27. Қоғам, оның шығуы мен мәні.

1. Қ оғ ам мен табиғ ат.

2. Қ оғ амның дамуының алғ ы шарттары.

3. Қ оғ амның мә ні.

Адамның барлық объективті мү мкіндіктері (дү ниені тану, тү сіну, ұ ғ ыну т. б. ) жә не одан қ исынды туындайтын шығ армашылық, жасампаздық іс - ә рекеттері нақ ты тарихи дә уірде, қ олайлы жағ дайларда ғ ана іске асырылады. Адамның басқ а адамсыз кү ні жоқ, о бастан – ақ ол ө з болмысын басқ аларсыз қ арастырмағ ан.

Адамның дү ниеге қ арым – қ атынасының мә нін ашу – негізгі міндеті болып табылатын философия қ оғ амды жан – жақ ты зерттеп, оның тү пкі заң дылық тарына ерекше кө ң іл аударып отырғ ан.

Философияның қ оғ амды ерекше қ ұ былыс ретінде қ арастырып, оның мә нін ашатын бө лімі - ә леуметтік философия деп аталады. Ол қ оғ амды біртұ тас динамикалық жү йе ретінде ала отырып, оның негізгі жә не қ озғ аушы кү штерін анық тап, ө мір сү руі мен дамуының тетіктерін айқ ындайды, ә леуметтік процестердің қ исынын тү сіндіреді.

Ә леуметтік философия дегеніміз – қ оғ амдық дамудың жалпы заң дылық тарын тү сіндіретін теория. Ол социологиямен тығ ыз байланысты. Социология қ оғ амдағ ы жеке жү йелердің ө мір сү ріп, даму заң дылық тарын зерттейді. Мысалы, отбасы социологиясы, білім беру социологиясы, ғ ылым социологиясы.

Ә леуметтік философия мен социология бірін – бірі толық тырады. Ғ ылыми білімнің тарих, археология, этнография, саясаттану сияқ ты салаларымен біріге отырып, қ оғ амның толық сипатын бере алады. Дегенмен, қ оғ амды философиялық зерттеудің ө зіндік ерекшеліктері бар. Ө йткені, тарихты санасы бар адам жасайды. Сондық тан қ оғ амдық ө мір ә ртү рлі кө ріністерге ө те бай. Оның терең қ абаттарына бойлай отырып, заң дылық тарын анық тау оң ай жұ мыс емес. Қ оғ амдық болмысты тануғ а ең жетілген эксперименттік база кө мектесе алмайды. Бұ л жерде кө птеген фактілерді жинақ тап, талдап, тү сіндіретін ақ ыл – ойдың ғ аламат кү ші мен біліктілігі қ ажет. Ә леуметтік философияда ә ртү рлі ойлар мен теориялардың ақ иқ аттығ ын бірден тікелей дә лелдеу қ иын, олардың дұ рыс – бұ рыстығ ына кө з жеткізу ү шін уақ ыт қ ажет.

«Ө мірдегі ең дана нә рсе - уақ ыт» - деген қ азақ халқ ы тү йіндеген пікір кездейсоқ тық емес. Мұ ны қ оғ амның кү рделі, қ ат – қ абат болмысы айқ ын дә лелдейді. Қ оғ ам дамуының маң ызды заң дылық тары XIX – XX ғ асырлардың алып ойшылдары Гегель, К. Маркс, П. Сорокин шығ армашылығ ында ашылғ ан.

Қ оғ ам – материя қ озғ алысының жоғ арғ ы дең гейі. Оның қ алыптасуының негізгі факторы ең бек болып табылады. Ең бек ете отырып, адам ең бегімен жасалғ ан болмыс қ оғ ам деп аталады.

Адам тарихта екі тү рлі «ипостась» немесе қ ырда ө мір сү рді. Ол – бір жағ ынан, тарихтың алғ ы шарты, екінші жағ ынан оның нә тижесі. Ө йткені алғ ашқ ы тарихи іс - ә рекеттің иесі – пенде. Оны іс - ә рекетке итермелейтін негізгі кү ш – қ оршағ ан ортадағ ы ө з болмысын сақ тау, ұ рпақ жалғ астыру, тағ ы басқ а қ ажеттіліктер, оның терең тамыры ө мір сү ру мен дамуғ а жұ мсалғ ан қ уаттың орнын толтыруда жатыр. Жер бетінде тіршіліктің пайда болуынан кейінгі маң ызды секіріс адамның қ оршағ ан дү ниені жаң ғ ыртуғ а бағ ытталғ ан мақ сатты ең бегінен туындайтын оғ ан тә н қ ажеттіліктер жү йесінің қ алыптасуы десек артық айтқ андық болмас еді.

Адам жетілген сайын оның қ ажеттілктері де кө бейеді, терең дейді. Адамдардың бір – бірімен араласуының, достасуының, білуге деген қ ұ штарлық тың, ақ иқ атқ а, мейірімділікке, сұ лулық қ а ұ мтылуының оның тіршілігіндегі аса зор қ ажеттілікке айналғ анына таң қ аласың. Қ ажеттіліктердің табиғ аты қ оғ ам дамуымен тығ ыз байланыста. Мысалы, барынша қ ара дү рсін шаруашылық шең берінен шығ а алмағ ан орта ғ асырлық адамның тіршілігінің ғ ылыми – техникалық прогресс ө ркендеген, электроника мен роботтар жұ мыс істейтін қ уатты демократиялық қ озғ алыстар, ақ парат тасқ ыны дү ниесінде ө мір сү ретін осы замандағ ы адамдар тіршілігінен сапалық айырмашылығ ы бар.

Ә леуметтік философиядан кө рнекті ең бек жазғ ан С. Э. Крапивенский адамды белсенді іс - ә рекетке итермелейтін негізгі қ ажеттіліктерді тө рт топқ а бө лген. Ең алдымен, материалдық жә не рухани қ ажеттіліктер. Материалдық қ ажеттіліктер рухани қ ажеттіліктерден бұ рын пайда болғ ан. Ө йткені адам шығ армашылық, сү йіспеншілік, бостандық, ең бек пен бақ ыт, қ айғ ы мен қ уаныш сезімдерінен рухани лә ззат алу ү шін ө зіне қ ажетті материалдық игіліктермен, яғ ни, ө зін тамақ тандырып, киіндіріп, қ озғ алыс қ ұ ралдарымен қ аруландыруы қ ажет еді.

Екіншіден, қ оғ амдық жә не жеке адам қ ажеттіліктері. Бұ л екеуі бір – біріне тең болмайды, тіпті олардың арасында қ айшылық тар жиі туындап отырады. Тарихи процестің ә рбір субъектісі ө з мү ддесінен қ оғ ам мү ддесін жоғ ары қ ояды, соғ ан ө з іс - ә рекетін бейімдейді деу тарихи аң қ аулық, тіпті ақ иқ аттан алшақ кету болар еді.

Ү шіншіден, тү пкі стратегиялық, ұ зақ уақ ытқ а бағ ытталғ ан, сонымен қ атар, кезең дік сә ттік қ ажеттіліктер. Адам да, қ оғ амда ө з ө мірін жоспарлап тіршілік етеді. Жоспарлау дегеніміз – ауқ ымды жә не қ осалқ ы, жеке жә не жалпы міндеттерді анық тау деген сө з. Мысалы, ауқ ымды қ ажеттеліктерге қ оғ амның болашағ ын ғ ылыми тү рде бағ дарлай отырып, оның ө ркениет жолында дамуына жағ дай жасайтын мү дделерді анық тап отыру жатады. Сонымен қ атар, қ оғ амда кезек кү ттермейтін бү гінгі таң да шешуді керек ететін мү дделер де бар.

Тө ртіншіден, адам мен қ оғ амның дамуынан тікелей туындамайтын, бірақ оғ ан қ ажет кейбір қ ызығ у объектілері. Адамдарда бұ лар кө пжақ ты болатыны соншалық ты, кейбіреулері оның ө мір сү руіне кері ә сер етуі мү мкін. Мұ ндай жағ дайдың мысалы ретінде маскү немдік, нашақ орлық сияқ ты ә леуметтік ауруларды атауғ а болады.

Адамдар ө зін қ оршағ ан ортадағ ы табиғ ат кү штері мен заттарын ғ ана ө згертіп отырмайды, олар ө здерінің бір – біріне қ атынастарын да ө згертіп, қ айта жасайды.

Маркстың ілімі бойынша, қ оғ амдық ө мір – практикалық ө мір. Ө йткені, адамдардың тіршілігінің кез келген саласы нақ ты қ имыл - ә рекеттерден тұ рады.

Қ оғ амдық практиканың бастапқ ы тү рі – материалдық ө ндірістік іс - ә рекет. Бұ л іс - ә рекет ә лі де басқ а практикалық іс - ә рекеттердің негізі болып келеді. Бірақ, оның мү мкіндігі бұ рынғ ыдан ә лдеқ айда жоғ ары. Байырғ ы ең бек қ ұ ралдарын жетілдіре, дамыта отырып, соғ ан сү йене отырып, адам ө з талабына сай жасанды ортаны дү ниеге келтірді, оны ө зінің эстетикалық, этикалық талғ амдарына сә йкес етіп ұ йымдастырды. Материалдық қ ұ ндылық тарды ө ндіруші ретінде адамның ө зі де ө сіп, нығ айып отырды, оның кә сіптік шеберлігі артып, жалпы білімдік дең гейіне қ ойылатын талаптар да кең ейе тү сті, жалпы мә дениет ө рісі кең и бастады. Материалдық ө ндірістік қ атынастарды нығ айту, ұ лғ айту процесінде ә леуметтік практика қ алыптасып, дамыды.

Қ оғ ам идеясы адамның ө зіне о бастан – ақ орын тепкен. Ө йткені, ол – қ оғ амдық жан. Егер адамның мә нін тү сінсең, қ оғ амның мә ні де айқ ын болады. адам тарихының алғ ашқ ы шарттары тірі пенделердің тіршілік етуі деп – К. Марск пен Ф. Энгельс бекер айтпаса керек.

Қ оғ ам дегеніміз – жалпы қ ажеттіліктері, қ ызығ ушылық тары мен мақ саты бір адамдардың мә дени ө мірі мен іс - ә рекетінің белгілі бір заң дылық тарғ а негізделіп ұ йымдастырылғ ан формасы. Адам қ оғ амының негізгі сипаттары:

- біртұ тастық – элементтер мен жү йелер бір қ ұ рылымғ а біріктірілуі;

- ө зіндік ұ йымдастырушылық – ішкі кү штердің дамуы мен ө мір сү руіне ық пал етуі;

- динамизм - ә леуметтік қ ұ рылымдар мен формалардың қ озғ алып, ө згеріп отыруы;

- заң дылық – қ оғ амның дамуы белгілі заң дылық қ а бағ ынуы.