28. Қоғам өздігінен дамитын жүйе.

1. Қ оғ амның қ ұ рылымдық жү йесі.

2. Қ оғ амның ө здігінен дамуының заң дылық тары.

3. Қ оғ амдық дамудың бастаулары мен қ озғ аушы кү штері.

Ә леуметтік философияда қ оғ ам материяның бізге белгілі қ озғ алысының ең жоғ арғ ы тү рі болып сипатталады.

Қ оғ ам кү рделі жү йе, оны бірнеше салағ а бө луге болады.

Біріншіден, бұ л – экономикалық сфера немесе материалдық ө ндіріс ә лемі. Адамғ а қ ажетті материалдық игіліктерді білім мен арнайы ең бек қ ұ ралдары – техниканың кө мегімен жасау. Экономика қ оғ амдық прорестің қ озғ аушы кү ші, қ оғ амдық ө мірдің негізгі шарты.

Екіншіден, бұ л ә леуметтік сфера немесе ә леуметтік топтар ә лемі. Ол нақ ты тарихи – экономикалық негізде қ алыптасып дамиды.

Ү шіншіден, бұ л саяси немесе басқ ару сферасы. Бұ л адамдардың мемлекетті, басқ а да ә леуметтік институтты басқ ару жолындағ ы іс - ә рекеттері.

Тө ртіншіден, қ оғ амда рухани сфера, яғ ни сезімдер мен идеялар ә лемі бар. Ол тарихи процестің саналы факторына ық пал ете отырып, қ оғ амда аса маң ызды роль атқ арады.

Қ оғ амдық дамудың заң дары – табиғ ат заң дары сияқ ты объективті ө мір сү реді. Ө йткені, олар адамдардың сана – сезімінен тыс қ алыптасады, дамиды, ө рістейді жә не ө з уақ ыты келген жағ дайда тарих кө шінен ө тіп отырады немесе ығ ысады.

Қ андай заң дылық тардың қ ай уақ ытта қ алыптасатыны ә леуметтік алғ ы шарттарғ а байланысты болады. Кезінде қ ұ л иеленушілерге, сонан кейін феодалдарғ а ө з ың ғ айына сай келетін қ оғ амдық қ атынастарды сақ тап қ алу мү мкіндігі болмады. Ө зі пісіп – жеткен жағ дайда кез келген қ оғ амдық қ атынастар ө зінен - ө зі ығ ысып, басқ а қ оғ амдық қ арым – қ атынастарғ а орын беріп отырады. Бұ л – тарихтың бұ лжымас заң дылығ ы. Табиғ ат пен қ оғ амдық қ атынастардың заң дылық тарында бір ұ қ састық бар. Бұ л - ө те маң ызды іргелі ұ қ састық. Ө йткені, олардың заң дылық тары адамнан, оның іс - ә рекетінен, еркінен тыс ө мір сү реді. Мысалы, ө з еркімізге сү йеніп, зат пен денелердің еркін тү суі немесе Архимед заң ын алып тастай алмаймыз, сол сияқ ты біз қ оғ амның дамуындағ ы материалдық қ атынастардың шешуші ролі туралы, қ ұ н туралы заң ды ө зіміз біліп алып, сонан соң жойып жібере алмаймыз.

Материалдық игіліктер ө ндіру адамзат қ оғ амының ө мір сү руі мен дамуының негізін қ ұ райды. Бірақ, табиғ ат пен қ оғ амдық дамудың заң дылық тарының ө те маң ызды бір айырмашылығ ы бар: ол – олардың іске асу механизмінде кө рініс табады. Табиғ ат заң дары адамның іс - ә рекетінен тыс іске асырыла береді. Ал қ оғ амдық заң дылық тарда ө зіндік ерекшелік бар. Ө йткені, біз жоғ арыда атап ө ткеніміздей, қ оғ амдық дамудың заң дары тек қ ана адамның іс - ә рекеті арқ ылы іске асады.

Егер адам немесе адамдар арасындағ ы қ арым – қ атынастар болмаса, ешқ андай да социологиялық заң дар, іске асырылып, қ ажетке жаратыла алмайды. Табиғ ат пен социологияның заң дарының осы бір ұ қ састығ ын еске ала отырып, К. Маркс қ оғ ам дамуы табиғ и – тарихи процесс деп анық тады. Қ оғ амның дамуы, бір жағ ынан, табиғ и процесс, ө йткені ол табиғ ат сияқ ты қ ажетті жә не объективті. Сонымен бірге, қ оғ амның дамуы тарихи процесс, ө йткені, ол – адамдардың іс - ә рекетінің жемісі.

Социологиялық заң дардың ерекшелігін қ арастыру мә селесі біздерді олан ә рі терең дей тү суге мә жбү р етеді. Басқ а сө збен айтсақ, ә рбір тарихи оқ иғ аның объективті жағ дайлары жә не оларды іске асырудың субъективті факторлары бар.

Тарихтың объективті жә не субъектвті факторлары – қ оғ амдық дамудың екі тү рлі шарты. Адамдардан тә уелсіз жә не олардың қ ызметінің бағ ыты иен ауқ ымын кө рсететін шарттар объективті фактор болып  табылады. Мысалы,  табиғ ат жағ дайлары, ө ндірістің дә режесі, материалдық, саяси қ ажеттіліктері осы шарттарғ а жатады. Субъективтік факторғ а бұ қ араның, топтардың, партиялардың, мемлекеттің, жеке адамдардың белгілі бір мақ сатқ а бағ ытталғ ан іс – ә рекеттері, олардың санасы, еркі, іс – қ имылғ а бейімделігі жатады. Объективті факторлар ә руақ ытта негізгі болып табылады, бірақ олардың ә рекеті субъективті фактордың ә рекеті тү рінде ғ ана кө рінеді. Субъективті факторлар ө здеріне қ ажетті объективті жағ дайлар туғ анда шешуші роль атқ ара алады. Ө зінің бағ ыты бойынша субъективті фактор прогрессивтік, консервативтік немесе реакциялық болуы мү мкін. Объективтік жағ дайлар мен субъективтік факторлардың ө зара қ арым – қ атынасы, тарихты адамдардың ө здері жасайтындығ ын айқ ын кө рсетеді, бірақ қ алай болса солай ө з еркіне сү йеніп емес, керісінше, тарихи дамудың объективті заң дылығ ына иек артып отырады. Субъективті фактордың қ ұ рамында ұ йымдастыру жә не идеологиялық элементтері болады. Адамдар ө з іс - ә рекеттерін терең жә не жан – жақ ты ұ йымдастырғ ан сайын, олар ө з алдарына қ ойғ ан мақ саттарын айқ ын тү сіне алады. Мұ ның ө зі оларғ а қ ажетті практикалық іс - ә рекеттерді дә л тауып, дұ рыс пайдалануына жол ашады. Еркіндік дегеніміз – қ ажеттілікті жан – жақ ты тану. Тарихи процестің осы маң ызды екі жағ ын ә руақ ытта еске алып дұ рыс тү сіндіру оң ай емес. Сондық тан да біржақ тылық қ а ұ рынып отыру жиі кездесіп отырады. Сондай біржақ тылық тың бір кө рініс – волюнтаризм болып табылады. Волюнтаризм – ақ иқ ат атаулының бастапқ ы негізін ерік деп танитын, қ оғ амдық дамудағ ы объективті заң дарды мү лдем жоқ қ а шығ аратын субъективті идеалистік бағ ыт. Адамның еркін абсолютке айналдырып, оның іс - ә рекетінің объектвиті заң дылық тырғ а тә уелдігін жоқ қ а шығ арады. Революциялық қ озғ алыстар тарихындағ ы Ресейдегі халық шылдар, эсерлер, қ азіргі уақ ытта батыстағ ы кейбір анархистер волюнтаристерге жатады. Біздің еліміздің тарихында волюнтаризм элементтері кө п болғ анын мойындауымыз қ ажет. Волюнтаристік қ имылдардың айқ ын кө ріністері Шың ғ ыс Айтматовтың «Жан пида» романында бейнеленген. Тарихқ а волюнтаристік кө зқ арастардың терең тамырларын антикалық, орта ғ асырлық дә уірлерден кө руге болады.  Волюнтаризм қ азір де жан – жақ ты дамып отыр. XIX ғ асырдың екінші жартысында позитивизмнің ық палы нә тижесінде тарихтың объективті заң дылық тарын теріске шығ аратын бірқ атар мектептер қ алыптасты. Германияда бұ л В. Виндельбанд, Г. Риккерт, М. Вебер; Англияда- Б. Рассел, С. Федерн, А. Тойнби; Америкада – Д. Дьюи, Э. Богардус, Г. Беккер – Чейз. Мысалы: Арнольд Тойнби тарихи заң дар – осы уақ ытқ а дейін дә лелденіп келген болжамдар деп пайымдайды. Тойнби Юмның себеп – салдарлық қ атынастардың объективті табиғ атын теріске шығ аратын теориясын қ айталайды. Тарихи заң дылық тарды мү лдем мойындамайтын ойшылдар ө те сирек. Олардың кө бісі тарихтың ө ткен жолындағ ы бұ рынғ ы тә жірибелеріне кө бірек кө ң іл бө ліп, оларды болашақ та тү сіндіруге пайдалануғ а кө ң іл бө леді. Тарихи заң дылық ты теріске шығ ару, тарихтағ ы аналогияны мойындаумен алмастыралады. Волюнтаризмге қ арама – қ арсы теория фатализм – деп аталады. Фатализм – адам іс - ә рекетінің еркіндігін жоқ қ а шығ арады, дү ниеде болатын барлық процестер бостандық қ а, шығ армашылық қ а орын қ алдырмайтын қ ажеттіліктің ү стемдігіне бағ ындырылады. Теологиялық фатализм – тарихтағ ы оқ иғ алар мен адам ө мірінің қ ұ дайдың қ ұ діретімен анық талатынын негізге алады. Фатализм - ө те кө п дамығ ан қ ұ былыс, оны философия тарихынан, ә дебиеттен жиі кездестіруге болады. Мысалы, атақ ты ойшыл – жазушы Л. Н. Толстой фаталистік нанымдарды уағ ыздағ ан.

Тарихнамада жә не ә леуметтік философияда, тарихтағ ы кездейсоқ тық ты рө лі туралы ә ртү рлі пікірлер қ алыптасқ ан. Мысалы, Демокрит, Спиноза, Гоббс, XVIII ғ асырдың материалистері оны мү лдем жоқ қ а шығ арады, ал Вольтер, француз ағ артушысы, тарихты кездейсоқ тық тың ойыны – деп қ арастырды. Тарихи тә жірибе кө рсеткендей, қ оғ амдық ө мірде қ ажеттілік пен кездейсоқ тық ө зара диалектикалық тарихи қ ажеттілікте ө мір сұ ріп отырады. Кездейсоқ тық тарихи қ ажеттіліктің формасы болып табылады. В. Г. Белинский шығ армаларында мынандай мысал бар. Тең ізге шығ у Россияның одан ә рі дамуы қ ажеттілігінен тікелей туындағ ан. Ал I – Петрдің Балтық тең ізінің Нева ө зенінің бас жағ ына шығ уы кездейсоқ тық болып табылады. Егер ол Балтық тең ізінің басқ а жағ ынан шығ а алса, онда басқ а қ ала салынуы мү лдем ық тимал еді. Ә леуметтік философия кө п уақ ытқ а дейін социумның негізгі элементін анық тау мә селесімен жан – жақ ты айналысып, ә ртү рлі пікірлерді салыстырумен болды. Мысалы, социумның негізгі элементі, индивид немесе отбасы деп қ арастырылды. Бірақ жеке алынғ ан индивид те, отбасы да ә леуметтік қ ұ былыс бола алмайды. XIX ғ асырдың ортасында жә не XX ғ асырда ақ иқ атқ а жақ ын екі бағ ыт қ алыптасты. Ол Карл Маркс жә не Питирим Сорокин мектептері еді. Оның бірнішісі қ оғ амдық байланыс пен соның нә тижесінде қ алыптасатын адамдар арасындағ ы қ атынасқ а ерекше кө ң іл бө лді. Кейбір айырмашылық тарына назар аудармай – ақ, тоқ етеріне тоқ талсақ, Питирим Сорокин да осындай пікірге келеді. «Индивид тек физикалық, биологиялық немесе психологиялық феномен, ал ә леуметтік қ асиет адамның маң ызды қ арым – қ атынасын қ ажет етеді» - деп жазады Питирим Сорокин. Екі ғ алымның ізденістері бір ғ ана ойды дә лелдейді. Қ оғ амның негізгі бө лігі, ө зегі қ оғ амдық байланыстар, қ арым – қ атынастар. Адам ө зі қ алыптасып, тарихи дамудың негізгі субъектісіне айнала бастағ аннан бері кө пжақ ты жә не кө пмә нді қ арым – қ атынастарғ а тү се бастады. Адамдардың кез – келген ө зара қ арым – қ атынасы қ оғ амдық мә нге ие болып отырады. Қ оғ амдық қ атынастар – адамдардың бірлескен практикалық жә не рухани қ ызметі процесінде олардың арасында қ алыптасқ ан қ атынастар. Адам ө з ө мірінде кө птеген жү йелік қ атынастарды басынан кешіріп отыратын болғ андық тан, ол ә мбебап субъект болып табылады. Адамның іс - ә рекеті оның қ оғ амдық қ арым – қ атынастарының негізі. Барлық қ арым – қ атынастарды ү лкен екі топқ а бө луге болады: материалдық жә не рухани қ арым – қ атынастар. Материалдық қ арым – қ атынастар сияқ ты рухани қ атынастар да объективті. Объективтілік дегеніміз – заттық тү рде ө мір сү ру ғ ана емес, мә селен кө птеген материалдық қ арым – қ атынастарда заттық белгі жоқ. Объективтілік кез келген зат, қ ұ былыс адам санасында бейнелене отырып, одан тыс ө мір сү ретіндігін білдіреді. Сондық тан да ә р дә уірге лайық ө мір сү ретін рухани қ арым – қ атынастар біздің сана сезіміміз ү шін объективтілік болып табылады, ө йткені олар бізден, біздің қ оғ амдық санамыздан тыс ө мір сү реді. Қ оғ амдық қ атынастардың негізі – қ оғ амдық сана жә не оның жү йелік қ ұ рылымы, одан қ оғ амда моральдік, саяси қ ұ қ ық тық, кө ркем ө нер, философиялық, діни қ арым – қ атынастар туындайды. Саяси қ арым – қ атынастар саяси іс - ә рекеттің субъектісі таптың, ұ лттық қ озғ алыстардың, партияның, мемлекеттің кө зқ арастары мен идеяларын бейнелейді, сондық тан олар рухани қ арым – қ атынас болып табылады, сонымен бірге олар саяси практикалық іс - ә рекет нә тижесінде қ алыптасып отырады. Сө йтіп, бір қ арым – қ атынастың ө зі екі тү рде кө рінеді рухани ә рі материалдық.

Қ оғ амдағ ы адамдар арасындағ ы ө зара қ арым – қ атынас жалпы қ оғ амдық қ арым – қ атынастардан ө згеше. Ол – жеке адамдардың ө здерінің арасында қ алыптасатын қ атынастар. Олар этикалық ө лшемдерге негізделеді, ө йткені адам ө зінің жеке ө мірі қ арым – қ атынастарын адамгершілік талаптарына сү йеніп, қ ұ рады. Ө зіне кө ң ілі жақ ын адамдардың ұ лтына, кә сібіне, ә леуметтік статусына онша мә н бермейді. Ө йткені, тұ рмыстық қ ажеттіліктер мен уақ ытты бірге ө ткізу мү мкіндігі қ ызық тырады. Бұ л жағ дайда адамдардың рухани – мә дени дең гейлері маң ызды роль атқ арады. Қ оғ ам дең гейінде бір – бірімен ә рекеттесетін пенделердің саны ә р тү рлі, кө пжақ ты болады. Мысалы, П. Сорокин осы белгілеріне сү йеніп, қ оғ амда тө мендегідей адам аралық қ арым – қ атынастар болады деп пайымдағ ан: а) екі пенде арасында (ері мен ә йелі, оқ ытушы мен оқ ушы, екі дос); б) ү ш пенденің арасында (ә ке, шеше жә не бала; ері, ә йелі жә не ашына); бес жә не одан да кө п кісілер арасында (ә ртіспен немесе шешенмен оның тың даушылары арасында; кө ппен кө птің арасында (мысалы, ұ йымдаспағ ан топтың арасындағ ы).

Халық тың екі тобында – жастар мен зейнеткерлер арасындағ ы қ алыптасатын қ арым – қ атынастар аса ү лкен роль атқ арады. Зейнеткерлер - ә леуметтік дамудың барлық сатысын басынан ө ткеріп, оның ыстығ ы мен суығ ын жеке ө мірінде кө рген, тә жірибесі мол, азаматтық дү ниетанымы берік адамдар, ал жасө спірімдер мен жастар ә лі пісіп – жетілмеген, буыны қ атпағ ан, ә леуметтік тә жірибесі ә лі қ алыптаспағ ан топ. Жастардың зейнеткерлерден артық шылығ ы – олардың жастық энтузиазмы, қ айраты, кү ші жә не болашақ қ а деген сенімі, ө мірден кү тетін дә месі мен оларды алғ а жетелейтін ү міті.

Осы екі ү лкен топты біріктіретін маң ызды фактор – олардың қ оғ амдағ ы ә леуметтік топтар мен таптар қ арым – қ атынасынан тысқ ары, алшақ ө мір сү ру жағ дайы. Жастар ә лі қ оғ амның негізгі ә леуметтік ө міріне белсене араласа қ оймағ ан, ал қ ариялар қ оғ амдық ө мір қ атынастарынан ығ ыстырылу жағ дайында тіршілік етеді. Сондық тан, осы екі топта жеке адам аралық қ атынас кең інен орын алады. Тү птеп келгенде, қ оғ амдық қ атынастардан адамаралық қ атынастарды бө лектеу салыстырмалы сипатта болады. Ө йткені, кез – келген, адамаралық қ атынас қ оғ амдық қ атынас болып табылады.