 |
32. Практика - әлемге адамның ерекше қарым – қатынасы.
|
|
|
|
32. Практика - ә лемге адамның ерекше қ арым – қ атынасы.
1. Практика ұ ғ ымы, оның мә ні.
2. Практиканың қ ұ рылымы жә не негізгі формалары.
3. Практиканың гносеологиялық функциялары.
Таным процесінде объект затсызданады (распредмемивается) жә не ө мір сү рудің басқ а тү ріне ө теді, яғ ни идеалды – идея немесе образ тү ріне ө теді. Игерілген объективті мә ндер, кү штер мен олардың заң дылық тары объективтік заттық формада, сол қ алпында сақ тау ү шін ғ ана емес, соның ішінде келесі практикалық процесте қ олдану ү шін қ ажет болады, яғ ни ү немі жаң а практикалық процеске тартылып, іс – қ имыл, процесс формасына ауысады. Бұ рынғ ы игерілген «адамилық » адамдардың белгілі бір қ ұ ралы, адами кү ш, мә н, адами қ абілет ретінде қ атысады.
Таным процесі ә руақ ытта ә леуметтік қ атынастар мен мә дениет ә лемінің белсенді ық палымен іске асып отырады.
Философияда практика деп адамның ө з қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыру мақ сатында ә лемді немесе ө зін ө згертуге бағ ытталғ ан ә рекетін айтады. Практиканың негізгі тү рі - ең бек. Ең бектің арқ асында табиғ и кү штер ө згертіліп, табиғ и заттар ө ң деліп, адамдар қ ызметінің қ ұ рамдас бө лігіне, адамғ а қ ызмет ететін қ ұ ралдарғ а айналып отырады. Практиканың саяси, басқ ару, тағ ы да басқ а формалары бар.
Біріншіден, практика – танымның қ озғ аушы кү ші, негізі мен бастауы. Практиканың нақ ты сұ раныстары танымдық қ ажеттіліктерді жә не адамзаттық міндеттерін, тіпті танымның ө зін іс - ә рекеттің тү рі ретінде тудырды. Мысалы, Кө не Египетте жер ө ң деу геометрия мен математиканың тууына себеп болды, ал кеме жө ндеу мен сауда ісі астрономия мен басқ а ғ ылымдардың дамуын жеделдетті.
|
|
|
Екіншіден, практика - ө зінің сұ раныстарымен танымның мақ саты. Адамдар алатын білім оларғ а ө мірде пайдалану ү шін қ ажет, ө йткені білім заттар мен тауарлар, ең бек қ ұ ралдарын ө ндіретін ө ндіріс ү шін бірден – бір қ ажеттілік. Біздің ө мірімізде аса маң ызды қ ажеттілікке айналып отырғ ан радио, теледидар физика жә не басқ а да ғ ылымдардың жетістіктері нә тижесінде пайда болғ ан. Егерде білім практикада қ ажет болмаса, оның ә леуметтік қ ұ ндылығ ы тө мендей береді.
Ү шіншіден, практика – адам білімдері мен кө зқ арастарының ақ иқ аттығ ының ө лшемі. Ғ ылыми болжамдар мен теориялардың нақ тылығ ын практика дә лелдейді, немесе жоқ қ а шығ арады. Бірақ, бұ л ө лшем ө зінің жетілмегендігінен ә мбебап емес, ө йткені ә лем туралы кө птеген болжамдар мен идеяларды практика жү зінде тексеруге немесе бағ алауғ а болмайды. Сондық тан да ғ ылым білімнің ақ иқ аттығ ын негіздеу ү шін басқ а да тә сілді қ олданады, мысалы, логикалық дә лелдеу.
Осы айтқ андарымыздың бә рін қ ысқ аша қ орытсақ, практика дегеніміз – қ оршағ ан орта мен ө зін - ө зі ө згертуге бағ ытталғ ан адамдардың нақ ты іс - ә рекеті. Оның негізгі тү рлері:
- материалдық ө ндіріс;
- басқ ару іс - ә рекеті;
- ғ ылыми эксперимент;
- ә леуметтік іс - ә рекет;
Практиканың негізгі функциялары:
|
|
|
- ақ иқ аттың ө лшемі;
- танымның қ айнар кө зі;
- танымның мақ саты;
- танымның нә тижесі.
33. Адамның ә лемге танымдық қ атынасы.
1. Таным процесінің мә ні
2. Сезімдік таным жә не оның формалары
3. Рационалдық таным жә не оның формалары
4. Интуиция жә не оның адамның танымдық іс - ә рекетіндегі орны
5. Философиядағ ы ақ иқ ат мә селесі
Таным – бұ л адамның бейнелеу ә рекетінің ерекше тү рі. Философия тарихында таным деп адамның дә лелденген білім алу ү шін ә лемді, ондағ ы ө зін мақ сатты тү рде бейнелеу аталғ ан. Таным дегеніміз – білім алу ү шін шығ армашылық ізденіс.
Таным адамның практикалық іс - ә рекетінің рухани жағ ы болып табылады. Ол ең бек қ ұ ралдары – табиғ ат жү йесінің аясында іске асады, ө йткені, адам ең бек қ ұ ралдарының кө мегімен заттардың мә нін жауып, кө лең келеп тұ ратын сыртқ ы қ абығ ын алып тастауғ а тырысады. Оны ашып, ә лемнің қ ұ пиясына ү ң іледі.
Таным – адам арнайы танымдық мә селе мен есептерді қ ойып, мақ сатты тү рде қ ол жеткізетін ақ параттың жоғ арғ ы дең гейі.
Таным – адамның нақ ты мақ сатына бағ ытталғ ан жә не шығ армашылық іс - ә рекетінің ә леуметтік процесі. Оның нә тижесінде сыртқ ы ә лемнің идеалды образдары қ алыптасып, олар туралы білім пайда болады.
Таным теориясы немесе гносеология – таным табиғ аты мен оның мү мкіндіктері, шегі туралы мә селені арнайы зерттейтін философия ғ ылымының бір бө лігі.
Таным теориясы туралы термин философия ғ ылымына 1854 жылы шотланд философы Дз. Феррерердің ең бектері арқ ылы енді. Ө йткені танымнан тыс білім де, ғ ылымда да болуы мү мкін емес.
Философия тарихында таным теориясына ерекше мә н беріп, оның ерекшеліктерін анық тағ ан философ Кант.
Таным теориясы этика, эстетика, адам туралы философиялық ілімдермен тығ ыз байланысты. Дегенмен, ол жалпы философия теориясының дербес бө лімінің ретінде ө зінің мағ ынасын сақ тайды.
|
|
|
Философиялық таным теориясының ерекшеліктері оны басқ а ғ ылымдармен салыстырғ анда кө зге тү седі. Таным мә селесін зерттейтін ғ ылымдардың саны кө бейе тү суде.
Қ азіргі уақ ытта танымдық іс - ә рекет психологияда, жоғ ары нерв қ ызметінің физиологиясында, кибернетикада, формальді логикада, тіл туралы ілімде, семиотикада, структуралық лингвистикада, мә дениет тарихында, ғ ылым тарихында зерттеледі.
Соң ғ ы жылдары психологияда когнитивтік немесе танымдық психология деген бағ ыт пайда болды. Ол ү шін ең бастысы компьютермен аналогия болып табылады. Негізгі мақ саты – белгілі бір жү йедегі ақ парат ағ ынының қ озғ алысын бақ ылау.
Танымдық психология білімді игеріп, ұ йымдастырып, пайдаланудағ ы танымдық белсенділіктің заң дылық тарын зерттейді. Ойлау психологиясында жасанды интеллект мә селесін зерттейтін бағ ыт қ алыптасты. Жасанды интеллект деп адам бұ рын шешіп қ ойғ ан есептерді электрондық есептегіш машиналар арқ ылы қ айталау ү шін жасалынатын программаны дү ниеге келтіруді айтады. Автоматтандырылғ ан оқ удың дидактикасы пайда болуда. Жасанды интеллект ғ ылыми, техникалық, кө ркемдік салаларғ а де кең інен ене бастады.
Жасанды интеллект туралы ең бектер психикалық жә не ақ параттық процестердің ө зара қ арым – қ атынасы, писхикалық жә не одан тыс жү йелерді бө лектеу, бейорганикалық тасымалдау жү йелерінде жасанды психиканы дү ниеге келтірудің мү мкіндіктері туралы мә селелерді қ оюда.
Жалпы психология танымдық формалар мен процестерді, тү йсіктерді қ абылдауды, ес, қ иял, ойлауды, сонымен қ атар, сенім, кө ң іл – кү й, аффект мә селелерін жеке адамдар мен коллектив арасындағ ы қ арым – қ атынас тұ рғ ысынан зерттейді.
Философия да осы аталғ ан мә селелерге кө ң іл бө леді., бірақ оны басқ а ракурста, яғ ни таным процестерінің объективті болмысқ а, ақ иқ атқ а қ арым – қ атынасы тұ рғ ысынан қ арастырады.
|
|
|
Гносеологияның ең негізгі категориясы ақ иқ ат болып табылады. Тү йсік, ұ ғ ым, интуиция психология ү шін индивидтің ө мірлік іс - ә рекетінің немесе оның тә ртібінің психикалық формасы ретінде анық талады, ол философиялық таным теориясында олар ақ иқ атқ а апаратын қ ұ рал ретінде зерттеледі. Ақ иқ ат дегеніміз – қ оғ ам, табиғ ат, қ ұ былыстарының адам санасында объективті кө рініс табуы.
Философия таным мә селелерін зерттеуде басқ а ғ ылымдардың жетістіктерін жоқ қ а шығ армайды, қ айта оғ ан сү йеніп отырады. Таным теориясы философия тарихына, жеке ғ ылымдардың тарихында баланың ақ ылы қ алыптасуы тарихына, тіл тарихына сү йенеді. Таным – бұ л тек ізденіс қ ана емес, ол, сонымен қ атар, білімнің одан ә рі дамуы. Таным процесс ретінде субъект пен объектінің ө зара қ арым – қ атынасы. Таным процесінің субъектісі – пенде, ә леуметтік топ, жалпы қ оғ ам – танымдық іс - ә рекетті іске асырады, кез келген мақ сатты қ ояды жә не оны шешеді. Субъектің танымдық белсенділігі танымның объектісіне – жеке зат, материалдық ә лемнің бір бө лігі немесе бү кіл ә лемге – бағ ытталғ ан.
Таным ө те кү рделі процесс, ол ұ дайы даму ү стінде болып отырады. Ол адамғ а зат пен қ ұ былыстардың сыртқ ы, кө зге тү сер қ асиеттері мен қ атынастарынан бастап, оның терең де жатқ ан ішкі салыстырмалы тұ рақ ты байланыстарына дейін бойлауғ а мү мкіндік береді, яғ ни заттың мә нін, ішкі қ ұ пиясын мең геруге жағ дай жасайды.
Таным процесі екі сатыдан тұ рады: сезімдік жә не рационалдық таным. Бұ л екі саты бірінен кейін бірі болатын жекеленген дең гейлер емес, олар біртұ тас таным процесінің екі қ арама – қ арсы, бірақ бір – бірімен ө те тығ ыз байланысқ ан жақ тары. Ә рқ айсысының ө зіндік ерекшеліктері де бар. Оны кө рнекті етіп кө рсету ү шін мынадай кестені жасауғ а болады:
Сезімдік таным Рационалдық таным
1. Тікелей бейнелеу 1. Жанама бейнелеу
2. Сыртқ ыны бейнелеу 2. Ішкіні бейнелеу
|
|
|
3. Жекені бейнелеу 3. Жалпыны бейнелеу
Бұ л кестеде сезімдік танымды сипаттайтын ә рбір ережеге қ арама – қ арсы рационалдық танымғ а тә н ерекшелік кө рсетілген. Мұ ның мә ні танымда бір – біріне қ арама – қ арсы екі процесс ө зара ә рекеттеседі, оның біреуі шындық ты тікелей қ абылдаумен, сезімдік образды бейнелеумен, ал екіншісі абстракты ойлаумен тығ ыз байланысты.
Сезімдік таным – танымның тө менгі дең гейі. Адамдар ө зінің ө мірлік іс - ә рекетінде қ оршағ ан ортамен тікелей қ атынасқ а тү седі. Олар заттар мен қ ұ былыстар жә не адами қ атынастар ә лемінде ө мір сү реді, ө зін қ оршағ ан ортада еркін сезіну ү шін осы ортаның қ исынын тү сінуі қ ажет. Практикалық іс - ә рекет процесінде адамдарда тү йсіктер, қ абылдаулар, елестер қ алыптасады. Бірақ сезімдік тә жірибенің аясы тар. Қ оршағ ан ортаны ө згерте отырып, субъект заттың тұ ң ғ иығ ына ү ң іледі. Оның іс - ә рекеті тиімді болуы ү шін нысанның сыртқ ы ерекшеліктерін білуі жеткіліксіз, оғ ан оның ішкі қ атынастарын, қ асиеттерін, заң дылық тарын да тануы қ ажет. Сө йтіп, сезімдік тә жірибеге сү йене отырып, оны талдап, жинақ тап, соның негізінде абстрактілі ұ ғ ымдарды, ғ ылыми кө зқ арастарды тудырады.
Сезімдік таным мен абстрактілі ойлау бір – бірімен тарихи жә не логикалық байланысқ ан. Сезім мен ақ ылдың ө зара байланысы тіпті терең. Олар бірінсіз бірі бола алмайды. Ө йткені, адамның сезімдік образдары ойлы сипатта болады, олар тілмен тікелей байланысты, ал мұ ның ө зі сезімдік образдарда ә леуметтік бағ алаудың болуына мең зейді. Сонымен қ атар, логикалық ұ ғ ымдар, абстракциялар танымда сезімдік тә жірибемен тығ ыз байланыста қ олданылады.
Сезімдік жә не рационалдық танымның бейнелеу тү рі жағ ынан да бір – бірінен айырмашылық тары бар. Кө рнекті етіп айқ ындау ү шін тө мендегі кестені ұ сынамыз:
Сезімдік таным мен рационалдық танымның бейнелеу тү рлері:
1. Тү йсік 1. Ұ ғ ым
2. Қ абылдау 2. Пікір
3. Елес 3. Ой тұ жырымы
Субъектің заттармен, қ ұ былыстармен тікелей ө зара ә рекеттесуі кезінде туындағ ан сезімдік ә серлері тү йсік пен қ абылдау деп аталады. Тү йсіктер нысандардың жеке қ асиеттерін бейнелейді – қ ызыл, қ атты, тә тті т. б.; ал қ абылдау – затты, қ ұ былысты толық бейнелеу. Біз оның жеке белгілерін ғ ана емес, пішінін, кө лемін кө реміз, иісін сеземіз, дә мін татамыз, яғ ни затты барлық қ асиеттерімен бірге толық қ абылдаймыз.
Сезімдік ә серлер ес арқ ылы да қ айталануы мү мкін. Мысалы, ойша Евразия университетін елестетуге болады, немесе жү ріп бара жатқ ан поезды, машинаны елестетуге болады. Бірақ, бұ л образ адамның бұ рынғ ы тә жірибесімен тығ ыз байланыста туындайды. Мұ ндай образдарды елес деп атаймыз. Елес дегеніміз – дә л осы уақ ытта тікелей ә рекеттеспесе де, қ ажет уақ ытында пайда болып отыратын сезімдік бейне.
Шындық тан алғ ан ә серлерінің негізінде адам жаң а сезімдік бейнелер ойлап табуы мү мкін, яғ ни онда қ иялдау қ абілеті қ алыптасады. Сезім органдарының кө мегімен біз заттардың сапалары мен қ асиеттерінің кө п жақ тылығ ын бейнелейміз.
Сезімдік қ абылдау тек нақ ты затты бейнелейді, ал жалпы затты кө рсете алмайды. Мысалы, сезімнің кө мегімен заттың қ ұ лағ анын кө руге болады, ал жалпы тартылыс заң ын білу ү шін ойлаудың кү ші қ ажет. Тә жірибеге сү йеніп, тіл қ ұ ралдарын пайдаланып, адам сезімдік – кө рнекті белгілерден бас тарта отырып, абстракциялар қ ұ ра бастайды. Ойлау дегеніміз - ә лемді логикалық абстракциялардың кө мегімен тану деген сө з.
Ойлаудың қ арапайым тү рі ұ ғ ым деп аталады. Ұ ғ ым дегеніміз – шындық тағ ы заттардың, қ ұ былыстардың ө зара байланыстарын жү йелеп жинақ тайтын, қ орытатын ой. Яғ ни, объективті шындық тың ө зіндік табиғ атын игеру, бейнелеу ұ ғ ымдар тү рінде іске асады. «Ұ ғ ым» сезімнен толық арылғ ан ой жү зінде танылғ ан заттың дү ниеде болу тә сілін ішкі қ ажеттілігінде жә не сондай қ ұ былыстардың бә ріне де міндетті тү рде тә н жалпылығ ында идеалдық тү рде қ айта жасайды.
Ұ ғ ымның бастапқ ы белгісі – танылатын саладағ ы барлық қ ұ былыстарғ а тә н болудың формасын анық тау.
«Қ айың », «ағ аш», «ө сімдік» ұ ғ ымдарын алайық. Бұ л ұ ғ ымдардың айырмашылығ ы жинақ таудың, жалпылаудың дә режесінде тұ р. «Ағ аш» ұ ғ ымы «қ айың нан», кең, ал «ө сімдік» ұ ғ ымы, «ағ аш» ұ ғ ымынан кең. Ұ ғ ымның жинақ тау, жалпылау мү мкіндігінің ү дей беруі бір затты екінші заттан айыратын белгілердің сылына беруінде».
«Ө сімдік» ұ ғ ымында барлық ө сімдіктерге тә н жалпы белгілер бейнеленген. Ғ ылыми танымда мұ ндай ұ ғ ымдарды абстрактілі ұ ғ ымдар деп атайды, олардың кө мегімен заттар бір топтарғ а бө лінеді, салыстырылады, ұ қ састығ ы, айырмашылық тары анық талады.
Ұ ғ ым – жай ғ ана жалпылау немесе жинақ тау емес, ол заттың не қ ұ былыстың дү ниеде болу жолын, болу тә сілін анық тайтын іргелі жалпылау.
Ұ ғ ымдардың ө зара байланысын пікір анық тайды. Пікір – заттар мен қ ұ былыстар туралы айтылатын кез келген сауал, ол бір нә рсені растау не терістеу тү рінде болады. пікір қ ұ былыстардың сан алуан байланыстарын кө рсетеді. Пікір туралы жан – жақ ты мә ліметтерді логика пә нінен алуғ а болады.
Ой – тұ жырым деп бұ рынғ ы қ алыптасқ ан білімнен жаң а білімнің, бұ рынғ ы белгілі ойдан жаң а ойдың шығ уын іске асыратын ойлаудың маң ызды формасын айтамыз. Адам ойларының жасампаздық сипаты осы феноменде айқ ын кө рінеді.
Ойдан ой туады – деген пікір бекер айтылмаса керек. Белгілі білімдерден белгісіз білімдер ой тұ жырымы арқ ылы ө рбіп отырғ ан.
Ой – тұ жырымы «ү ш тү рлі білімдерден немесе ойлардан қ ұ ралады: бастама ой (посылка), яғ ни тү йіннің (заключение) шығ атын кө зі, туындағ ан (туатын) ой (выводное знание), яғ ни бастама ойдан шығ атын ө судің мү мкіндігін кө рсететін ой не білім».
Ой – тұ жырымы екі немесе одан да кө п бірнеше пікірлердің байланысын білдіреді. Қ арапайым ой тұ жырымының мысалы: «Адам ақ ылды жан. Сондық тан ол дү ниені тани алады».
Сө йтіп, біз адам танымының ішкі жү йелік қ ұ рылымы туралы жалпы мағ лұ маттар алдық. Таным – адамның ажырамас, тылсым қ асиеттерінің бірі. Ө йткені кө рсем, білсем деген ниет оны ө зі дамығ ан сайын мазалай береді. Осындай мазасыздық, тынымсыз іздену, ұ дайы қ арману адам баласын жетілдіре тү седі, жетілген сайын таным кө кжиегін кең ейте, ұ лғ айта береді.
Интуиция дегеніміз – адамның зерттеу нысанын тікелей, бірден толық тану мү мкіндігі. Таным объектісін зерттеу немесе анық тау процесінде адамның оның мә нін, заң дылығ ын кенеттен тани кетуі.
Интуиция – ерекше қ абілет, оны дә стү рлі тә сідермен тү сіндіру қ иын.
|
|
|
