 |
34. Ғылым философиясы.
|
|
|
|
1. Ғ ылым, оның белгілері мен ерекшеліктері.
2. Ғ ылымның даму ерекшеліктері.
Ғ ылым - білімнің, танымның ерекше тү рі. Ол ө те кү рделі қ ұ былыс, оғ ан біржақ ты анық тама беруге болмайды.
Біріншіден, ғ ылым дегеніміз - қ оғ амдық, болмысты, қ оршағ ан ортаны теориялық тү рде кө зқ арастарда бейнелейтін қ оғ амдық сананың формасы.
Екіншіден, негізгі ө німі ұ ғ ымдар, заң дар, теориялар болып табылатын рухани ө ндірістің бір саласы.
Ү шіншіден, белгілі бір ә леуметті мә дени ортада ө мір сү ретін жү йе - ә леуметтік институт.
Тө ртіншіден, ғ ылым - ө зінің дамуының белгілі сатысында қ оғ амның тікелей ө ндіргіш кү шіне айналатын маң ызды қ ұ былыс.
Ғ ылым - адам іс - ә рекетінің, рухани ө ндірістің ерекше тү рі. Ғ ылыми – зерттеу саласында ұ жымдық жә не жекелеген тұ лғ алық бастаулардың бірлігі іске асып отырады.
Ғ ылым дегеніміз – объективті дү ние туралы білімдер мен оны адамның қ ажеттілігіне қ арай бейімдеп, жетілдіріп отырудың жолдарын кө рсететін нұ сқ аулардың жү йесі. Ғ ылым – бұ л танымның қ ұ ралы табылатын арнайы ұ ғ ымдармен ойлау. Ол интеллектуалдық ең бектің ерекше тү рі, нақ ты білім ө ндіретін іс - ә рекет жү йесі.
Ғ ылымның зерттеу объектісі адам мен ә лемнің қ арым – қ атынасы. Адам мен ә лемнің қ арым – қ атынасы кө пжақ ты, кө п мә нді. Оны игерудің ә ртү рлі дең гейі мен сатысы бар. Жеке ғ ылымдардың объектісі - ә лемнің жекеленген қ асиеттері мен белгілері. Ә рине, ол қ асиеттер адамның іс - ә рекет аясына еніп, практикалық тұ рғ ыдан қ ажеттілігі анық талғ анда ғ ана арнайы ғ ылыми зертеудің нысаны бола алады.
|
|
|
Ғ ылымның, ғ ылыми танымның бірнеше ерекшеліктері бар.
Ең алдымен, ғ ылым объект туралы нақ ты, объективті білім алуғ а бағ ытталады. Ғ ылым ү шін қ оршағ ан орта адамның тү йсігі арқ ылы мә лім болатын объективті реалдылық.
Ғ ылыми білім ә руақ ытта жү йелі. Заттар мен қ ұ былыстарды танып, білу, бір сә ттік немесе бірақ рет болатын жұ мыс емес, ол кү рделі, кө п қ абатты іс - ә рекет. Адам заттарды бірте – бірте таниды, ә рбір қ адамында ол туралы ә ртү рлі образдарды жасайды. Сонан соң оны салыстырып, талдап, анық тап, бір жү йеге келтіріп отырады. Соның нә тижесінде зат немесе қ ұ былыс туралы ә ртү рлі идеялар мен кө зқ арастардың жиынтығ ы қ алыптасады. ә лемнің ғ ылыми ү лгісі, ғ ылыми теория осындай аналитикалық, сонымен қ атар, синтетикалық талдаудың туындысы болып табылады.
Арнайы жү йеге келтірілмеген білім ғ ылым бола алмайды. Ө йткені ол істің немесе қ ұ былыстың мә н – жайын жан – жақ ты тү сіндіре алмайды. Кез келген ғ ылыми білімде нысан жан – жақ ты сипатталады, оның қ ұ рамында бастапқ ы қ арапайым мә ліметтер, объект туралы ә ртү рлі сарындағ ы ізденістер, олар қ ол жеткізген нә тижелер жә не объектіні танып білудің принциптері мен жолдары кө рсетіледі.
Ғ ылыми білімнің ақ иқ аттығ ын дә лелдейтін арнайы негіздеу, сонымен қ атар ғ ылымның ө зіндік зерттеу тә сілдері де бар. Ғ ылым – танымның жоғ арғ ы тү рі.
|
|
|
Ғ ылыми танымның тү рлері – идея, проблема, факті, болжам, концепция, теория.
Идея – белгілі бір нә рсе туралы ой. Сол нә рсені танып білу қ ажеттілігінен туындайды, оны басқ а дү ниеден бө ліп кө рсетуге бағ ытталғ ан. Тың жә не іргелі идеялар ғ ылымда аса маң ызды роль атқ арады. Идея – ғ ылымның негізгі қ озғ аушы кү ші, бұ л сө зді ғ ылымғ а ең алғ ашқ ы рет кө не гректер енгізген.
Идея ұ ғ ым тү рінде ө мір сү реді. Бірақ кез келген ұ ғ ым идея бола алмайды. Кез келген ұ ғ ым ә ртү рлі білімдер жү йесінде ә ртү рлі мағ ынада болады.
Егер де ұ ғ ым білімді жү йелеудің негізі бола алса идея дә режесіне кө теріледі. Кез келген идеялар белгілі бір проблеманың негізін қ ұ райды.
Проблема зерттеу процесінің бағ ытын анық тайды. Ғ ылыми зерттеу бірінен – бірі туындап отыратын ғ ылыми проблемалардың ерекше байланысы болып табылады. Проблема дегеніміз – білімнің дамуының формасы, бұ рынғ ы білімнің жаң а білімге кө шу дә некері. Ө йткені проблема кез келген нә рсені тү сіндіруге белгілі білімдердің аясы тарлық еткен уақ ытта пайда болады, ол бір жағ ынан, белгілі білімдерге сү йенеді, екінші жағ ынан жаң а ізденістерге жол ашады. Дұ рыс қ ойылғ ан проблема – оны шешудің бірден – бір сара жолы. Ғ ылым тарихында проблеманы дұ рыс қ оя білудің ө зі де ү лкен мә селе екенін айқ ын кө руге болады. Кей уақ ыттарда ғ алымдар жалғ ан проблеманы да іздестіруге мә жбү р болғ ан. Проблемаларды қ ою ү шін фактілер қ ажет болады.
Факт дегеніміз дү ние шындығ ының адамдар қ абылдай алғ ан жә не ұ ғ ынғ ан жақ тары мен бө ліктері.
Болжам дегеніміз - ә лі жеткілікті тү рде, мө лшерде зерттелмеген логикалық жә не эмприкалық негіздері анық талмағ ан бастапқ ы жорамал.
Ғ ылыми теориялар бірден жасалмайды. Ол ең, алдымен, жорамал, болжам ретінде пайда болады. Академик Вавилов қ азіргі заманғ ы физика ө лген гипотезалардың орманында ө сіп ө нді деп жазды.
|
|
|
Гипотезаның мә ні мен табиғ аты туралы екі кө зқ арас бар. Оның бірі гипотезаны ерекше сипаттағ ы теория деп анық тайды. Бұ л ойды Копнин айтқ ан. Гипотеза – идея, салыстырмалы дең гейдегі жорамал тү рінде анық талады.
Екінші ой гипотезаны жорамал деп анық тайды. Бұ л екі ой бір – біріне соншалық ты терең қ арсы келмейді. Ө йткені олар теорияғ а апаратын кө мекші, қ осалқ ы жолды анық тайды.
Гипотеза ө зінің дамуында ү ш маң ызды сатыдан ө теді:
1. нақ ты материалдың жинақ талуы жә не соның негізінде болжаудың пайда болуы;
2. гипотезаның пайда болуы, яғ ни кө рініс бере бастағ ан жорамалғ а сү йеніп, басқ а да кө птеген болжамдар жасай бастау;
3. алынғ ан қ орытындыларды практика жү зінде тексеру, анық тау:
Гипотезаның қ алыптасуында зерттеушінің қ иялы ү лкен роль атқ арады. Ғ алым ү шін творчестволық қ иял аса қ ажет. Творчестволық қ иял ғ алымның шығ армашылық ойына аса қ ажетті материал береді. Мә селен, ғ ылыми жорамал жасағ анда, эксперимент жұ мысын ұ йымдастырғ анда, тапқ ан жаң алық тарды тексеріп сынауда ғ алым ө з қ иялына ү немі сү йеніп отырады.
Бірақ нағ ыз ғ ылыми жұ мыс кө п ең бектенуді қ ажет етеді, ол еріккеннің ермегі емес, ғ ылымның жолы ауыр. Қ ажымай ө німді ең бек ете білушілік, шыдамдылық, іске мейлінше берілушілік – нағ ыз ғ алымғ а тә н қ асиеттер. К. Маркс айтқ андай ғ ылымның «сә улетті шың ына шаршап – шалдығ удан қ орық пайтын, оның тасты соқ пақ тарымен тырмысып ө рлей беретін адам ғ ана шығ а алады».
Кез келген ғ алымның арманы теория жасау. Ғ ылыми ізденістің асқ ар шың ы, кө рінер тауы теория болып табылады. Теория дегеніміз – қ ұ былыстар жиынтығ ын тү сіндіре алатын, белгілі заң дарды бір арнағ а тү сіретін білімдердің жү йесі. Теория эмпириялық дең гейдегі білімдерге сү йенеді. Эмпириялық білімдер сұ рыпталады, екшеленеді, бір жү йеге келтіріледі жә не теория ө мірге енгізген принциптер, абстракциялар, идеализациялар арқ ылы бір идеяның айналасына топтастырылады.
|
|
|
Жаң адан пайда бола бастағ ан теорияларғ а ерекше міндеттер қ ойылады. 1. Ғ ылыми теория ө зі тү сіндіретін нысанғ а сай келуі керек, яғ ни қ ажет жағ дайда оны тә жірибелік зерттеулермен алмастыруғ а мү мкіндік болуы керек.
2. Теория шындық тың белгілі бір жағ ын толық тү сіндіруге тиіс.
3. Теорияның қ ұ рамындағ ы ә ртү рлі ұ ғ ымдар мен тү сініктер бір – біріне қ айшы келмеуі тиіс.
4. Теорияның ішкі қ ұ рылымында қ айшылық болмауы бірден бір қ ажет талап.
Теория белгілі бір шындық ты тек тү сіндіріп қ ана қ оймайды, ол оның болашағ ын жорамалдауғ а мү мкіндік береді. Сонымен қ атар, теория тү сінікті ә рі қ арапайым болуы керек.
Теория ә ртү рлі тү рткілердің кө мегімен дамиды. Олар сыртқ ы жә не ішкі жағ дайлар болуы мү мкін. Сыртқ ы тү рткілер – бұ л теория мен тә жірибенің қ айшылық тары. Ішкі тү рткілер теорияның қ ұ рамында жеткілікті тү рде ашылмағ ан, шешілмеген міндеттер.
|
|
|
