 |
35. Ғылым философиясы: ғылымның түрлері мен методтары.
|
|
|
|
1. Метод жә не танымның методы ұ ғ ымы
2. Эмпириялық танымның методтары
3. Теориялық танымның методтары
Метод дегеніміз шындық ты практикалық жә не теориялық игеруге бағ ытталғ ан ә ртү рлі тә сілдер мен жолдардың жиынтығ ын білдіреді.
Метод адамды белгілі бір принциптермен, талаптармен, ережелермен қ амтамасыз етеді. Соларды жан – жақ ты игерген адам алдына қ ойылғ ан мақ сатты ғ ылыми тұ рғ ыдан шешуге еркін кіріседі.
Қ азіргі уақ ытта методтардың ө зін арнайы зерттейтін ғ ылымның саласы пайда болды. Оны методология деп атайды. Методология дегеніміз – метод туралы ілім. Адамның танымдық қ ызметінің ерекшелігін зерттей отырып, методология оны пә рменді іске асырудың жолын қ арастырады, ә ртү рлі методтарды олардың мү мкіндігі жағ ынан бағ алап, ғ алымдарғ а тиімді жә не тиімсіздігі туралы ақ парат беріп отырады. Ғ ылыми танымның ә р тү рлі формалары мен дең гейлері бар. Ғ ылыми танымның екі дең гейін – эмпириялық таным мен теориялық танымды бө ліп кө рсетуге болады.
Эмпириялық таным – бұ л эксперимент, бақ ылау, баяндау, салыстыру, ө лшеу. Бұ л дең гейде нысан алғ ашқ ы ізденістен ө теді, оның сыртқ ы ерекшеліктері мен кейбір заң дылық тары анық талады. Теориялық дең гейде нысан тү сіндіріледі, оның тү пкі негізгі, ұ дайы қ айталанып отыратын заң дылық тары ашылады. Бұ л екі дең гей бір – бірімен тығ ыз байланысты. Эмпириялық таным ғ ылыми заң дардың қ алыптасуының бастауы, негізі болып табылады, теория эмпириялық материалды тү сіндіреді.
|
|
|
Эмпириялық білім – теориялық зерттеулер мен ғ ылыми мә селелерді қ оюдың маң ызды стимуляторы. Тә жірибе мә ліметтерінің негізінде диаграммалар, карталар, жобалар жасалады, алғ ашқ ы болжамдар мен қ орытындылар тұ жырымдалады, алынғ ан мә ліметтердің ө зара байланыстары анық талады. Мысалы, эмпириялық ақ параттың жү йеленуіне сү йеніп, кейбір заң дылық тарды тү йіндеуге болады. осы тұ рғ ыда Архимед, Галилей, Паскаль, Ньютон, Ломоносов, Дарвин, Менделев, Циолковскийлердің ғ ылыми зерттеулерін еске алсақ жеткілікті.
Зерттеудің теориялық дең гейі жоғ ары дең гейдегі жинақ таумен, идеализациялаумен, нысанның заң дылық тары мен ішкі байланыстарды бейнелеумен ерекшеленеді.
Қ азіргі ғ ылымда, бір жағ ынан, экспериментті зерттеулер ө суде, кү рделі жә не қ ымбат тұ ратын эксперименталды жабдық тар мен қ ұ ралдары пайдалану кең інен тарауда, екінші жағ ынан, теоиялық жинақ таудың да ролі арта тү суде.
Ғ ылыми танымда арнайы методтар қ олданылады. Метод дегеніміз – зерттелетін нә рсені ойша қ айта жаң ғ ыртудың, қ ойылғ ан ғ ылыми мақ сатқ а жетудің тә сілі.
2. Эмпириялық дең гейде бақ ылау, ө лшеу, эксперимент, баяндау, ал теориялық дең гейде тарихилық пен логикалық, аксиоматикалық метод, формальдау, абстрактіліктен нақ тылық қ а ө рлеу сияқ ты тә сілдер қ олданылады. Кейбір тә сілдер (жіктеу мен біріктіру, индукция мен дедукция, модельдеу) эмпириялық жә не теориялық дең гейде де кең інен қ олданылады.
Бақ ылау – сыртқ ы дү ниені мақ сатты да жү йелі тү рде қ абылдау. Ол танымның алғ ашқ ы дерек беретін кө зі болып табылады. Ғ ылыми зерттеуде бақ ылау ү ш міндетті орындайды.
|
|
|
1. Ол жаң а мә селені қ оюғ а жә не болжамды дайындауғ а, оларды кейіннен тексеруге жеткілікті эмпириялық ақ паратты береді.
2. Эксперимент қ оюғ а болмайтын болжамдар мен теорияларды тексереді.
3. Ол ө зі алғ ан нә тижені теориялық зерттеуде қ ол жеткізген нә тижемен салыстыруғ а мү мкіндік береді.
Бақ ылау тікелей немесе жанама болуы мү мкін.
Ө лшеу зерттеліп жатқ ан нысанның сандық сипатын анық тауғ а мү мкіндік береді.
Эксперимент дегеніміз – белгілі бір қ ұ былыстарды зерттеу мақ саттарына сә йкес келетін жаң а жағ дайлар жасаумен оларғ а белсене ық пал ету арқ ылы немесе процестің барысын қ ажетті бағ ытқ а ө згерту арқ ылы зерттеу.
Экспериментальді ғ ылымның негізін қ алағ ан Галилео Галилей. Ол бақ ылау мен эксперимент жасауғ а бағ ытталғ ан қ ұ ралдар жасады, сонымен бірнеше эксперимент те жасады.
Эксперименттің бақ ылауғ а қ арағ анда бірнеше артық шылығ ы бар.
Біріншіден, эксперимент барысында кез келген затты таза кү йінде зерттеуге болады.
Екіншіден, нысандардың қ асиеттерін экспериментальді жағ дайларда, яғ ни ө те тө мен немесе ө те жоғ ары температурада, жоғ ары қ ысымда, электрлік жә не магниттік ө рістің жоғ ары шиеленісуі жағ дайында зерттеуге мү мкіндік береді. Осындай жағ дайлардағ ы жұ мыс заттар мен қ ұ былыстардың кү тпеген, таң ғ аларлық ғ ажайып қ асиеттерін анық тауғ а жол ашады. Мұ ның ө зі олардың мә ніне терең бойлауғ а жағ дай жасайды.
Ү шіншіден, эксперименттің маң ызды қ асиеті – оның қ айталануы. Эксперимент барысындағ ы қ ажетті бақ ылаулар, салыстырулар мен ө лшеулерді кү тілген нә тижені алу ү шін керек мө лшерде қ айталай беруге болады.
Эксперимент ә р тү рлі типте болады, мысалы, ө лшеу эксперименттері, тексеру, бақ ылау, ізденіс эксперименттері. Бұ дан басқ а баяндау, ө лшеу, салыстыру сияқ ты ғ ылыми тә сілдер бар.
|
|
|
3. Тарихи тә сіл заттың барлық тарихын жан – жақ ты, ә ртү рлі кө ріністерімен баяндап, жаң ғ ыртады. Ал логикалық тә сіл заттың дамуының тек жалпы қ исыны мен бағ ыттарын жә не қ айшылық тарын ғ ана қ арастырады.
Моделдеу деп зерттеу мақ сатында арнайы жасалғ ан бір объектіде басқ а бір объектінің сипаттамасын қ айта жаң ғ ыртуды айтамыз. Мысалы, қ оғ амның нарық тық қ атынастарғ а ө туінің теориялық моделін жасап, оның барлық кө ріністерін бақ ылап отыруғ а болады.
Теориялық танымның негізгі методтары: формалдау, аксиоматика, болжамды – дедуктивтік, абстрактілеуден нақ тылық қ а ө рлеу тарихилық пен логикалық бірлігі.
Формальдау дегеніміз – ғ ылыми білімнің белгі – символдық тү рде берілуі. Бұ л ә дісті қ олдану барысында нысан туралы ой – пікірлер, тұ жырымдар белгі – таң бамен жұ мыс істеуге кө шіріледі. Мысалы, бірнеше кү рделі қ оспалардың қ асиетін анық тағ ан соң, оны жан – жақ ты баяндап болғ аннан кейін одан ә рі жұ мыс істеуді, ойластыруды жең ілдету мақ сатында осы ұ зақ баяндаулар қ ысқ аша белгі – таң бамен алмастырылады. Ұ зақ, адамды шаршатып жіберетін ғ ылыми баяндау қ ысқ а ә рі нұ сқ а белгі – таң бамен алмастырылады, яғ ни формулалар пайда болады.
Бұ л физика, химия, математика ғ ылымдарында кең інен қ олданылады.
Аксиоматикалық ә діс – ғ ылыми білімді ұ йымдастыруда кө птеген ақ иқ ат пікірлердің ішінен олардың осы саладағ ы болашақ та нақ ты дамуына негіз бола алатын жә не тұ рақ ты, ө згермейтін пікірін, яғ ни аксиоманы табудың жолы. Аксиома дегеніміз – дә лелдеуді қ ажет етпейтін, аса маң ызды іргелі ұ ғ ым. Аксиомағ а негізделіп қ орытындыланатын теорияларғ а белгілі ережелер жү йесі пайдаланылады.
Болжамдық – дедуктивті методтың мә ні бір – бірімен логикалық байланыстағ ы бірнеше тұ жырымдардың жү йесін қ ұ ру арқ ылы эмпириялық фактілер туралы қ орытынды алынады. Бұ л, ә рине, болжамдық сипаттағ ы қ орытынды.
Абстрактілеуден нақ тылық қ а ө рлеу – ғ ылыми ойлаудың бастапқ ы жалаң абстракциядан бірте – бірте барлық зерттеу кезең дерінен ө тіп терең, біртұ тастық қ а, яғ ни нысан туралы нақ ты теорияғ а қ ол жеткізу. Ө зінің алғ ашқ ы шарты ретінде бұ л метод нысанды сезімдік тұ рғ ыдан танудағ ы мә ліметтерден абстракцияғ а ө туді алады, осы жолда нысанның жеке қ асиеттерін, бө ліп, анық тап, салыстырып, ең соң ында ол туралы біртұ тас, тиянақ ты нақ тылық қ а қ ол жеткізеді.
|
|
|
