29. Қоғамның экономикалық, саяси, құқықтық және әлеуметтік болмысы.

1. Қ оғ амның экономикалық болмысы.

2. Қ оғ амның саяси – қ ұ қ ық болмысы.

3. Қ оғ амның ә леуметтік болмысы.

4. Қ оғ амның қ оныстану болмысы.

Қ оғ ам - дегеніміз басқ а да барлық организмдер сияқ ты ғ ылыми техникалық прогрестің, ресурстық, потенциалдық, ақ параттық жә не басқ адай байланыстардағ ы ө згерістердің ә серімен, сондай – ақ бү кіл ә лемнің, геосаяси қ алыптың, ә сіресе кө рші елдердің ә серімен дамиды.

Қ оғ ам кө пжақ ты, ә ртү рлі қ атынастар жү йесі. Олар бір – бірімен тығ ыз байланысты, бірінен – бірі туындап отырады. Дегенмен, қ оғ амдық қ атынастар ө зінің маң ызына, атқ аратын рө лінен қ арай бірдей немесе бір қ атарда бола алмайды. Мысалы, ә р адам ө зінің ө мірін ұ йымдастыруда материалдық жағ дайы мен басқ а да мү мкіндіктерін есепке ала отырып, ең алдымен, қ андай қ ажеттілікті қ анағ аттандыру керектігін анық тайды, ә рине тіршілікті қ амтамасыз ететін тамақ, тұ ратын баспана, киетін киім болмаса, басқ а қ ұ ндылық тар туралы ойлау қ иын болатыны сө зсіз.

«Материалистік тү сінік бойынша, тарихтағ ы шешуші нә рсе, сайып келгенде, тіршіліктің ө зін ө ндіру жә не ұ дайы ө ндіріп отыруы болады, - дейдіФ. Энгельс – Ал оның ө зі тағ ы да екі тү рлі болады. бір жағ ынан – тіршілік заттарын, ... киім – кешектерді, пә тер – ү йлерді жә не осығ ан керекті қ ұ ралдарды ө ндіру; екінші жағ ынан – адамның ө зін ө ндіру тұ қ ым жая беру тү рінде болады».

Материалдық ө ндіріс – тарихи процестің негізі. Адамдар материалдық игіліктерді ө ндіру ү шін белгілі бір ө ндірістік қ атынастарды тудырады.

Адам баласы басынан ә ртү рлі қ оғ амдық ө ндіріс ә дістерін ө ткізді. Олардың даму дә режесін бейнелейтін бір ортақ кө рсеткіш бар. Ол ең бек қ ұ ралы. Ең бек – кү рделі процесс, қ озғ алыс, даму. Қ ұ рал бола алатын кез келген зат ең бек қ ұ ралы бола бермейді. Ол ең алдымен, адамның қ ажеттілігін ө теуге жарамды болып, оның тікелей қ атысымен ең бектенуге қ олайлы қ ұ ралғ а айналуы керек. Ертедегі тас дә уірі – жабайы адамдар тастан жасағ ан балта, балғ а, пышақ тектес қ ұ ралдарды қ ару еткен заман болғ ан еді.

Ең бек қ ұ ралы мен адам бір уақ ытта пайда болып, бірге жасап келеді. Олар бір – бірімен біте қ айнасқ ан.

Табиғ ат заттарын игеру бірқ алыпты бола бермейді, кү рделеніп отырады. Адам ең бек қ ұ ралдарын жетілдіре берді. Бұ л процесс шексіз. Адамның табиғ атпен байланысы ұ лғ айып, терең деген сайын оның керексінуі артады, ең бек қ арулары ө згереді, ө здері де жаң аша қ алыптаса береді.

Адамның от жағ а біліп, пайдалануы ө міріне тү бегейлі ө згеріс ә келді. Ол металлургия ө ндірісінің ө зегіне айналды. Тас, қ ола, темір «ғ асырлары» деп аталғ ан ә ртү рлі технологиялық ө ндіріс ә дістері ө мірге келді.

К. Маркстің «экономикалық дә уірдің айырмашылығ ы не ө ндіретіндігінде емес, қ алай жә не қ андай ең бек қ ұ ралдармен ө ндіретігінде» деген тұ жырымы ө міршең дігін кө рсетті. Шындығ ында, ең бек қ ұ ралы қ оғ амның ө су дә режесін белгілейді жә не бейнелейді. Ұ зақ мерзімді қ амтығ ан қ оғ ам дамуының тарихы ең бек қ ұ ралдарының даму тарихы десе де болады.

Адамзат тарихының балаң дә уірінде ө ндіргіш кү штердің дамуының дең гейі мейлінше тө мен болды, соғ ан сә йкес қ ажеттіліктер де қ арапайым еді.

XX ғ асырда ә леуметтік қ ажеттіліктер жан – жақ ты дамып, кү рделене тү сті. Адамдар ешқ ашан қ ол жеткенге қ анағ аттанып, тоқ ырап қ алғ ан емес, керісінше, ө ндірісті ү здіксіз жаң артып, алғ ан білімін, ашқ ан жаң алығ ын, тә жірибеде пайдаланумен келеді. Жаң адан пайда болғ ан ө ндіріс қ ұ ралдары адамнан білім мен тә жірибені, қ абілетті талап етеді. Кү нделікті тұ рмысқ а, ө ндіріске енген электроника адамдардан едә уір дә режедегі дайындық ты керек етеді.

Ең бек қ ұ ралдарының дамуы нә тижесінде техника пайда болды. Техника- жасанды органдар жү йесі, оғ ан адам ө зінің кө птеген функцияларын сеніп тапсырады. Қ азіргі замандағ ы техника – адамғ а таусылмас энергия мен шексіз мү мкіндік беретін ерекше ә лем.

Ең бек қ ұ ралдары мен техника ө ндірістің қ ұ ралдары болып табылады. Оларды материалдық ө ндірістің заттық бө лшегі деп қ арастыруғ а болады.

Ө ндіріс тә сілінің қ ұ рылымында адам ерекше орынғ а ие. Адамның жан қ иярлық ең бегі, қ ажымас қ айраты, кә сіптік шеберлігі, ұ йымдастыру қ абілеті кез – келген материалдық ө ндірістің дамуындағ ы аса маң ызды фактор. Адам - ө ндіріс тә сілінің тұ лғ алық бө лшегі.

XX ғ асырда нақ ты білім жү йесі ретінде ғ ылым қ оғ амның тікелей ө ндіргіш кү шіне айналды. Материалдық ө ндірістің ө су қ арқ ыны, денсаулық сақ таудың келелі мә селелері, адам ө мірін ұ зартудағ ы жетістіктердің бә рі ғ ылымның дамуына байланысты.

Қ оғ амның тарихы – адам мен ө ндіріс қ ұ ралдарының ө зара ә рекеттесуінің тарихы. Ә рбір адам жаң а экономикалық жә не ә леуметтік, тағ ы да басқ а қ атынастарды игеріп жә не жете мең геріп отырады.

Ө ндіріс тә сілінің маң ызды элементі - ө ндірістік қ атынастар. Олар материалдық ө ндіріс процесінде адамдар арасында қ алыптасатын ә ртү рлі байланыстар мен қ атынастарды білдіреді.

Ө ндірістік қ атынастардың жү йелік қ ұ рамы кү рделі, оғ ан ә ртү рлі бағ ыттағ ы қ атынастар кіреді. Меншіктік қ атынастар, қ ұ ралдар мен ең бектің нә тижелері кімнің қ олында екенін анық тайды. Меншік иелері жеке адам, ә леуметтік топ немесе мемлекет болуы мү мкін.

Ө ндіру процесінде оғ ан тікелей қ атынастын адамдар арасындағ ы қ атынастарды технологиялық қ атынастар деп атауғ а болады.

Ө ндіріліген ө німді бө лу мен иемдену, айырбастау, сату мақ сатында ә ртү рлі ә леуметтік топтар арасындағ ы қ атынастар аса маң ызды роль атқ арады.

Адам ө зін сақ тап жә не келешек ұ рпақ ты ө сіріп, адамзат ө мірін жалғ ау ү шін игіліктерді шығ арғ анда бір – бірімен экономикалық байланыс қ атынасын жасайды. Жекелеген қ оғ амдық – экономикалық формациялардың ө ндірісіне енеді, іс - ә рекет жасайды, ө ндірісті дамытады, қ оғ амдық қ атынастарды қ амтиды. Сө йтіп, ең бекшілер – қ оғ амдық қ атынастарды бойына сің ірген, іске асыру ү лгісін жасаушы, таратушы.

Ә рбір тарихи дә уірде адамдар ә ртү рлі ө ндіріс тә сілін дамытты.

Балаң дә уірдегі жинақ тау ө ркениетінде материалдық ө ндірістің қ арапайым тү рі дамыды, еркектер аң немесе балық аулады, ең бек қ ұ ралдарын дайындады, ал ә йелдер ү й шаруашылығ ын басқ арды.

Аграрлы ө ркениеттің материалдық ө ндірісінің негізі жер ө ң деу мен мал ө сіру облды. Жер ө ң деумен қ атар қ олө нер де ілгеріледі. Қ осымша ө нім пайда болып, сауда – саттық дамыды, саудагерлер ә леуметтік топқ а айналды.

XVIII ғ асырдың ортасынан бастап ө ндірістік ө ркениет қ алыптасты. Осы дә уірде ағ ылшын ғ алымы Дж. Уатт алғ ашқ ы бу машинасын ойлап тапты. Табиғ атты игеруге мү мкіндік беретін кө птеген машиналар пайда болды. Темір жолдар салынып, елдің ө ндірістік қ атынасы нығ ая тү сті. Газеттер мен телефон бірың ғ ай ақ параттың жә не рухани кең істіктің қ алыптасуына ық пал етті. Ө ндірісті кө ркениеттің тамаша жетістігі – адамдардың космосты игеруі. Бұ л ө ркениет саяси партиялар, профсоюз, парламентарий сияқ ты қ оғ амды ө мірдің маң ызды институттарын тудырды.

XX ғ асырдың 60 – 70 жылдарында материалдық ө нідірістің жаң а бағ ыттары дами бастады. Олар адамзаттың ө ркениеттің, жаң а сатысына, яғ ни постиндустриялық ө ркениетке кө терілгендігін дә лелдейді. Оғ ан дейін индустриялдық қ оғ ам дамыды. Кө рнекті батыс ғ алымы Р. Арон ө зінің «Тарих философиясы» деген ең бегінде индустриалдық қ оғ амның негізгі қ асиеттерін атап кө рсетеді:

1) ө ндірісті ғ ылыми тү рде ұ йымдастыру;

2) материалдық молшылық тарғ а жету;

3) ұ лттық ө німде ө ндірістің ү лесінің кө беюі жә не соғ ан сә йкес ауыл шаруашылығ ының ү лесінің кемуі;

4) баюдың кө зі ретінде соғ ысты жою;

5) «индустриалдық қ оғ амда» ө ндіріс қ ұ ралдарына деген меншік формаларының еш маң ызы жоқ.

Р. Арон атап кө рсеткен индустриалдық қ оғ амның маң ызды белгілері одан ә рі терең деп, постиндустриялық, яғ ни индустриялық тан кейінгі қ оғ ам деген ұ ғ ымды туындатты. «Постиндустриялық қ оғ ам» теориясын жасаушылардың бірі болғ ан Д. Белл (1919 ж. ) қ ызмет кө рсету экономикасы, «плюралистік демократия» жә не «меритократия» сияқ ты қ оғ амның жобаларын ұ сынды.

М. С. Горбачев «Основы философии» деген кітабында постиндустриялық ө ркениеттің материалдық жә не рухани негіздерін атап кө рсетеді. Оларғ а мыналар жатады:

- адам ө зінің кө птеген функцияларын техникалық тетіктерге тапсырады;

- адамзаттың керемет энергетикалық қ оры, қ азіргі уақ ытта планетада 250-ге жуық атомдық электр станциялары мен жылу – энегетикалық цехтары жұ мыс істейді;

- халық шаруашылығ ында жаң а жә не икемді ө ндіріс технологиялары қ олданылады;

- ауқ ымды ақ параттық инфаструктура, бұ ғ ан космостың байланыс қ ұ ралдарының кө мегімен қ ұ ралғ ан ақ парат жү йелерін қ осуғ а болады;

- адамның шаруашылық іс - ә рекеттерінің кө пжақ тылығ ы, мемлекеттік жә не жеке меншіктің тү рлерінің ө зара мидай араласып кетуі, ә леуметтік бағ ытталғ ан нарық тық экономиканың қ ұ рылуы;

- біртұ тас ә лемдік экономикалық организмнің қ алыптасуы, елдер мен аймақ тар арасындағ ы шаруашылық байланыстардың нығ аюы.

Сонымен қ атар, қ оғ амда рухани ө ндірістің, яғ ни ғ ылыми білім мен ақ парат алудың кө здері де ерекше дами тү суде.

Ғ ылыми техникалық прогресс жә не ғ ылыми – техникалық революция ұ ғ ымдары адамның ең бек ету ә рекетінің ұ дайы дамуып отыруының объективті логикасын кө рсетеді.

Ғ ылыми – техникалық прогресс деп ө ндіріс тә сілінің барлық заттық элементінің ұ дайы жетілдіруі мен ғ ылымның нақ ты білім жү йесі ретінде одан ә рі дами беруі бағ ытын айтамыз. Адам нақ ты бір міндетті шешу ү шін жаң а технологияны, ең бек қ ұ ралдарын жасайды жә не энергия кө здерін іздестіреді.

Ғ ылыми – техникалық революция дегеніміз – қ азіргі ғ ылым мен техника жү йесінде болып жатқ ан, осы жү йенің барлық компоненттерін, технологиялық қ атынастардың барлық жақ тарын қ амтитын тү бірлі сапалық ө згеріс.

Техника ө з дамуының жаң а кезең іне, яғ ни ғ ылыми техникалық революцияның нә тижелерін ө ндірісте қ олданудың сара бағ ыты болып табылатын автоматтандыру кезең іне аяқ басты. Адам технологиялық процеске тікелей қ атысып, оны басқ арады, ал ол орындайтын ең бек процестерін технологиялық жү йенің ө зі атқ арады.

XX ғ асыр ғ алымдары ашқ ан революциялық табыстар техникалық даму дә режесіне ө те ү лкен ә сер етіп, атом реакторларын, атом ү деткіштерін, космос ракеталарын, электрондық есептеу машиналарын, нә зік регистратор аппаратурасын, космос байланыс жү йелерін жасауғ а жол ашты.

Қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымы кү рделеніп, одан сайын жіктеле тү седі. Онда жаң а кә сіптік топтар пайда бола береді. Мысалы, менеджерлер, программистер, космонавтар т. б. Қ ала халқ ының саны ө сіп, ал ауылдағ ылардың саны кү рт азаюда.

XX ғ асырдың екінші жартысында қ оғ ам мен табиғ аттың ө зара қ арым – қ атынасы кү рт ө згерістерге ұ шырады. Адамның табиғ атқ а ә сер етуі бұ рынғ ыдан терең кө лемді сипатқ а ие болуда. Бұ л экологиялық мә селелерді тудырады.

Ғ ылыми – техникалық прогресс адамдардың биосферадағ ы іс - ә рекетінің аясын кең ейте тү суде. Ал оның аясына космостың жерге таяу кең істігі де ене бастағ ан, басқ а планеталардың ресурстарын пайдалану туралы мә селе қ арастырылуда.

Ғ ылым мен техниканың кү рт ө суіне байланысты адамдардың білім дең гейі мен кә сіптік шеберлігі де арта тү суде. Енді ө з ісінің шын мамандары мен шеберлерінің қ олы жү рер сә ті туды. Себебі, нарық тың заң ы солай. Бұ л ү рдіс XXI ғ асырда одан ә рі кең ейе береді. XXI ғ асырдың жалпы белгілері – жоғ ары технология, жаң а байланыс жү йелері, информатиканы дамыту. Осы жалпы бағ ыттан Қ азақ станды тыс қ алды деуге болмайды. Сондық тан да:

- электроника жә не физиканың оны қ амтамасыз ететін тиісті бағ ыттары;

- есептеуіш техника мен математиканың оны қ амтамасыз ететін салалары;

- машина жасау жә не оның технологиясы XXI ғ асырдағ ы Қ азақ стан ғ ылымының жаң а салаларына жатады.

Ә рине, мұ ндай тү бегейлі ө згерістер дә уірінде адам да оғ ан ә руақ ытта дайын болуы қ ажет. Демек, ендігі жерде кү нделікті кү йбең тіршілікке алданып, уақ ыт ө ткізбей, ең болмаса, бір мамандқ ыты игеріп алудың қ амына кірісу керек, мең геріп қ ана қ оймай, оның ұ ң ғ ыл – шұ ң ғ ылын жетік біліп, ө з ісінің шебері болғ ан адам ғ ана заман талабына сай ең бек ете алады.

Ғ ылыми техникалық революция қ оғ амғ а кері де ә сер ете алады. Ө йткені ол адам баласындағ ы табиғ и бьастаулар мен қ оршағ ан ортаның ә демілігін, ү йлесімділігін бұ зады.

Ғ ылыми – техникалық революцияның салдары тіл, дә стү р, мораль, адамгершілік сияқ ты дә стү рлі мә дениет ү лгілеріне ә сер етіп, ә леуметтік психологияны, отбасылық қ атынастарды ө згертуде.

Саяси сала қ оғ амдық ө мірдің кү рделеніп, ондағ ы ә леуметтік жіктелудің терең деп, ә леуметтік тең сіздіктің қ алыптасуы нә тижесінде пайда болды. Ол ү лкен топтардың қ арым – қ атынасының реттелуімен тығ ыз байланысты, оның негізгі элементі билік орталығ ы болып табылатын мемлекет.

Саясат дегеніміз – билікті ө з пайдасына шешу, ө зінің талап – тілегін жү ргізіп отыруғ а мү мкіндік алу ү шін индивидтер мен ә леуметтік топтар арасындағ ы айрық ша іс - ә рекеттің формасы. Бұ л іс - ә рекет адамдардың мү лдесі мен еркінің, эмоциясы мен ақ ыл – ойының ө зара қ абысуы. Саясат – бұ л биліктің қ атынастар жү йесі. Саясаттың философиялық анық тамасының мә ні осында.

Саясат индивидтер мен ә леуметтік топтардың ө зара ә рекеттесуінің сферасы. Ө йткені олардың меншіктік, қ ұ қ ық тық, адамгершілік, тағ ы да басқ а мү дделері ө зара бә секеге тү седі.

Саясат ә рқ ашан да кү рделі жә не шатасқ ан іс - ә рекет, одан не нә рсе кү ту керек екенін айту қ иын. Саясат – мемлекетті жә не қ оғ амды басқ арудың ө нері, сондық тан ол саналы іс - ә рекеттер саласы. Саясатта саналы іс - ә рекет етіп, кө рнекті табыстарғ а жету ү шін кө птеген қ асиеттер қ ажет.

Саяси билік – деп белгілі ә леуметтік топ пен индивидтің ә р тү рлі ұ йымдар мен заң дардың, идеялардың, қ атынастардың кү шіне сү йене отырып саясатта ө з еркін жү ргізу қ абілетін айтамыз. Билік ету дегеніміз – басқ а адамдардың іс - ә рекетіне, тә ртібіне ә сер ете отырып, ө з мү ддесін іске асыру. Саяси биліктің кү ре тамыры – мемлекеттік билік болып табылады. Бұ л кү ш қ оғ амда тұ рақ тылық пен реттілікті орнатады.

Саяси ө мір қ оғ амның мү дделері бір – біріне қ арама – қ арсы ә леуметтік топтарының қ алыптасуы нә тижесінде ө рбіп дамығ ан. Қ оғ ам кү рделене тү сті, ә леуметтік мү дделерді ө зара мә мілеге келтіру мақ сатында саясат пайда болды. Халық басқ арушыларғ а, элитағ а жә не бағ ынушыларғ а, бұ қ арағ а бө лінді. Саясаттың негізгі функциясы мемлекеттің кө мегімен ық палды топ пен таптың мү ддесін қ орғ ау ү шін бү кіл қ оғ амды басқ ару болды.

Саяси сала – қ оғ амның ә леуметтік ө мірінде туындап, дамып отыратын процестердегі салдары мен бейнесі.

Саяси қ ажеттіліктер мен мү дделер - адамдардың саяси қ ызметінің қ озғ аушы кү ші. Бұ ғ ан меншіктік қ ажеттіліктер, олардың идеалы мен абыройы, адамгершілік жө ніндегі ойлары жатады.

Саяси сана қ оғ амның саяси ө мірінің рухани жағ ын бейнелейді. Оғ ан саясат пен мемлекект туралы қ арапайым кө зқ арастар мен ілімдер, теориялар жатады. Саяси сана жоқ жерде толық қ анды саяси ө мір де болуы мү мкін емес. Саясат туралы білім мен кө зқ арастарына сү йене отырып, адамдар оғ ан саналы тү рде ат салысуғ а, саяси фактілер мен қ ұ былыстарғ а бағ а беруге мү мкіндік алады.

Қ оғ амның саяси ө мірін зерттей отырып, философия саясат субъектілерінң саяси мә дениетіне, лидерлер мен бұ қ араның ө зара қ арым – қ атынасына, саясатқ а қ атысушылардың рухани дең гейіне ерекше кө ң іл аударады. Философия саяси ө мірдегі субъективті бастаманың жоғ ары дең гейін атап кө рсетеді. Ол, сонымен қ атар, қ оғ амның қ аншалық ты дең гейде демократиялық, яғ ни саясатқ а қ атысушылардың мү мкіндіктері бірдей ме, бірдей емес пе деген мә селелерге кө ң іл қ ояды. Саяси ө мірідің институттарына ә ртү рлі партиялар, қ оғ амдық ұ йымдар мен ассоциялар жатады. Дегенмен, саясаттың негізгі қ ұ ралы мемлекет болып табылады.

Саясат билікті сақ тау, тұ рақ тау, функциясын орындап қ ана қ оймай сонымен қ атар қ оғ амда азаматтық келісім, ізгілік орнатуғ а да атсалысады. осы мақ сатта іс - ә рекеттің ө ркениетті формалары констуктивті диалог, компромисс, партнерлік кең інен қ олданылады.

Саясатта айлакерлік те, екіжү зділік те, таза емес ойын да, жауыздық та, қ аталдық та бар.

Саяси қ атынастар ә леуметтік топтар мен индивидтер арасында билік ү шін кү рес жолында қ алыптасатын байланыстар мен бағ ынушылақ тар.

Саяси іс - ә рекеттер саяси принциптер мен идеяларғ а сү йенеді.

Ең алдымен, заң ның ү стемділігін барлық жерде қ амтамасыз ете алатын нақ ты қ ұ қ ық тық мемлекет қ ұ ру бірден – бір қ ажеттілік. Мұ ны жү зеге асыру ү шін мемлекеттік қ ұ рылымдардың ө здері заң да белгіленген ережелер бойынша қ имыл жасауы керек. Саяси процестің басқ а субъектілеріне қ ойылатын талап та осындай. Сонымен қ атар, қ оғ амдағ ы барлық азаматтар заң ғ а сә йкес ө мір сү ріп ү йренуге тиіс. Бұ л толық қ анды демократияғ а кө шудің сара жолы.

Демократияның қ анат жаюы экономикалық ө мір шарты мен қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ететін басқ а да іргелі қ ұ қ ық тардың іс асырылуымен тығ ыз байланысты.

Орталық Азияда халық аралық экстремизм қ ысымының ұ лғ айып келе жатқ анын еске ала отырып, халық тың аса кү рделі ұ лттық жә не мә дени қ ұ рамын ұ дайы назарда ұ стап, процестерді дұ рыс бағ ытта дамытып отыруымыз керек.

Саяси жү йені демократияландыру сот жү йесін жетілдіру, қ ұ қ ық тық реформа, ө кімет органдарының ө кілеттілігін кең ейту, сайлау процесін, азаматтық қ оғ ам институттарын нығ айту бағ ыттарын дамыту арқ ылы іске асырылады.

Қ оғ ам ө те кү рделі жү йе. Ол ө зінің сан ғ асырлық даму барысында адамның материалдық - ө ндірістік, ә леуметтік – саяси, рухани – адамгершілік салаларына енгеннен кейін сан тү рлі қ ажеттілік тудыратын орасан мол материалдық жә не рухани қ азыналар туғ ызды. Бір адамдар ә сем бұ йымғ а ә уес болса, келесі біреулер театр алдында, кітап дү кенінде кө бірек болғ анды ұ натады. Адамның қ ажеттілігі қ арапайым материалдық мұ қ таждық тан асқ ақ рухани сұ ранысқ а дейін жетеді.

Қ оғ амда белгілі бір ә леуметтік қ ұ рылым болады. Ә леуметтік қ ұ рылым ұ ғ ымы қ оғ амдық ең бек бө лінісіне, ө ндіріс кү штерінің жә не ө ндірістік қ атынастардың дең гейіне байланысты қ алыптасқ ан қ ауымдардың тұ тастығ ы мен олардың ө зара тұ рақ ты қ атынастарын білдіреді. Ә леуметтік қ ұ рылым қ атарына адамдардың жас шамасына, жынысына, ұ лтына, кә сібіне, туғ ан жеріне, тағ ы басқ а да ерекшеліктеріне байланысты шоғ ырланғ ан топтары жатады. Бұ л осы топтардың қ ажеттеліктері мен қ ызығ ушылық тарының іс - ә рекеті мен белсенділігінің себептерінің ә лемі. Мұ ның ө зі қ оғ амдық ө мірге тә н ерекше сипаттағ ы ә леуметтік кең істікті қ алыптастырады.

Бұ л жү йенің ө зіндік қ ұ рылымы бар, яғ ни ә р элементтің ә леуметтік кең істікте ө з орны, ө зіне тә н сипаттары бар.

Ә леуметтік қ ұ рылым – салыстырмалы, тұ рақ ты жә не бірқ алыптағ ы топтарының жиынтығ ы мен олардың арасындағ ы ө зара іс – қ имыл жасаудың, байланысудың белгілі бір реті.

Ә леуметтік кең істікте жіктелудің мынандай тү рлері бар:

- адамдардың ә леуметтік – таптық қ ауымдастығ ы (таптар, топтар)

- ә леуметтік демографиялық топтар (жастар, ә йелдер, қ ариялар)

- адамдардың шағ ын топтары (отбасы, ең бек ұ жымы)

Ә леуметтік қ ауымдастық дегеніміз – жалпы қ ызығ у объектілері мен іс - ә рекеттері, психологиялық ерекшеліктері мен ө мір салты бір – бірімен ұ қ сас адамдардың біртұ тастық жиынтығ ы.

Қ ауым – адамзат басынан ө ткерген дү ние жү зі халық тарының бә ріне ортақ алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыстың негізгі экономикалық ұ ясы. Онда ө ндіріс қ ұ рал – жабдық тарына қ оғ амдық меншік болғ ан. Ең бек ерлер мен ә йелдер, еркектер мен балалар арасында табиғ и тү рде бө лінді. Ө ндірілген ө німді бірлесе отырып, бө ліп, тұ тынып отырды.

Қ ауымның дамуы – қ ауым мү шелері тұ рақ ты атқ аратын ең бек тү рлерінің кү рделеніп, кө бейе тү суімен жә не осы тү рлердің ө зара байланысының кү шеюімен сипатталады.

Қ оғ амдық ең бек кү рделене тү скен сайын қ оғ амның ә леуметтік жү йесі де біркелкі болмайды, ол да ө згеріске ұ шырап отырады.

Қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымының біркелкі болмайтыны туралы кө не дү ние философтары айтып кеткен. Мә селен, Аристотель «Ә рбір мемлекетте ү ш бө лік бар: ө те дә улеттілер, ең жарлылар жә не ү шіншілер, яғ ни солардың  тұ рғ андар».

Қ оғ амдағ ы таптар туралы ілімді жан – жақ ты дамытқ ан К. Маркс еді. Ол жұ мысшы табы мен капитал арасындағ ы қ арама – қ айшылық қ оғ амның ішкі қ асиетінен туындайтындығ ын, яғ ни капитал дү ниесінің ө зінен бастау алатындығ ын кө рсетті.

К. Маркстің таптар туралы ілімі кең ес одағ ында ерекше маң ызғ а ие болып, оның бастапқ ы қ ағ идалары кө п жылдар бойы қ оғ амның ә леуметтік жіктелуінің теориялық, методологиялық негізі болып келді.

К. Маркс ерекше кө ң іл аударғ ан меншіктік қ атынас пен ө ндіріс тә сіліне сү йене отырып, қ оғ амда жұ мысшы табы мен колхозшы, шаруа табы ғ ана бар деп есептедік. Ал интеллигенцияны аралық топ деп қ арадық.

Бір жақ тылық қ а кең ес ғ алымдарының ішінде алғ ашқ ы кө ң іл аударғ ан белгілі социолог Р. В. Рывкина болды. Ол 1989 жылы «талдау қ ұ ралдарының ә дістемелік жә не теориялық қ ұ рамында ә леуметтік стратификация (бө лшектеу) теориясының алар орны ерекше. Біз ү шін ә леуметтік топтардың, олардың меншікті иелену жү йесінде, билік, табыс жә не бедел мә селесінде іс - ә рекет методикасын анық тау ө те қ ажет» деп жазғ ан.

Р. В. Рывкина атап кө рсеткен ә леуметтік стратификация теориясының авторы 1922 жылы шетелге кеткен ә йгілі орыс ғ алымы П. Сорокин еді. Ол АҚ Ш-та жемісті ең бек етті. 25 жыл бойы Гарвард университетінің социология кафедрасын басқ арды.

П. Сорокин тарихта жіктелуге, ә сіресе ә леуметтік жіктеуге тап болмағ ан қ оғ амның болмағ андығ ын, олай болмады деп ойлау миф екендігін айқ ын дә лелдейді. Оның ойынша, кез – келген қ оғ амда ә леуметтік стратификацияның ү ші тү рі бар.

Бірінші – кә сіптік, яғ ни адамдар технологиялық белгі бойынша бө лінеді.

Екінші – адамдардың экономикалық жіктелуі, олардың тұ рмыс дең гейі, кіріс – табыс мө лшері ә ртү рлі. Ү шінші жіктелу – саяси стратификация деп аталады, ө йткені кез келген қ оғ амда оны басқ аратын элита жә не оғ ан бағ ынышты бұ қ ара ө мір сү реді.

Ә леуметтік жіктелу Конституциясында барлық адамдардың тең дігі жазылғ ан демократиялық қ оғ амдар да орын алғ ан. Жіктелу отбасында, шіркеуде де, тіпті кез келген ә леуметтік топ та болуы мү мкін.

Қ оғ амның жікке бө лінуі табиғ и жә не заң ды қ ұ былыс. Бұ л тұ рғ ыдан алғ анда ә леуметтік біркелкілікті орнатуғ а бағ ытталғ ан коммунистік идея ешуақ ытта тә жірибеде орындалмас еді.

П. Сорокин кез келген тарихи дә уірде жіктелу кү штері мен қ оғ амдағ ы топтарды бір – бірімен жақ ындастыруғ а тырысқ ан кү штердің арасында ә рдайым кү рес жү ріп отырады деп пайымдағ ан. Бірінші кү ш – ұ дайы жә не тұ рақ ты жұ мыс істейді, ал екіншілері - ө з жұ мысын келең сіз, тіпті кейде бір сезімге берілумен жү ргізеді. Мысалы, кең ес ө кіметі кезінде қ оғ амдық меншіктік қ алыптастыру жолдары белгілі бір кү ш қ олдану арқ ылы іске асырылды, не болмаса селоны қ аланың дең гейіне кө теру ү шін адамдардың дә стү рлі ө мір сү ру салтының жекелеген элементтерін жою т. б.

Ә леуметтік стратификация – қ оғ амдағ ы халық тың табиғ и, қ алыпты жіктерге (топтарғ а) бө лінуі. Ә ртү рлі топтар арасында қ ұ қ ық пен артық шылық тар (привилегии), міндеттер мен жауапкершіліктер ә ртү рлі бағ ытта, сарында бө лініп отырады. Л. Сорокиннің ілімінің ү лкен танымдық мү мкіндігі бар, ө йткені ол қ оғ амды оның ішкі ә ртү рлігі мен кө пжақ тылығ ы тұ рғ ысынан қ арастырады. Бұ л идеяның методологиялық маң ызы ө те жоғ ары, ө йткені, ол қ оғ амды қ оғ амдық ең бектің дамуымен, оның кө пжақ ты кө ріністерін бейнелейтін кү рделі біртұ тастық ретінде тү сінуге жол ашады.

Қ оғ амдық ө мірдің ә леуметтік саласын зерттеуде маркстік кө зқ арас та маң ызды роль атқ арады. Ә леуметтік саланың объективті негізі қ оғ амның материалдық ө мірі болып табылады.

А. Айталиев «Ұ лттану» тақ ырыбындағ ы кө рнекті ең бегінде адамдар ө здерінің жү ріп ө ткен тарихи жолында басынан кешірген алғ ашқ ы топтар тө ң ірегіндегі бірқ атар терминдерді анық тап кө рсетеді. Ол ө з талдауын «нә сіл», «нә сілдік топ» ұ ғ ымын саралаудан бастағ ан.

Адамдардың антропологиялық жалпы белгілері бойынша топтасқ ан бірлестігі – нә сіл деп аталады. Нә сіл – шығ у тегіне жә не ә ртү рлі тұ қ ым қ уалайтын ерекшеліктеріне байланысты бірлескен – адамдар тобы.

Ру – алғ ашқ ы қ ауымның экономикалық қ атынасының барысында туыстық байланыстармен топтасқ ан адамдар бірлестігігінің тү рі. Рудың экономикалық негізі жерге деген қ оғ амдық меншіктік қ атынас.

Алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыстың маң ызды қ ауымдастың тү рі – тайпа болды. Ол – белгілі бір территорияда тұ ратын, ортақ тілі, діні, ә дет – ғ ұ рпы бар рулар мен рулық қ ауымдастық тың одағ ы. Тайпаның ыдырауына мү ліктің оқ шаулану мен ақ сү йектердің жіктелуі, қ олбасылар рө лінің артуы себеп болды. Рулық қ атынастардың товарлық қ атынастармен алмасуына байланысты тайпалар халық тарғ а біріге бастады.

А. Айталиев халық ұ ғ ымының ә дебиетте ү ш мағ ынасы бар екендігін кө рсетеді. Біріншіден, белгілі бір елде қ оныс теуіп, ө мір сү ретін адамдар тобы – халық деп аталады.

Мысалы, Қ азақ стан халқ ы, Ресей халқ ы. «Халық » осы мағ ынада территориялық, мемлекеттік ұ ғ ымды білдіреді.

Екіншіден, халық ұ ғ ымы этникалық қ ауымдастық ты бейнелейді. Орыстар, қ азақ тар, еврейлер т. б. Қ ұ рамы біркелкі елдерде ұ лт, мемлекет, халық ұ ғ ымдарының мазмұ ны біртектес.

Ү шіншіден, халық деп – кө п ұ лтты мемлекеттің сан жағ ынан аз халық тың тобын атайды.

Ұ лт деп жер, тіл, экономикалық қ атынастар, мә дени ерекшеліктер мен психологиялық ортақ тығ ы негізінде қ алыптасқ ан адамдардың тарихи - ә леуметтік этникалық бірлестігін айтады.

Ұ лттың бірнеше маң ызды белгілері бар. Біріншіден, территорияның ортақ тығ ы. Бірақ тек қ ана белгілі территория емес, сол территорияда ө рбіген шаруашылық кә сібі маң ызды болғ ан. Мысалы, біздің қ азақ халқ ының ө мір салты, ең бек тә жірибесі, талғ амы, мінез – қ ұ лқ ы, ә дет – ғ ұ рыпы кө шпелі мал шаруашылығ ының адам ө мірі мен психологиясына тигізген ә серінен туындайды.

Екіншіден, ортақ территорияғ а тілдің де ортақ тығ ы қ осылады. Ұ лттық тіл - ә дебиетте, бекіген осы ұ лттың барлық ө кілдеріне тә н сө йлеу.

Ү шіншіден, экономикалық ө мірдің ортақ тығ ы. Ол елдің ә ртү рлі аймағ ының белгілі бір кә сіпке бейімделуі мен олардың арасындағ ы сауда – саттық қ атынасының нығ аюымен тығ ыз байланыста болады.

Ә р ұ лттың ө зіне тә н менталитеті болады. Менталитет – қ азақ ша, «діл» деген ұ ғ ыммен барабар. Менталитет дегеніміз – ұ лттың «қ оршағ ан ә лемді белгілі бір кейіппен, қ алыпта сезіну, тү йсіну, тү сіну жә не іс - ә рекеттер жасау мақ сатында қ ордаланғ ан табиғ и – тарихи дайындық тары мен ың ғ айларының жү йесі» деп жазды С. Е. Нұ рмұ ратов.

А. Айталиев философия жә не саяси ойлар тарихында этнос болмысын белгілі бір бастаулармен байланыстыру орын алғ андығ ын атап кө рсетеді. Оғ ан биологиялық, географиялық, діни, экологиялық, мә дени, тіл, таптық тағ ы басқ алар жатады. Осы сипаттағ ы барлық теориялардың жинақ тап, сұ рыптап, саяси - ә леуметтік жә не табиғ и – биологиялық тұ жырымдамалар деп екіге бө ле отырып, ғ алым Л. И. Гумилевтің пассионарлық теориясын ерекше атап ө теді.

Гумилев ұ лттың пайда болып, қ алыптасуында атмосфера, гидросфера, биосфера маң ызды роль атқ арғ андығ ына ерекше назар аударғ ан.

«Этностардың бір – бірінен айырмашылығ ы олардың қ оршағ ан табиғ и – территориялық ортағ а бейімделуіне байланысты. Ә р ландшафт ө з этносын ө мірге ә келеді. Ал ө з ландшанфтынан айрылғ ан этнос (жер аударғ анда, кө п ұ лттың қ алағ а кө шкенде, тағ ы басқ а жағ дайларда) басқ а бір этносқ а жанды қ ауымдастық қ а айнала бастайды.

Этнос қ алыптасуын, дамуын жә не бірте – бірте сө ніп ыдырауын Л. Гумилев бес кезең ге бө леді.

Бірінші кезең – этностың материалдық жә не рухани кү ш жинау кезең і. Оны автор «императив» деп атайды.

Екінші кезең – «пассеизм», ұ лттың тарихи сахнағ а шығ уы, оны қ ұ райтын аталастар ө здерін ата – бабаларының жалғ асы ретінде сезініп, ұ лттық мұ рағ а ү лесін қ осады. Тағ ы да бір табыс – жең іс, тағ ы да бір ғ имарат, тағ ы да бір ә деби ғ ылыми туынды, тағ ы да бір шың далғ ан семсерден, ұ лттық қ ұ ндылық тар осылай тырнақ тап жиналады. Бұ л кезең ді Л. Гумилев қ уатты қ ұ лшыныс (пассионарность) деп атайды.

Ү шінші кезең – «актуализм» немесе «гү лдену», «сұ йылу» деп анық талады. Бұ л тұ ста адамдар ө ткенін ұ мыта бастайды, ұ лттың болашағ ын ойламайды, оны білгісі де келмейді. Олар ө здері ү шін ғ ана ө мір сү ріп, жеке қ ара бастары ү шін ғ ана ерлік жасайды. Бірте – бірте тоғ ышарлық психология кү ш алып, бұ рынғ ы ұ лттық мұ ра шашылып – тө гіліп, ысырап болады. Оны орынсыз жұ мсау, алдамшы молшылық, гү лдену сияқ ты жалғ ан ойлар тудырады.

Тө ртінші кезең футуризмге – этностың бұ рынғ ы тарихын ө ткен заман деп бағ аламау, бү гінгі ұ лттық мү ддені тиімсіз деп қ абылдамау, болашақ қ а, арманғ а ғ ана сену.

Бесінші кезең – ұ лттың ыдырауына, кү йзеліске ұ шырауына байланысты. Пассеизм, актуализм, футуризм жә не кү йзеліс, немесе ыдырау ұ лт қ алыптасуының дамуының ө зара байланысты ү йлесімді кезең дері. Ол шамамен 1200 – 1500 жылғ а созылады. Даму ү стінде ұ лт табиғ аты кү рделі ө згерістерге ұ шырайды, бү лдіргіш процестер мен жасампаз процестер де жаң а эт

⇐ Предыдущая21222324252627282930Следующая ⇒

Поделиться:

Воспользуйтесь поиском по сайту: