 |
25. Әлемді философиялық тұрғыдан түсіндіру: материя туралы ілім.
|
|
|
|
1. Материя туралы кө зқ арастардың дамуы.
2. «Материя» ұ ғ ымының философиялық мә ні.
3. Қ озғ алыс – материяның ө мір сү ру тә сілі.
4. Кең істік пен уақ ыт материяның ө мір сү ру формалары.
Материя – ұ ғ ымы философиялық материализмнің негізгі іргетасы. Ол ә лем мен адамды табиғ и себептерге сү йене отырып зерттеудің ұ зақ тә жірибесінен туындағ ан.
Материя жө ніндегі алғ ашқ ы пікірлер дү ниенің біртұ тас негізін тү сіндіре бастағ ан кө не дү ние философтарының балаң ізденістерінде кездесіп отырды. Мә селен, Фалес дү ниенің негізін – су, Гераклит – от, Демокрит – атом деп қ арастырғ ан. Ал Эмпедокл ә лемнің тү п негізі – тө рт элементтен – судан, жерден, ауадан жә не оттан тұ рады деген.
Аристотельдің пайымдауынша, материя – бұ л мү мкіндіктегі болмыс. Нақ ты заттар осы болмысқ а форманың ә сер етуі нә тижесінде пайда болады. Материяның басқ а жағ дайғ а кө шуін Аристотель – қ озғ алыс, процесс («кинесис») деп атағ ан.
Платон материяны болмыстың тө мендегі сатысы деген. Ол идеяны жү зеге асырудағ ы қ ұ рылыс материалдары іспеттес. Орта ғ асырлар философиясы бойынша материалды ә лем жаратушының белгілі бір тә ртібіне бағ ынышта. Табиғ ат – ә лемнің тө менгі дең гейі. Онда жан да, еркіндік те жоқ. Жеке нә рселердің пайда болуы, жаралуы қ ұ дайғ а байланысты. Заттардың қ ұ дайдың ақ ыл – ойындағ ы идеялық болмысы мә ң гі, ал шындық тағ ы болмысы ө ткінші ғ ана сипатта болады.
|
|
|
Қ айта ө ркендеу дә уірінде материя физикалық денелердің жиынтығ ы деп қ аралып, онда заттардың ә ртү рі жекелендірілді.
XIX ғ асырдың аяғ ында XX ғ асырдың басында жаратылыстануда ірі жетістіктерге қ ол жеткізілді.
XIX ғ асырдың ортасында адам мен басқ а тірі табиғ аттың бірлігін тү сіндіретін Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясы пайда болды, 1986 ж. Д. И. Менделеев химиялық элементтердің периодтық жү йесін жасады. Радий элементі (В. Рентген), электрон (У. Томсон), табиғ и радиоактивтілік (А. Беккерель) ашылды. 1916 жылы А. Эйнштейн қ озғ алыстың, уақ ыт пен кең істіктің байланысын кө рсететін жалпы салыстырмалық теорияны ұ сынды.
Ғ ылымның осындай ірі жетістіктері ә лемнің механикалық ү лгісінің іргесін босатты. Материя туралы білімнің аясы одан да кең и тү сті. Ғ ылымда қ алыптасқ ан осы бағ ытты қ орытындылай отырып, В. И. Ленин 1908 жылы материя ұ ғ ымының кең ейтілген анық тамасын берді: «Материя дегеніміз – адамғ а оның тү йсіктері арқ ылы мә лім болатын, біздің тү йсіктерімізде бола отырып, сол тү йсіктеріміз арқ ылы кө шірмесі алынатын, суреті тү сірілетін, бейнесі жасалатын, объективтік реалдылық ты белгілеу ү шін қ олданылатын философиялық категория».
Яғ ни, материя дегеніміз – біздің сана – сезімізден тыс ө мір суретін реалдылық. Ол адамнан, адамзаттан тыс ө мір сү реді. Ә лемді ешкім жасағ ан жоқ, ол болғ ан жә не бола бермек. Ә лем шексіз, шетсіз, ол кө пжақ ты, кө п қ ырлы, оның ә р тү рлі қ асиеттері, ерекшеліктері бар. Ә лемнің шексіздігі – ондағ ы процестер мен қ ұ былыстардың ешқ ашан аяқ талмайтынын білдіреді. Материалдық ә лемнің басы, соң ы жоқ, ол ұ дайы даму, ұ дайы ө згеру, ұ дайы қ алыптасу ү стінде.
|
|
|
Адам, оның ө мірі – басы мен аяғ ы жоқ, шексіз де шетсіз ә лемнің тарихындағ ы бір ғ ана сә т немесе ө те кішкене ә лем.
Материяғ а – біртұ тастық, яғ ни бү тіндік жә не қ ұ рылымдылық, біркелкілік тә н. Ә лемнің ә ртү рлі бө ліктері мен қ ырлары - ө зара тікелей немесе бір – бірі арқ ылы байланысқ ан – табиғ ат пен қ оғ ам, тұ лғ а мен топ. Материяның ө мір сү ру тә сілі – қ озғ алыс. Қ озғ алыс дегеніміз кез келген ө згеріс. Қ озғ алыс объективті, абсолютті, салыстырмалы, мә ң гі. Қ озғ алыс кө п тү рде болады. Ф. Энгельс қ озғ алыстың негізгі бес тү рін кө рсетіп, жү йелеген. Олар: механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық, ә леуметтік деп аталғ ан. Қ озғ алыстың ең қ арапайым тү рі механикалық қ озғ алыс, ол заттар мен қ ұ былыстардың кең істікте орын алмастыруын білдіреді. Ал, ә леуметтік қ озғ алыс қ оғ ам ө міріндегі шым – шытырық қ ұ былыстар мен процестерді бейнелейді.
Ф. Энгельстің қ озғ алыс туралы ілімі XIX ғ асырда қ алыптасты, сондық тан ол XX ғ асырда пайда болғ ан жаң а қ ұ былыстарды тү сіндіре алмайды. Қ азіргі ғ ылым қ озғ алыстың жаң а тү рлерін анық тап, зерттей бастады. Мә селен, қ озғ алыстың геологиялық, географиялық, космологиялық тү рі зерттелуде. Ғ ылымның соң ғ ы табыстарына сү йене отырып, қ озғ алыстың жаң а жү йесін ұ сынуғ а болады, мысалы:
- ядро ә лемі, материяның ядролық қ озғ алысы;
- электромагнетизм ә лемі, ол зарядталғ ан бө лшектердің атом ішіндегі, молекулалық процестерін кө рсетеді; тартылу ә лемі (плазма, планеталық зат);
- бұ л материя қ озғ алысының гравитациялық тү рі; ө мір ә лемі – биогенетикалық, популяциялық ө згерістерді білдіреді. Адам қ оғ амының ә лемі – материалдық пен руханилық тың тығ ыз байланысы, адам іс - ә рекетінің жә не оның қ атынастарының жү йесі.
|
|
|
Материя кең істік пен уақ ытта ө мір сү реді. Уақ ыт – дегеніміз заттар мен қ ұ былыстардың ө мір сү руінің ұ зындығ ын, олардың ә р тү рлі жағ дайының ауысуын білдіреді. Ол оқ иғ алар ағ ымы. Платонның сө зімен айтсақ «Мә ң гіліктің қ озғ алу бейнесі». Ә ртү рлі материалдық нысанның ө з уақ ыты бар. Сондық тан да физикалық, ә леуметтік уақ ыт болады. уақ ыттың ү ш ө лшемі бар: қ азіргі, кешегі жә не болашақ. Уақ ыт ұ дайы алғ а ұ мтылады, ешнә рсе, ешкім оның объективті бағ ытын ө згерте алмайды. Оны тоқ татуғ а болмайды. Қ оғ амда уақ ыт ағ ысы жылдам жә не кү рделі. Ол адамның іс - ә рекетімен тығ ыз байланысты. Уақ ыт – тіршіліктің мық ты да аяусыз ө шірушісі, сонымен қ атар оны жаратушысы да. Уақ ытша деген ұ ғ ым ө ткіншілікті, жоғ алып кетуді білдіреді. Керісінше, мә ң гілік ұ ғ ымы ұ дайылық ты, ұ дайы болып отыруды мең зейді. Адам ө мірі биологиялық тұ рғ ыдан ө ткінші. Сондық тан да ойлы адам ө зінің ө мірінің жү гіртпе секундтарына жоғ арыдан қ арай алмайды. Ол оның бұ л дү ниедегі ө ткінші жағ дайын жақ сы тү сініп, ө з ө мірінің мә н мағ ынасы, мақ саты туралы ойланып, толғ анады.
Философияда ә леуметтік уақ ыт адамдардың ө з іс - ә рекеті нә тижесінде пайда болып отыратын қ оғ амдық процестер мен қ атынастарының белгілі бір тарихи дә уірдегі тынысын білдіреді. Ә леуметтік кең істік пен уақ ыт бұ л – адамның іс - ә рекетінің бү кіл дү ниежү зілік тарихы.
Философия мен мә дениет тарихында, ауыз ә дебиетінде уақ ыт ү лкен қ ұ ндылық ретінде бағ аланады.
Адам уақ ыттың есебін жү ргізбей ө мір сү ре алмайды. Мұ ндай есеп жү ргізудің ә дістері тым ерте ойлап табылды.
|
|
|
Алғ ашында бұ л ешқ андай сыртқ ы араласуды қ ажет етпеген білім мен технологиялық ә дістердің жетпестігін жоқ татпағ ан табиғ и ә дістер еді. Алғ ашқ ы адам кү ннің шығ уымен батуын жіті бағ дарлап кү нелтуге тиіс болды.
Мысалы, табиғ ат қ ұ былыстарын ө те терең тү сінген кө шпенді халық уақ ыт ө лшемдерін де дә л тауып, дө п басып, анық тағ ан. Мерзім, мезет, сә ске, таң, кеш, намазшам, ақ шам, тү н атаулары осығ ан мең зейді. Кө шпенді халық тың дә стү рлі кә сібінен де уақ ыт ө лшемдері туындап отырғ ан: бие сауым, сү т пісірім, ет салым т. б.
Кең істік – заттар мен қ ұ былыстардың бір – бірімен қ атар орналасу, ө зара ә рекеттесу ретін білдіретін философиялық ұ ғ ым. Дү ниедегі заттардың барлығ ы да кең істікте орналасқ ан.
Кең істік негізі – нү кте, ұ зындық, қ ашық тық. Кең істік объективті, ө йткені, ол – материяның ажырамас қ асиеті. Кең істіктің ү ш ө лшемі бар, ол ұ зындығ ы, ені жә не биіктігі. Сонымен қ атар, бұ л ө лшем тек заттық формағ а ғ ана тә н емес, ә р тү рлі процестерге де тә н. Уақ ыт пен кең істік бір – бірімен тығ ыз байланысты болғ андық тан, уақ ыт оның тө ртінші ө лшемі болып есептелеінеді.
Кең істік пен уақ ыт туралы ұ ғ ым мифтік дә уірдегі дү ниетанымдық жү йенің негізгі тү пқ азығ ы болып табылады. Дә стү рлі мә дениет ү лгілерінде уақ ытты игеру ә рекетінің кө птеген мысалдары кездеседі. Уақ ытты тоқ тату талпынысы дә стү рлі салтты қ айталау арқ ылы іске асады.
Материяның уақ ыт пен кең істікте байланысын тү сіндіруде бір – біріне қ арама – қ арсы екі ұ станым қ алыптасқ ан.
Біріншісі субстанциалды (Демокрит, Эпикур) – уақ ыт пен кең істікті материядан жеке реалдылық деп есептеген.
Екіншісі – реляциялық (Аристотель, Лейбниц, Гегель) уақ ыт пен кең істікті материямен байланыста қ арастырғ ан. Реляциялық ұ станымды А. Эйнштейннің салыстырмалы теориясы айқ ын дә лелдеп отыр.
Уақ ыт бірін бірі ауыстырып отыратын қ ұ былыстардың кезектесуі, ә рбір материалдық процесс – бір бағ ытта ө ткен болашақ қ а қ арай дамиды. Қ озғ алыс уақ ыттың мә ні, бірақ уақ ытты кең істіктен бө ліп алып қ арауғ а болмайды.
|
|
|
