 |
30. Қоғамның рухани болмысы.
|
|
|
|
1. Қ оғ амның рухани болмысы.
2. Қ оғ амдық сананың даму заң дылық тары.
3. Қ оғ амдық сананың қ ұ рылымы.
Қ оғ амның материалдық, саяси, ә леуметтік болмысымен қ атар руханилық та аса маң ызды қ ажеттілік. Шын мә ніндегі руханилық – адам жетістігінің биік шың ы болып табылады.
Руханилық дегеніміз не? Ол қ андай негіздерден тұ рады? Бұ л тарихи тамырлары терең, қ иын да қ ызық ты мә селелердің бірі. Адам, қ оғ ам тарихының рухани қ абаты философияның ә руақ ытта назарын аударып отырғ ан.
Рухани ө мірді зерттеуге Сократ, Платон, Гегель, З. Фрейд, А. Камю, Абай, Шә кә рім сияқ ты кө рнекті философтар ү лкен ү лес қ осты.
Руханилық тың тү пкі мә ні «рух» сө зінен ө рбитіні айдан анық нә рсе. Рух деген сө здің «Қ азақ тілінің тү сіндіреме сө здігінде» табиғ и материалдық бастамалардан ө згеше затсыз, идеалды бастаманы, қ уатты, батылдық ты білдіретіндігі анық талғ ан. Жалпы осы анық таманы қ абылдай отырып, «затсыз, идеалды бастама» деген не сө з деп ойланып кө рейік. Ә рине, зат, қ ұ былыс, нә рсе табиғ атта дербес ө мір сү реді, ө зіне тә н табиғ и заң дылық тар аясында ө згеріске ұ шырап, дамып отырады. Олардың ә рқ айсысында адамдар іс - ә рекеті шең беріне кіріп, ө зінің мә ндік, мағ ыналық қ абатын ө зіне сылып тастайтын табиғ и қ ажеттілік бар. Адамдар ө зінің ө мір сү руіне сә йкес белгілі бір уақ ыт – кең істікте мә ң гілік мү лгіген қ ажеттіліктер ә леміне жан бірітіп, оларды қ озғ алысқ а келтіріп, іс - ә рекет аясына ендіреді.
|
|
|
Мү лгіген табиғ и процестерге жан бітіру – ақ ыл – ойдың нә тижесінде ғ ана іске асады. «Ақ ыл – ой дегеніміз – рух» деген Гегель анық тамасы осындай тү п тө ркіннен туындайды. Гегельдің ойынша, рух ақ иқ аттың тікелей ө зі, сондық тан ол адамдардың адамгершілік ө мірі. Ал ол жеке индивидтің, адамның ө мірі. Мұ ның ө зі дү ниеде, объективтік шындық та зат, нә рсе, қ ұ былыстармен қ атар, одан тыс, бірақ болмыстың тынысын қ амтамасыз етіп тұ ратын жан – жақ ты, сан алуан байланыстар бар екендігіне мең зейді.
Идеалды, затсыз бастама дегеніміз – сол байланыстар ә лемінің адам санасында бейнеленуі.
Бейнелеудің ө зі ә ртү рлі дең гейде, ә р тү рлі формада болады.
Рух – дегеніміз заттардың, қ ұ былыстар мен нә рселердің байланыстың қ абаты. Сол себепті де оның мағ ыналық потенциалы ә лдеқ айда терең.
Адам материалдық игіліктерді ғ ана тұ тынып қ оймайды, егер ол ө з болмысын тек заттар ө ндіру мен тұ тынумен шектесе, онда оның ө мірі сү рең сіз, мә нсіз болар еді. Рухани қ ажеттіліктер адам ө міріне нә р береді, оны қ ызық ты, жан – жақ ты етеді. Рухани дү ниелерді жасау, тудыру процесі адамды дамудың жаң а сапасына жетелейді. Таптырмайтын керемет рухани дү ниелері арқ ылы адамдар мә ң гілікке қ ол созады. Егер материалдық игіліктер уақ ыт ө ткен сайын ө з маң ызын жойып, тозып, модадан шығ ып қ алса, ал рухани қ азына ғ асырдан ғ асырғ а жетіп, жаң а ұ рпақ тарды таң дандырады, сү йсіндіреді, рахатқ а, лә ззатқ а бө лейді.
Леонардо да Винчидің «Джоконда» атты суретінің салынғ анына бірнеше ғ асыр ө тсе де жаң а ұ рпақ оғ ан таң тамаша қ алудан танбайды. Руханилық кү рделі қ ұ рылымы бар ә леуметтік – мә дени қ ұ былыс. Қ азақ тілінде бұ л мә селеге жан – жақ ты талдау жасағ ан С. Е. Нұ рмұ ратов. Ол руханилық ты адамның субстанциалдық ө зегі ретінде кө рсете отырып, оның білімділік, имандылық, моральдық, эстетикалық, философиялық, психологиялық, ө нерлік, шығ армашылық негіздерін тү сіндірген.
|
|
|
Рухани қ ұ ндылық – адамның рухани іс - ә рекетінің нә тижесі. Рухани ө ндіріс – қ оғ амдық дамуды жеделдететін, оғ ан серпін, тың ұ мтылыс беріп отыратын ерекше кү ш. Ө йткені, қ оғ ам дамуының бағ ытын, бағ дарын анық тап, бағ а беріп, болашағ ын болжап отыратын ілгері ойлар, ең алдымен, идея, принцип, теория тү рінде ө мір сү реді.
Рухани ө ндіріс қ оғ амдық сананы, қ оғ амдық пікірді тудырады. Оның негізін қ оғ амдық сананың адамдар ү шін позитивті немесе кері мағ ынасы бар ә ртү рлі қ ұ ндылық тар жү йесін жасап шығ ару мү мкіндігі қ ұ райды.
С. Е. Нұ рмұ ратов философиялық ә дебиеттерде қ ұ ндылық тарды ә ртү рлі тә сілдермен жіктейді, топтайды дей келіп: «мә селен, мақ сат – қ ұ ндылық тар немее жоғ арғ ы (абсолютті) қ ұ ндылық тар жә не қ ұ рал – қ ұ ндылық тар (инструментальді) қ ұ ндылық тар. Материалды жә не рухани қ ұ ндылық тар, оң жә не теріс сипаттағ ы (жалғ ан) қ ұ ндылық тар деп бө лу де кездеседі. Бұ л бө лінудің бә рі салыстырмалы тү рде екені белігілі, ө йткені олардың бә рі адам ө мрінің біртұ тас ә лемін қ ұ райды» деп жазды.
Қ оғ амдық сана қ оғ ам заң дылық тарының кейбір ерекшеліктерімен де тығ ыз байланысты.
Қ оғ амдық сана – қ оғ амда болып жатқ ан ө згерістерге сү йене отырып, оның болашағ ы туралы болжам жасайды, уақ ыт ө ткен сайын оның болмысының ө згерістері қ айда апаратынын тү сіндіреді. Бұ л қ оғ амдық сананың алдын ала бейнелеу мү мкіндігін білдіреді.
|
|
|
Қ оғ амдық сананың қ оғ амдық ө мірді бейнелеуінің ә ртү рлі дең гейі бар. Қ арапайым сана адамдардың ө мір сү ру жағ дайынан тікелей туындайды. Оғ ан адамдардың ө зі жә не қ оршағ ан орта, ә ртү рлі оқ иғ алар туралы пікірлері жатады. Қ арапайым сананың негізін шындық ты тура бейнелейтін дұ рыс мағ ына қ ұ райды. Қ арапайым сананың кө мегімен адамдар қ оғ амның беткі жағ ында жатқ ан оқ иғ алар мен қ атынастарды тү сіндіруге тырысты.
Теориялық сана ғ ылыми білімнің қ ұ ралдарымен жасалғ ан идеялар мен кө зқ арастардың, ілімдердің жү йесі. Ол жеке адамдардың кү шімен жасалады. Адамзат тарихында қ оғ амдық ө мір туралы экономикалық, саяси, қ ұ қ ық тық ілімдер болғ ан.
Теориялық сана ө зінің мә ні жағ ынан қ оғ амдық болмыстың тү пкі байланыстарын, заң дылық тарын білдіреді. Қ оғ амдық болмыс қ оғ амдық санада ә р қ ырынан кө рінеді. Бұ л қ оғ амдық ө мірдің кү рделілігімен, жан – жақ тылығ ымен, тү сіндіріледі. Қ оғ амдық сананың формалары шындық тың ә ртү рлі қ асиеттерін бейнелейді. Сондық тан олардың мағ ынасы ғ ана емес, тану тә сілі де ә ртү рлі болады.
Қ оғ амдық сананың тү рлері бір уақ ытта пайда болмағ ан. Олар қ оғ амдық болмыстың кү рделеніп, сонымен қ атар, адамның танымдық мү мкіндіктерінің жетіле, кең ейе тү суімен байланысты қ алыптасып отырғ ан.
Қ оғ амдық сананың тарихи, бірінші формасы – моральдық сана. Моральдық сана қ оғ амның қ алыптасумен бірге дамығ ан, ө йткені белгілі бір тә ртіп ережелеріне, қ алыптарына сү йенбейтін, ә леуметтік ұ жым болуы мү мкін емес. Алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыста эстетикалық, сонан соң діни сана пайда болғ ан. Саяси сана таптық қ оғ амның дамуының жемісі, ал қ ұ қ ық тық сана таптық қ оғ ам дамып, кү рделеніп, ондағ ы жіктеулер нығ ая тү скен кезде қ алыптасқ ан.
|
|
|
Қ оғ амдағ ы атқ аратын функциясы мен маң ызына қ арай қ оғ амдық сананы екі топқ а бө луге болады: біріншіден, ә лемді игерудің рухани практикалық формалары, екіншіден, рухани – теориялық формалар. Бірінші топқ а – моральды, саясатты, қ ұ қ ық ты, екіншісіне эстетиканы, дінді, философияны жатқ ызуғ а болады.
Қ оғ амдық сана қ оғ амдық болмысты ақ иқ атты бейнелей отырып, адамдардың пратикалық іс - ә рекетіне тірек, бастау болады. Соның нә тижесінде нақ ты саяси ілімдердің, іс - ә рекеттердің бағ дарламасы мен адамгершілік, саяси мұ раттар қ алыптасады.
Кейбір жағ дайда қ оғ амдық сана қ оғ амдағ ы жағ дайды дұ рыс тү сіндіре алмай, соның нә тижесінде жалғ ан кө шірме, сурет қ алыптасып, ол саясат пен экономиканың, адамгершіліктің, экологиялық мә дениеттің дамуына кері ә сер етуі мү мкін. Осындай жалғ ан сананың мысалы ретінде, большевиктердің ә лемдік революция ілімін біздің елімізде 1980 жылы коммунизм қ ұ ру жоспарын айтуғ а болады.
Қ оғ амдағ ы жалғ ан сананың бір кө рінісі – утопия. Утопия – ойша қ ұ рылғ ан ә леуметтік идеал, ойша жү зеге асырылғ ан қ оғ ам. «Утопия» ұ ғ ымын ағ ылшын ғ алымы Томас Мор енгізген. Утопия арнасында социалистік қ оғ амдық идеал дамып отырды.
Қ азіргі замандағ ы батыс идеологиясы мен мә дениетінде, ә сіресе А. Азимов, Р. Брэдбери шығ армаларында тарихи мұ раттардың дағ дарысы, революциялық кү рестің мә нсіздігі, ә леуметтік кеселдің жойылмайтындығ ы сө з болады.
Адамның еркіндігі сарқ ылғ ан, яғ ни оның мысын табиғ и немесе ә леуметтік жағ дайлар басып отырғ ан уақ ытта жатсыну санасы қ алыптасады. Бұ л сананың айқ ын кө рінісі ретінде мифологиялық сананы алуғ а болады.
Мифологиялық сана кө не дә уірде фантастикалық аң ыздар, ә ң гімелер тү рінде туғ ан. Ол табиғ атты жандандырып, оғ ан адамның барлық қ асиеттерін теліген. Мифологиялық сана ә лемдегі барлық халық та ә руақ ытта болғ ан.
|
|
|
К. Маркс «ә рбір мифология табиғ ат кү штерін қ иял тү рінде жә не қ иял тү рін ө згертуі, демек ол табиғ аттың бұ л кү штерін шын мә нінде жең генде ғ ана жойылады» деп жазды. Мифология – дү ниетанымның кө не формасы, онда адам – қ атынасы да, адамгершілік жайлы кө зқ арастары да бейнеленді.
Діни сана да адамның ә лсіздігін кө рсетеді. Адамдар діннің кө мегімен нақ ты кү нделікті ө міріндегі оғ ан жетіспейтін қ ұ ндылық тарды, яғ ни ізгілік, махаббат, рухани демеуді табуғ а тырысады. Дін - ә лемнің қ атыгездігінен, мейірімсіздігінен қ ұ тылудың жолын іздестіру.
Авторитарлық сана билік иелерін ерекше қ ұ рметтеп, культке айналдырудан туындайды. Бұ л сананың қ алыптасуына демократияның ә лсіздігі жә не биліктің бір адамның қ олында шоғ ырлануы, бұ қ араның білім дең гейінің тө мендігі, олардың патриархалдық психологиясы ә сер етеді.
Қ оғ амдық сана – қ оғ ам дамуының керемет рухани кү ші. Тарих кө шінің кейбір дә уірлерінде ол кү рделі ө згерістерге жетелейді. Қ оғ амдық сананың кү ші оның функцияларында кө рініс береді.
Қ оғ амдық сана танымдық – ақ параттық рө л атқ арады. Оның негізінде қ оғ амдық сананың қ оғ амдық болмыс мү мкіндігі жатыр. Осы білімге сү йене отырып, қ оғ ам туралы жан – жақ ты тү сініктер алуғ а болады.
Қ оғ амдық сана коммуникативті – қ ұ ндылық міндетін де атқ арады. Сананың ө рісі психикалық ө мірдегі тек қ ана саналы істермен ғ ана шектелмейді, оның қ ұ рамында санасыздық та, немесе бейсаналық та орын алып отырады.
|
|
|
