 |
31. Мәдениет пен өркениет.
|
|
|
|
1. Мә дениет ұ ғ ымы жә не оның мә ні.
2. Ө ркениет туралы тү сінік.
3. Мә дениет пен ө ркениеттің ө зара байланысы.
Ә рбір адам ұ лттық ә леуметтік топтық таптық ортаның ө кілі, яғ ни нақ ты мә дениеттің ө кілі. В. М. Межуев: «Мә дениет дегеніміз – адамның іс - ә рекеті, оның даму формасы» - деп анық тама береді. Адам табиғ и заттар мен қ ұ былыстарды ө зінің мү ддесіне, талап – тілегіне сай ө згертіп отырады. Мә дениет адам мен табиғ аттың ө зара тұ тастығ ы, ө зара қ арым – қ атынасының тарихи дамып ө згеруінің ө лшемі. Адам табиғ аттың бел баласы, бірақ оның ө мір сү ру қ исыны басқ а. Ол табиғ аттан тыс ө зіне жайлы ортаны, яғ ни ө зінің болмысына имманентті қ оғ амды жасауы керек. О баста мә дениет деген сө з ө зіндік лексикалық ұ ғ ым мағ ынасында «натура» /табиғ ат/ деген сө зге қ арсы ілім ретінде қ алыптасты. Табиғ аттан тыс, адам қ олынан шық қ анның бә рі де мә дениет айғ ағ ы бола алады. Мә дениет ә лемі – адамның ө з ә лемі, ө йткені ол адамның творчестволық, жасампаздық қ абілеттерінің жемісі. Адамзат тарихы – мә дениет тарихы. Адамдар ө здері ө мір сү ріп отырғ ан табиғ и жә не ә леуметтік ортаны ө згертеді, ол тарихи нақ ты процесс. Ортаны ө згерту арқ ылы ө зі де ө згеріп, дамып отырады. Осы даму процесінің нақ ты мағ ынасы мә дениет болып табылады. Мә дениет адамның ө зіндік дамуымен барабар процесс.
Философия мә дениетті қ оғ ам дамуына тә н жалпы заң дылық тарғ а сү йеніп зерттейді.
|
|
|
Философиялық ә дебиеттерде мә дениет ұ ғ ымын саралаудың кө пжақ тылығ ын, кө пмә нділігін еске ала отырып, олардың бә рін бір жү йеге келтіруді мақ сат ететін болсақ, онда екі ү рдісті анық тауғ а болар еді.
Біріншіден, мә дениет дегеніміз табиғ аттан ө згеше, одан тыс адам қ олымен жасалғ ан қ ұ былыстар.
Екіншіден, мә дениет дегеніміз - ө ндірісте, ғ ылымда, ө нерде адам қ ол деткізген жетістіктер. Мысалы, осы мағ ынада технологиялық, мә дениет, кө ркем, ө нер мә дениеті, адамгершілік мә дениеті деп атап жү рміз. Бұ л мә дениеттің нормативтік сипаты. Ә рине, бұ л екі ү рдіс те біржақ тылық ты кө рсетеді, ұ ғ ымның мә ні ашылмайды.
Мә дениеттің ө зіндік концептуалдық мә ні оның адамның ө зін қ оршағ ан ортаны жетілдіріп, кө ркейтуге тырысқ ан саналы рухының, ізденістерінің кө рсеткіші екендігін еске алсақ, жоғ арыда келтірілген В. М. Межуев анық тамасының дұ рыстығ ы дә лелденеді.
Адамның қ оғ амдық прогресс жолындағ ы ә рбір қ адамы оның мә дениет жолындағ ы қ адамы болып табылады.
Адамның рухани мә дениеті оның айналасындағ ы адамдармен қ арым – қ атынасында кө рініс табатын қ адір – қ асиетінде, адамшылығ ында, ұ яттылығ ында, тә рбиелілігінде, интеллигенттігінде, қ арапайымдылығ ында. Осы моральдік сана ұ ғ ымы, осы адамгершілік қ асиеттер адамның руханилығ ының негізін қ ұ райды. Ал басқ а - ө нер, ә дебиет, ғ ылым, білім дегендер тә рбиелеу жә не ең бектену нә тижесінде ұ ғ ып алуғ а болатын материалдар болып табылады.
|
|
|
Адам нағ ыз гуманды бастаулардан нә р алатын қ оғ амда ғ ана қ алыптасуы мү мкін. Рухани мә дениет жә не ө ркениет бір – біріне ә руақ ытта сай бола бермеуі де объективті қ ұ былыс.
Ғ ылыми – техникалық жетістіктердің адамғ а ізгілік ә келуімен қ атар, бақ ытсыздық ә келуі де ө мірде орын алып отырғ ан жағ дай. Хиросима жә не Нагасаки, Семейдегі ядролық полигон техникалық прогрестің жемісі. Бірақ оны адамғ а қ арсы қ олданғ ан адамгершіліктен ада адамның іс - ә рекеті. Гуманизмнен, адамның рухани мә дениетінен тыс шынайы прогресс болуы мү мкін емес. Адамды ө нерге, рухани байлық қ а баулып отыру адамды гуманизм рухында, гуманистік мақ сат жолындағ ы кесапаттарды жең іп отыратын іскерлік рухында тә рбиелейді.
Ғ ылымның жоғ ары мақ саты – адамдарғ а білім беру. Мә дениет пен ө нердің жоғ арғ ы мақ саты – тұ лғ аның жан жақ ты дамуы.
Біздің ө тпелі қ оғ амымызда таным жә не ө мір ү шін, болашақ тағ дырымыз ү шін ең маң ызды ө зекті мә селе – мә дениет жә не ө ркениет мә селесі, олардың ө зара қ арым – қ атынасы жә не бірлігі мә селесі.
Адамдарды ә р уақ ытта болашақ тағ дыр ойландырады. Сондық тан да осы мә селе ө зінің ө міршең дігімен алдың ғ ы қ атарғ а шығ ып отыр.
Тарих ө ткедерінде, дағ дарыстар мен кү йреу дә уірінде халық тар мен мә дениеттердің тарихи тағ дыры туралы да ойлануғ а тура келеді. Дә л қ азіргі уақ ытта осындай ой толғ ақ тары біздің қ оғ амымызғ а керекті бірден – бір қ ажеттілік.
Мә дениет пен ө ркениет бір – біріне ө те жақ ын, тө лтума ұ ғ ымдар. Ә лемдік ғ ылымның алтын қ орына алғ ашқ ы рет цивилизация - ө ркениет деген ұ ғ ымды енгізген шотланд философы Адам Фергюссон кө рінеді. Дегенмен, бұ л ұ ғ ымды қ оғ амдық болмыстың ө зіндік диалектикасының қ ыры мен сырын терең зерттеу мә селесіне кең інен қ олданып, оны метолодогиялық қ ағ ида дә режесіне кө терген К. Маркс пен Ф. Энгельс болып табылады. Ө ркениет туралы мә селе философия тарихында ә р тү рлі қ ырынан кө рінеді.
|
|
|
Біріншіден, ө ркениет дегеніміз – адамзаттың даму процесінде тығ ылық тан кейін дү ниеге келген ерекше тарихи кезең. Бұ л кезең нің негізгі ерекшеліктері – ең бек бө лісуі арқ асында пайда болғ ан адамдар арасындағ ы қ арым – қ атынастар онан ә рі кең ейіп, товар ө ндірісінің пайда болуы, таптардың қ алыптасуы, мемлекеттің дами бастауы.
Ө ркениет – бү кіл дү ние жү зілік тарихи процестің белгілі бір тиянақ ты даму сатысы. Археологтар мен ежелгі тарихты зерттеушілер бұ л ұ ғ ымды дә л осы мағ ынада пайдаланып жү р.
Ө ркениетті тарихи дамудың нақ ты кезең і деп қ арастыруды ең алғ ашқ ы рет Ш. Фурье ұ сынғ ан еді, осы теориялық дә стү р Л. Морган, Ф. Энгельс ең бектерінде одан ә рі дамытылды.
Екіншіден, ө ркениет деп салыстырмалы тұ йық талғ ан, ө зіндік ерекшелігі бар қ оғ амдастық ты атағ ан. Бұ л дә стү р И. Я. Данилевский ең бектерінде қ алыптасқ ан. Кейінен осы концепцияны О. Шпенглер, К. Н. Леонтьев дамытқ ан.
Ү шіншіден, ө ркениет адам баласының ө мір сү ру мү мкіндіктерін кең ейіп, табиғ аттың дайын байлық тарын пайдаланып қ ана қ оймай, оны қ оғ амдық ө ндірістік технология арқ ылы ө згерту дә режесіне кө терілгендігін дә лелдейді. Ең бектің қ алай іске асатыны, адамның табиғ атқ а ә сер ету тә сілдері ө ндірісті қ алай жә не қ андай қ ұ рал – жабдық тармен жү зеге асыру мә селесі ө те маң ызды болды. Ө ркениет жалпы ә леуметтік прогрестің даму процестерімен тығ ыз байланыста ө рбиді. Оның даму жолдарын ө ркениеттің тө менгі сатысы, ө ркениеттің жалпы дең гейі, ө ркениеттің аралық сатылары сияқ ты терминдер арқ ылы сипаттауғ а болады.
|
|
|
Ө ркениетті жалпы қ оғ амдық дамудың жиынтық мә нездемесі деп қ арастыруғ а болады, оғ ан ө зара диалектикалық қ арым – қ атынаста болып отыратын қ оғ амдық ө мірдің объективті жә не субъективті заң дылық тары кіреді.
Мә дениеттің алғ ашқ ы нышандары ең бек, іс - ә рекетпен бірге қ алыптаса бастайды. Ал ө ркениет кейінірек пайда болады. Оның қ алыптасуының алғ ышарттары қ оғ ам дамуының ә леуметтік сипат алуы болып табылады.
Табиғ атқ а тә уелділіктен босағ ан адамдардың арасында шын мә нінде нағ ыз жалпы ә леуметтік қ арым – қ атынастар пайда бола бастады жә не адам ө мірі кү рделене тү сті. Ө ркениет дамуына кең інен жол ашатын маң ызды фактор – қ оғ амдық ә леуметтік қ арым – қ атынастардың кең ейіп, нығ аюы.
Мә дениет ұ ғ ымы адамзат дамуының барлық тарихи кезең дерін қ амтиды, оның аясына ө ркениетті даму да, одан бұ рынғ ы даму да кіреді. Ал ө ркениет ұ ғ ымы қ оғ амдық прогресстің кейінгі кезең дерінде пайда болғ ан дамуын тү сіндіреді.
Ө ркениеттің дамуы адамның табиғ и шектілігін жә не бастауымен тығ ыз байланыстығ ын кө рсетеді. Бір жағ ынан, адам табиғ ат заң дылық тарын танып, біліп, оғ ан терең бойлау арқ ылы оны ө зіне бағ ындырды, оның тікелей ә серінен бірте – бірте арыла отырып, ө зіндік заң дылығ ы, уақ ыттың жә не ә леуметтік тарихи кең істігі бар қ оғ амдық болмысты жасай алды. Екінші жағ ынан, адамның қ оғ амдық мә нін мең геру адамның ө зін - ө зі басқ арумен, басқ аша айтсақ, ө зінің жігері, еркі, темпераменті т. б. сияқ ты биологиялық - ә леуметтік қ асиеттерін ұ дайы тежеп, ө зін - ө зі ұ йымдастыру дә режесіне кө терілді.
Мә дениет жә не ө ркениетті зерттеу ү шін олардың ө зара бірлігі мен айырмашылығ ын кө рсетіп отыратын тарихи ө лшемді табуымыз қ ажет. Сол ө лшем арқ ылы қ оғ амдық процестің осы екі жағ ын тү сіндіріп қ ана қ оймай, олардың ә рқ айсысына тә н ерекше сипатты табуғ а да болады.
Осындай ерекше миссия мә дениет пен ө ркениетті ө зара біріктіру жә не ажыратудың тарихи ө лшемі болу – адам ұ ғ ымына тә н болып табылады. Ә рине, мә дениет те, ө ркениет те адам ө зі дү ниеге келтірген, ө зі солар арқ ылы ө мір сү ріп отырғ ан қ оғ амдық қ ұ былыстар.
|
|
|
Қ оғ амдық – экономикалық формация, ө ркениет жә не мә дениет ұ ғ ымдарының ө зара байланыстары мен ерекшеліктерін саралайтын болсақ, мә дениет жә не ө ркениет ұ ғ ымы қ оғ амдық дамудың іс - ә рекеттік гуманистік қ ырына жатады, олардың арасында (жоғ арыда біз кө рсеткендей – М. Н. ) ө зара иерархиялық корреляциялық байланысы бар.
Формация жә не ө ркениет ұ ғ ымдарының ө зара байланысы олардың қ оғ амдық дамуды саралаудың дербес екі тү рлі жолының аясында тұ рғ андық тан, олардың бірін – бірі толық тыруымен тү сіндіріледі.
Формация ұ ғ ымы арқ ылы қ оғ амдық дамудың ә леуметтік – экономикалық тынысы сарапталса, ал ө ркениет ұ ғ ымы қ оғ амды ә леуметтік мә дени тұ рғ ыдан зерттеуге мү мкіндік береді.
Жалпы социологияда ө ркениет ұ ғ ымын пайдалану қ оғ амдық дамудың кө п жақ тылығ ын, тарихи процестің субъектісі адамғ а біртұ тас бағ ытталуының жү йелілігін анық тайды, ө йткені, ол ө зінің мағ ынасында қ оғ амдық қ арым – қ атынастардың даму дең гейінің терең дігі мен гуманистік сипатын да кө рсетіп отырады.
Ө ркениет терминін пайымдаудың қ ажеттігі кездейсоқ тық емес. Оның ө зі осы ұ ғ ымның даму тарихы таным контекстісі мен мақ саттардың ә р алуандылығ ы, басқ а да жақ ын ұ ғ ымдар мен байланысының, сонымен қ атар, осы тү сінікке сай келетін тарихи болмыстың кү рделілігімен тү сіндіріледі.
Ө ркениет ұ ғ ымы арқ ылы ә ртү рлі ұ лттардың, халық аралық дамудың ө зіне тә н сапалық ерекшеліктері анық талады. Мә селен «ағ ылшын ө ркениеті», «Европалық ө ркениет» т. б. Жалпы адамзаттың даму заң дылық тарын зерттей отырып, ө ркениеттің тарихи формаларын да тү сіндіруге болады. Мә селен, «антикалық ө ркениет», «феодалдық ө ркениет», «капиталистік ө ркениет».
Ө ркениет дегеніміз - ө зіндік ө ндірістік технологиясымен оғ ан сай мә дениеті бар тарихи нақ ты қ оғ амды білдіретін философиялық – социологиялық ұ ғ ым.
Мә дениет пен ө ркениет ө зара қ абыса бермеуі де мү мкін. «Европаның кү йреуі» деген ә йгілі кітабында О. Шпенглер ө ркениеттің кез келген мә дениеттің тағ дыры екендігіне кө ң іл аударғ ан еді. Оның пікірінше, ө ркениет қ анат жайғ ан сайын мә дениет кү йреуге ұ шырайды. Орыс ойшылдары Достоевский, Хомяков, Леонтьев мә дениет типтері мен ө ркениеттер типтерінің айырмашылығ ын тү сініп, бұ л мә селені Россия жә не Батыс мә дениетінің қ арым – қ атынасымен байланыстырды.
Ницше де осы мә селені кө терген еді. Адамзаттың алдың ғ ы қ атарлы ойшылдарының бә рі де техникалық ө ркениет ә лемінде рухани мә дениеттің дағ дарысқ а ұ шырайтынын айтып ескертіп отырғ ан.
Ө ркениетте кез келген идеология, рухани мә дениет тек қ ана қ ондырма рө лін атқ арады. Ө ркениеттің рухани мә дениеттен айырмашылығ ы: біріншіден, оның негізін бейтарап, абстрактілі ақ ыл емес, практикалық, прагматикалық, негізгі бағ ыты айқ ындалғ ан ақ ыл қ ұ райды, онда діни факторлар жоқ тың қ асы; екіншіден, ө ркениет символикадан таза, ол ә руақ ытта реалды, бейтарап жә не қ арапайым.
Ө ркениетте бірлескен ұ жымдық ең бек жекелік шығ армашылық ты бірте – бірте ысыра береді. Ә рине, бұ л тұ лғ алық ерекшеліктің дамуына ө те қ ауіпті.
Ө ркениеттің дамуы ү шін адамның жұ мыс кү ші ретінде, ә ртү рлі қ ұ ндылық тарды жасайтын жұ мысшы ретінде дамуы тиімдірек. Сондық тан, адамның тұ лғ а ретінде дамуы емес, керісінше, жұ мыс кү шінің структурасы жә не соны жетілдіру мә селесі кө бірек қ ызық тырады. Бұ л тұ рғ ыдан келсек, ө ркениеттілік – бұ л жоғ ары кә сіпкерлік, қ оғ ам байлығ ын кө бейтуге жағ дай жасайтын қ абілеттілік, қ оғ амдық қ арым – қ атынастарды жетілдіру. Мә дениеттілік – адамның рухани жетілуі. Мә дениет адамда біртұ тастық ты, намыс, ұ ят, ізгілік, турашылдық, ө зін - ө зі сыйлау сияқ ты жоғ ары адами қ асиеттерді қ алыптастырады. Тұ лғ алық, сонымен қ атар, тың бастаулар тек қ ана мә дениетте дамиды.
Ө ркениет дә уірі адам ө міріне машина ене бастағ аннан бері дамыды, содан бері оның табиғ и реті мен байланысы бұ зылды. Ө ркениеттің негізін машина қ ұ райды, сондық тан онда рухани мә дениеттің тұ тастығ ы жоқ, онда арнайы мамандыру басым. Сө йтіп, мә дениет ө зінің руханилығ ын жоғ алтып, ө ркениетке айнала бастайды. Қ асиетті рух ө зінің ежелгі тұ ғ ырынан тайып, сапа санмен алмастырылады.
Ө ркениеттің жылдамдығ ы соншалық, онда ө ткен де, бү гін де жоқ, онда тек қ ана болашақ бар. Ө ркениет дә уірінде мә дениет ә р уақ ытта романтикағ а толы.
Ө ркениет – адамдарды бір – бірінен алыстатын ә леуметтік қ ұ ндылық тарғ а негізделген, ө йткені ол адамдарғ а зат, заттық қ атынастар ә лемін ұ сынады. Материалдық қ ұ ндылық тар жоғ ары саналатын қ оғ амда қ оғ амдық қ арым – қ атынастар ә руақ ытта дағ дарыста болып тұ рады.
Мә дениет - ө ркениеттің негізі. Қ ұ ндылық қ арым – қ атынас мә дениет пен ө ркениетті байланыстырады. Мә дениет ә ртү рлі қ ұ ндылық тардың бірлігі ретінде адамды рухани бостандық сферасына енгізеді. Рухани мұ раттар ө мірге мағ ына береді, болашақ қ а жол ашады. Рухани қ ұ ндылық тар мен мұ раттарды қ адірлейтін қ оғ амның болашағ ы бар.
XX ғ асырдың аяқ шенінде қ анат жайғ ан ә ртү рлі елдердің экономикалық, ә леуметтік – саяси интеграция процестері сан алуан мә дени дә стү рлердің бір – бірімен ұ шырасуын, кездесуін тездетуде. Соның нә тижесінде адамның ө мір сү ріп отырғ ан заттық, болмыстық ортасы, оғ ан тә н ә леуметтік қ арым – қ атынастар жү йесі, коммуникация тә сілдері ө згерді. Ғ ылыми – техникалық прогресс ө ркендеген, робот пен электроника жұ мыс істейтін, қ уатты демократиялық қ озғ алыстар мен ақ парат тасқ ыны заманы бұ рынғ ы методологиялық қ ағ идалардың аясына сыймайтын тың, ауқ ымды оқ иғ аларды туғ ызуда. Ө скелең заман қ оғ ам танудағ ы кө птеген ұ ғ ымдарғ а сын кө збен қ арап, саралауды талап етуде.
|
|
|
