коперник, Р. Декарт, Б. Спиноза, Н. Кузанский шығ армашылығ ында дамығ ан.
Неміс философиясы дамытқ ан идеалистік диалектиканың маң ызы аса зор болды. Неміс философы И. Гердер ә лемдік мә дениеттің қ озғ алу логикасын анық тады.
Диалектиканың дамуына қ омақ ты, сү белі ү лес қ осқ ан философ - Г. Гегель. ол тұ ң ғ ыш рет бү кіл табиғ и, тарихи жә не рухани дү ниені процесс тү ріндегі нә рсе деп: яғ ни ү немі қ озғ алуда, ө згеруде, қ айта қ ұ рылуда жә не дамуда деп таныды, сө йтіп, осы қ озғ алу мен дамудың ішкі байланысын ашуғ а тырысты.
Гегель қ айшылық ты – дамудың негізгі қ айнар кө зі жә не қ озғ аушы кү ші ретінде ерекше бө ліп, ол туралы жан – жақ ты ілімді дамытты. Гегель диалектиканың негізгі заң дары мен категорияларын анық тап, олардың тиянақ ты жү йесін жасады.
К. Маркс пен Ф. Энгельс материалистік диалектиканы дамытты, даму идеясын тарихи қ ұ былыстарды зерттеуде, яғ ни ә леуметтік таптық қ атынастардың, жеке меншіктің, мемлекеттің, қ оғ амның басқ а да маң ызды институттарының қ алыптасуының заң дылық тарын тү сіндіруде кең інен қ олданды.
Диалектиканың негізгі ұ ғ ымы – даму. Даму дегеніміз – қ озғ алыстың, ө згерістің бір кө рінісі. Ол кө п жақ ты, ескіден жаң ағ а, жаң адан ескіге, қ арапайымнан кү рделіге, кү рделіден қ арапайымғ а, тө менгіден жоғ арығ а, жоғ арыдан тө менге ө згеру болады. Даму кезінде заттың, қ ұ былыстың жү йесі ө згеріске ұ шырап, қ асиеттер ауысып отырады. Тарихтың дамуында бір – біріне ұ қ самайтын ә ртү рлі дә уірлер, адамның дамуында балалық, жастық, толысу, қ артаю кезең дері болады. Даму - ө те кү рделі процесс, онда кері қ озғ алыстар, секірістер, ә ртү рлі қ иылысулар болып тұ рады.
|
|
|
Диалектиканың маң ызды принциптеріне дү ниенің объективтілігін, оның негізгі бө ліктері мен қ асиеттерінің, қ ұ былыстарының бір – бірімен байланыста, ө зара ә рекеттесуде, қ айшылық та болатындығ ын мойындау жатады.
Қ айшылық – даму мен қ озғ алыстың ішкі қ озғ аушы кү шін кө рсетеді. Қ айшылық дегеніміз – қ арама – қ арсылық тардың ө зара қ атынасын білдіреді. Қ айшылық тар тірі, ө лі табиғ атта да, қ оғ ам ө мірінде де кездеседі.
Диалектика жү йесіне оның негізгі заң дары кіреді. Заң ұ ғ ымының маң ызды екі мағ ынасы бар. Біріншіден, заң дегеніміз – заттар мен қ ұ былыстар арасындағ ы жалпы, тұ рақ ты жә не қ ажетті байланыстарды білдіретін ұ ғ ым. Мысалы, ә лемнің тартылу заң ы, табиғ и сұ рыпталу заң ы. Бұ лардың бә рі объективті материалдық ә лемнің заң дары. Екіншіден, заң дегеніміз - ә лемнің байланыстарын тү сіндіретін білім жү йесі. Бұ л ғ ылым заң дары.
Диалектиканың негізгі ү ш заң ы бар. Олар даму процесінің маң ызды заң дылық тарын тү сіндіреді. Қ арама – қ арсылық тардың бірлігі мен кү ресі туралы заң – материалдық ә лемнің дамуының негізін тү сіндіреді. Даму процесі ішкі де, сыртқ ы да қ арама – қ арсылық тардың қ ақ тығ ысы арқ ылы іске асады. Диалектика сыртқ ы қ арама – қ арсылық тардың бірегейліктің екіге бө лінуінің нә тижесі, тү птеп келгенде ішкі қ арама – қ арсылық тар туындысы деп қ арайды. Бұ л заң ның ү лкен дү ниетанымдық жә не тә рбиелік мә ні бар, ө йткені ол дамудың белгілі бір сатысын, тарихтың ешбір жетістігін, адам қ ол жеткізген биікті ең соң ғ ы деп қ арамастырмауғ а ү йретеді жә не шексіз шығ армашылық қ а бағ дар береді.
|
|
|
Қ оғ ам ө міріндегі қ айшылық тар ө те кү рделі жә не жан – жақ ты. Сандық жә не сапалық ө згерістердің ө зара ө ту заң ы – дамудың нақ ты тетігін кө рсетеді. Диалектика кез келген затты саны жә не сапасы жағ ынан сипаттайды. Сапа – бұ л қ асиеттердің бірлігі. Сапалық айқ ындылық зат пен қ ұ былысты тұ рақ ты етеді, бір – біріне ажыратып, дү ниенің шексіз сана алуандылығ ын айқ ындайды. Сапа дегеніміз – заттың барынша ө зінділігі. Сан заттың біркелкі бө ліктерге бө лінуін айқ ындайтын ұ ғ ым. Бір – біріне ұ қ самайтын нә рселердің арасында сапалық, айырмашылық болады. Кез келген заттың негізгі бір сапасы бар. Мысалы, стакан – ең алдымен ішуге арналғ ан қ ұ рал. Ә рбір зат - сапалық, тұ рақ ты жә не сандық, тұ рақ сыз қ асиеттердің қ айшылық ты бірлігі. Бұ л бірлік белгілі бір интервалғ а дейін сақ талады. Оны шама арқ ылы анық таймыз. Шама – нә рсенің немесе қ ұ былыстың сапалық жә не сандық айқ ындылығ ының табиғ и бірлігін білдіретін философиялық категория.
Зат пен қ ұ былыс ө з дамуының белгілі бір дең гейінде жаң а сапағ а кө теріледі. Сан ө згерістерінің нә тижесінде ескі сапаның жаң ағ а айналып, заттың немесе қ ұ былыстың тү пкілікті, сапалы ө згеруі – секіріс деп аталады. Кез келген сапалы ө згерістің тек секіріс арқ ылы дамуы маң ызды бетбұ рыс. Ө йткені секіріс кезінде зат ө зінің сапалық қ асиетін жоғ алтып, басқ а қ асиеттердің жиынтығ ына айналады.
Сан мен сапалық ө згерістердің ө зара байланысын химия жақ сы дә елдейді. Мысалы, кә дімгі ауаның молекуласына ауаның бір ғ ана атомы қ осылса, онда озон пайда болады. озон – басқ а сапалы қ ұ былыс. Сондық тан да болар, Ф. Энгельс химияны мө лшерлік, сандық ө згерістердің нә тижесінде заттардың сапалық қ асиеттері ө згеріп отыратындығ ы туралы ғ ылым – деп анық тады.
|
|
|
Терістеуді терістеу заң ы – даму процесінің тү рі мен жалпы бағ ытын кө рсетеді. Мұ нда ерекше танымдық рольді терістеу ұ ғ ымы атқ арады.
Терістеу дегеніміз – бір нә рсенің, қ ұ былыстың даму барысында басқ а сапалық қ асиетке ие болуы кезінде нә рсе мен қ ұ былыстың ө згеріске ұ шырауын сипаттайтың алғ ашқ ы ұ ғ ым. Ол ә рі қ арай дамуғ а жол ашады жә не ө ткен сатылардың жағ ымды жақ тарының бә рін сақ тай алады жә не жаң а жағ дайғ а бейімделеді. Диалектикалық терістеу қ ұ былыстың ішкі заң дылық тары мен қ айшылық тарын тудырады, ол ө зін - ө зі терістеу ретінде кө рінеді. Терістеу жалпы сипатта, оның кө мегінсіз ешқ андай даму да, ө згеріс те болмайды. Бірақ терістеу ө ткенді жалаң жоқ қ а шығ ару емес, оғ ан жан – жақ ты бағ а беру, сондай аналитикалық бағ алаудың нә тижесінде оның ө міршең, бағ алы жақ тарын анық тап, оны ұ стап қ алуғ а ә рекет жасау болып табылады.
Терістеуді – терістеу заң ының аясында аса маң ызды заң дылық ты – сабақ тастық ты тү сіндіруге болады. терістеу, сабақ тастық – жалпы дамудың, соның ішінде ғ ылыми кө ркемдік дамудың да объективтік заң дылығ ы. Сабақ тастық жоқ жерде ілгері ө рлеу, даму болмайды. Адамзат баласы тарихи дамудың ә р сатысында ә дебиет пен кө ркемө нерді, ғ ылыми жетістіктерді қ айта жасамайды. ө ткен заманда істелген жұ мыспен, пайда болғ ан ә деби туындымен таныс болмасақ, онда біз дү ниені танудың бұ рыннан белгілі ә діс, жолдарын қ айта қ арастырып, уақ ыт ө ткізер едік. Сабақ тастық тың арқ асында мұ ндай жағ дайды бастан кешірмейміз.
Кейінгі ұ рпақ ө зіне дейін істелген істі, қ алыптасқ ан эстетикалық талғ ам мен ой – пікірді ө зінің тың кө зқ арасымен, жаң а мү мкіндігімен ілгері дамытып жетілдіреді, оны неғ ұ рлым жоғ ары сатығ а кө тереді, байытады.
Тарихи сабақ тастық тың екі тү рі болады. оларды шартты тү рде «уақ ыт пен кең істік» деп атаймыз. «Уақ ыт» жә не «кең істік» сабақ тастығ ы – бір дә уірден екінші дә уірге ө ту арқ ылы болатын ө рлемелі дамуды сипаттайды. Мысалы, біздің эрамыздан ә лде қ айда бұ рын ө мір сү рген Сократ, Конфуций, Гаутама ө здерінің болашақ қ а қ ол созғ ан ө міршең ойларымен бізді рухани байытуда.
Кө ркемө нердің, ә дебиеттің алғ ашқ ы қ арапайым нұ сқ алары бү гінгі ә дебиеттің қ алыптасуына негіз болды. «Кең істік» сабақ тастығ ы халық аралық, не ә ртү рлі ұ лт ә дебиеттерінің ө зара ә сер – ық палымен байланысты. Ә рине, сабақ тастық тың бұ л тү рі де уақ ыт, тарихи кезең ді аттап ө те алмайды. Ұ лтаралық мә дени ә сер – ық пал қ оғ амдық дамудың жоғ арғ ы сатыларында жан – жақ ты дамиды.
Диалектиканың негізгі принциптері:
- Жалпы байланыс принципі
- Жү йелік принципі
- Себеп – салдарлық байланыс принципі
- Тарихилық принципі
Жалпы байланыс қ оршағ ан ә лемнің біртұ тастығ ын, оның ішкі бірлігі мен заттардың, қ ұ былыстардың, процестердің ө зара бір – бірімен тығ ыз байланыстығ ын білдіреді.
Байланыстар сыртқ ы жә не ішкі, тікелей жә не жанама, генетикалық жә не функционалдық, кең істік жә не уақ ыттық, кездейсоқ жә не қ ажетті болуы мү мкін.
Ең кө п тарағ ан байланыс – сыртқ ы жә не ішкі байланыстар. Мысалы, адамның ішкі байланыстары биологиялық тү р ретіндегі ішкі ағ залық ө згерістер, сыртқ ы байланыстар адамның ә леуметтік жү йенің мү шесі ретіндегі байланыстары.
Жү йелілік айналадағ ы кө п байланыстардың арасында реттілік, ө зара бір – біріне бағ ынушылық бар екендігін кө рсетеді. Осындай ретті ө зара бағ ынгушылық тың арқ асында дү ние ішкі мақ сатты бү тіндікте ө мір сү реді.
Себеп – салдарлық байланыс біреуі екіншісін тудыратынына мең зейді. Заттар мен қ ұ былыстар ө зінен - ө зі пайда болмайды, олардың ә рқ айсысының не ішкі не сыртқ ы себептері бар.
Себеп салдар туғ ызады, ал салдардың ө зі басқ а бір жағ дайда себепке айналады. Себеп – салдар байланысы осындай жағ дайдың жалпылық сипатын дә лелдейді.
Тарихилық қ оршағ ан ортаның мә ң гілігін, тарихтың, ә лемнің жойылмайтындығ ын жә не уақ ыттың шексіздігін кө рсетеді. Диалектиканың категориялары заттар мен қ ұ былыстардың арасындағ ы жалпы байланыстарды қ арастырады.
Диалектиканың негізгі категориялары:
Мә н мен қ ұ былыс
Тү р мен мағ ына
Себеп пен салдар
Мү мкіндік пен шындық
Қ ажеттілік пен кездейсоқ тық
Жоғ арыда біз атап ө ткен диалектиканың негізгі принциптері мен заң дары оның негізгі идеяларын қ орытындылауғ а мү мкіндік береді.
Біріншіден, қ ұ былыстардың бір – бірімен тығ ыз байланыстығ ы идеясын ә лем мен жаратылыстану тарихы толық дә лелдейді. Екіншіден, ә лемнің ө мір сү руі мен дамуының негізгі шарты – оның ішкі қ айшылық тары идеясы. Ү шіншіден, ә лемдегі қ ұ былыстардың ұ дайы ө згеріп отыратындығ ы туралы идея.
Диалектика байланыстар мен даму туралы білім жү йесі бола отырып, бірнеше функцияны орындайды. Ең алдымен, ә рине, диалектика дү ниетанымдық функцияны орындайды, ө йткені, ол ә лемдегі заттар мен қ ұ былыстардың бір – бірімен байланыса отырып, ұ дайы ө згерісте, дамуда болатындығ ын теориялық тү рде дә лелдейді.
Сонымен қ атар, диалектика методологиялық функцияны орындайды. Ол дү ниені танудың, игерудің негізгі қ ұ ралы болып табылады. Оның негізгі ұ ғ ымдары, идеяларын, заң дарын дұ рыс мең герген адам ө з іс - ә рекетінде тез табысқ а жететінің сө зсіз.
|
|
|
