 |
38. Құндылықтар философиясы.
|
|
|
|
1. Аксиология – қ ұ ндылық тар туралы ілім
2. Қ ұ ндылық тардың табиғ аты, мә ні
3. Қ ұ ндылық тардың классификациясы
4. Адам мен қ оғ амның ө міріндегі қ ұ ндылық тардың ролі
Философияда қ ұ ндылық мә селесіне ә руақ ытта кө ң іл бө лінген. Оның дамуы И. Кант философиясынан кейін ерекше қ арқ ынғ а ие болды. Ө йткені И. Кант «не нә рсе бар? », «ол қ андай болуы қ ажет» деп дү ниені екі ә лемге бө ліп, болмыстың ө зіндік табиғ аты мен оның қ ажеттілік, қ ызығ у ә леміне қ атысын анық тады.
Мә селен, жер, кү н, ағ аш адам санасынан тыс ө мір сү ріп жатыр. Олар табиғ и, тылсым дү ниелер. Бірақ жердің, кү ннің, ағ аштың кө птеген қ асиеттері мен белгілері адам ү шін ө те маң ызды.
Жердің қ ұ нарлылығ ы, кү ннің жылуы, ағ аштың ө німі адамғ а ө те қ ажет. Бұ л жердің, кү ннің, ағ аштың қ ұ ндылық тық бағ асы.
Бірте – бірте философияда жаң а бағ ыт – аксиология қ алыптасты. Оны Гуссерль, Шелер, Камю, Сартр, Бердяев сияқ ты философтар дамытты.
Қ ұ ндылық дегеніміз – адам мен қ оғ амның ө міріндегі кез келген заттың, қ ұ былыстың ролі мен маң ызы.
Адамның дү ниетанымының мағ ыналық ө зегін оғ ан ең алдымен қ ажетті, қ ымбатты, іргелі қ ұ ндылық тар жү йесі қ ұ райды. Олар екі дең гейде, яғ ни дү ниені тү йсіну жә не дү ниені тү сіну дең гейінде кө рінеді.
Дү ниені тү йсіну – дү ниетанымның эмоциялық – сезімдік жағ ы, ол арқ ылы ә лем жө ніндегі ең алғ ашқ ы білімдер қ алыптасады. Кез келген нә рсенің, ә рекетті белгілі мағ ынасы, мә ні, қ ұ ндылығ ы бар. Маң ызды немесе маң ызды емес, орташа маң ызды, тіпті бейтарап оқ иғ алар, заттар бар. Адам ө з ө мірінде бір нә рселерге қ атты ынтығ ады, ұ мтылады, ал бір нә рселерден қ ашық жү руге тырысады. Осы бағ ыттағ ы алғ ашқ ы бағ аларды оның сезімдері береді. Қ оршағ ан ортаны не жақ сы, не жаман деп бағ алайды. Эмоциялық іс - ә рекет дү ниеге деген қ арым – қ атынасты білдіреді, алғ ашқ ы таң дауды, ө мірлік жолды кө рсетеді.
|
|
|
Ә рине, мұ нын негізін, тү п тамырын анық тау қ иын емес. Дү ниені тү йсіну, яғ ни эмоциялық тұ рғ ыдан қ абылдау, білім алу, тә рбиелеу процесінде ақ ырындап, ө здігінен қ алыптаса береді. Ата – аналар, туысқ андар, ұ стаздар, ө зі ұ қ сауғ а тырысатын ә деби кейіпкерлер ә р тү рлі оқ иғ аларғ а деген бағ а беруді, дамытады, ө сіп есейген сайын қ оғ амдағ ы оғ ан тә н ә рекеттерді іске асыра бастағ ан уақ ыттан бастап адамның бойында бауыр, дос, оқ ушы, сатып алушы, азамат, инженер, ғ алым, тағ ысын тағ ы ә леуметтік сапалар ө сіп жетіледі. Бұ л сапалардың ә рқ айсысында белгілі бір дағ дылар мен икемділіктердің жү йелері жә не эмоциялық сезімдік ә серленудің белгілі бір тү рлері бар. Ә р адам белгілі бір мә дениеттің жемісі. Ө йткені, ол ә леуметтік – мә дени ортада ө мір сү реді, сол ортаның рухани нә рін бойына сің іреді.
Мә дениет ә лемі – қ ұ ндылық тар ә лемі. Кез келген мә дениетті нақ ты қ ұ ндылық тардың жиынтығ ы ретінде қ арастыруғ а облады.
|
|
|
Философиялық тұ рғ ыдан алғ анда қ ұ ндылық дегеніміз – жалпы қ оғ ам ү шін топ, адам ү шін ең қ адірлі, ең қ асиетті нә рсе туралы тү сінік.
Ә рбір мә дени дә уірдің ө зіне тә н қ ұ ндылық тары, яғ ни белгілі бір аса қ ұ рметтелетін қ асиеттері, қ ұ былыстар жү йесі болады. Осы рухани абсолюттер ауысқ ан уақ ытта басқ а дә уір басталады. Қ ұ ндылық ұ ғ ымы мә дениеттің ерекшелігін тү сінуге кө мектеседі.
Адам ө зі ү шін не нә рсе маң ызды екенін ө зі анық тайды. Кө птеген рухани абсолюттер кө п адамдарғ а ортақ. Мысалы, тіршілік ету, ө мірді сү ю, ата – ананы қ адірлеу, қ ұ рметтеу. Бұ л барлық адамдарғ а қ ымбат, ортақ рухани абсолюттер. Бұ лжымайтын, асыл ө мірлік философия қ ұ ндылық деп атады. Қ ұ ндылық дегеніміз – адамның ө мірін мә нді, сә нді ететін тү сініктер жү йесі.
Адам баласының тарихында қ андай қ иындық тар болса да адамды адам етіп қ алдыратын рухани тіректер қ алыптасты. Осы рухани тіректер бірте – бірте қ ұ ндылық тарғ а айналады. Қ ұ ндылық тар шындық ты реттейді, оғ ан мә н, мағ ына, маң ыз береді.
Адамның қ олынан жасалғ ан нә рсенің бә рі бос ә урешілік емес, олар белгілі бір мақ сатқ а бағ ытталғ ан. Мақ сатсыз қ оғ ам, адам – тұ л. Кө не ө нер бізді қ ызық тырады, толғ андырады, ө йткені, олар адамдардың бір кездегі пішінге, порымғ а, тү рге, мә нге, мағ ынағ а деген ұ мтылысын білдіреді. Соны білеу, игеру бізге де қ ажет. Бү гінгі адам баласы қ ол жеткізген биік дең гей, технологияның тың жетістіктері бұ рынғ ы кә сіби шеберлік пен икемділікті жоқ қ а шығ армайды.
Керісінше, оны білу, пайдалану кез келген жаң а технологияны кең ейтеді, байытады.
Адам ө мірінің мә ні қ ұ ндылық тар жү йесінің тұ лғ алық интеграциясы. Қ ұ ндылық дегеніміз – адам қ ажеттілігінің бейнесі. Ол зат немесе идея болуы мү мкін. Сондық тан материалдық немесе идеалдық деп екіге бө лінеді.
|
|
|
Материалдық қ ұ ндылық тар – ең бек қ ұ ралдары мен тікелей тұ тынатын заттар. Рухани қ ұ ндылық тар – философиялық, діни, эстетикалық, моральдық, қ ұ қ ық тық, саяси, идеялар. Барлық, қ ұ ндылық тар қ оғ амдық ө ндірістің нә тижелері.
Кез келген қ ұ ндылық тың екі сипаты – функциональді маң ызы жә не тұ лғ алық мә ні бар. Мысалы, машинаның болуы бір адам ү шін машық тану объектісі, екінші адам ү шін мақ тану объектісі, қ ызметінің бұ лжымас бір бө лігі, қ ұ ралы, ү шінші адам ү шін табыс кө зі.
Материалдық жә не рухани қ ұ ндылық тардың қ оғ амдағ ы, адам ө міріндегі маң ызы ә р тү рлі, олардың бірнеше маң ызды сипаттары бар:
Материалдық қ ұ ндылық тар
1. Физикалық статусы
2. Техникалық қ ұ ралы
3. Праксеологиялық – экономикалық формасы
Рухани қ ұ ндылық тар
1. Ақ параттық мағ ынасы мен сипаты
2. Материалдық іске асуы
3. Аксиологиялық функциясы
4. Ә леуметтік – экономикалық формасы
Материалдық қ ұ ндылық тар дегеніміз, ең алдымен, белгілі табиғ и сипаттары мен қ асиеттері бар ә ртү рлі табиғ и материалдар. Олардан жасалатын заттардың техникалық қ ұ рылымына байланысты оның қ ұ ндылығ ы анық талады.
Белгілі бір техникалық тетікке немесе қ ұ ралғ а айнала отырып, табиғ и зат ө ндіріс барысында немесе адамның тікелей тұ тынуында ө зінің қ ажеттілігін кө рсетіп отырады, сондық тан оның ө ндірістік – техникалық жә не тұ тыну функциясы туындайды.
Материалдық қ ұ ндылық тар қ оғ ам дамуының барлық кезең дерінде ә рекет етеді.
Рухани қ ұ ндылық тар белгілі ақ параттық жә не ақ иқ аттық мағ ынамен сипатталады. Саяси, қ ұ қ ық тық, этикалық жә не басқ а да идеялар дұ рыс немесе бұ рыс болуы да мү мкін, бірақ олар ө зінің қ ұ ндылық табиғ атын жоғ алтпайды. Ө йткені олар адамдардың ә ртү рлі уақ ыттағ ы жә не кең істіктегі ұ мтылыстарын білдіреді. Барлық идеялардың материалдық болмысы да бар, ө йткені олар кітаптарда, мү сіндерде, архитектуралық қ ұ рылымдарда, ө лең дерде, ә ндерде, ә ртістердің ойындарында, ү нтаспалар мен ноталық жазуларда кө рініс береді.
|
|
|
Идеялар қ ұ ндылық аясында белгілі бір нақ тылық функцияны орындайды, олар адамдардың арасындағ ы белглі бір қ атынастарды реттейді.
Адам тіршілігінің қ ұ ндылық тары. Адам ө зінің кү нделікті кү йбең тіршілігінің аясын кең ейтіп, оғ ан мә н, мағ ына беруге тырысады.
Біріншіден, ол ө зінің ө мір сү ру фактісін ө зі ү шін ғ ана емес басқ алар ү шін де маң ызды еткісі келеді. Сондық тан ол ө зіне - ө зі ү ң іліп, ө зін танытуғ а, ө зінің тылсым мү мкіндіктерін ашып кө рсетуге тырысады: қ арапайым сурет салу мен қ олө нерінен бастап ө нер мен спорттың жоғ ары жетістіктеріне, қ арапайым ү й жұ мысынан бастап саяси қ ызметке дейін кө теріледі. Осы процессте ә р адамның ө зіндік қ абілеті мен таланты ашылады.
Екіншіден, адам ө зін ө зі басқ алармен қ арым – қ атынаста кө рсеткісі келеді. Қ арым – қ атынастың бастапқ ы тү рі «Мен жә не Сен» қ атынасы. Осы қ атынаста адам ө зін - ө зі басқ ағ а жақ ын етеді, ө зінің тү пкі мақ саттары мен тілегін білдіреді. Бұ л қ атынастағ ы «Сен» міндетті тү рде басқ а адам емес, кез келген ұ нағ ан зат немесе қ ұ былыс болуы мү мкін.
Қ арым – қ атынаста адамдар ө здеріне тә н адамгершілігін паш етеді, жан сұ лулығ ы мен жү рек жылуын, мейірімін ұ сынады.
Ү шіншіден, адам ө зінен тыс жоғ ары қ ұ ндылық тарғ а қ ол созады, яғ ни ө зі – арман еткен болашақ тың немесе пірдің жетілген биіктігін бойына сің ірген саяси лидерді, танымал актерді, рок – жұ лдызды, философиялық, кө ркем, адамгершілік идеясын ө зіне идеал етіп алады. Бұ л тілек адамның ө зін бү кіл ә лемнің, дү ниенің бір бө лігі ретінде сезінуіне мү мкіндік жасайды. Бұ л бір тамаша сезім, ө зін - ө зі бір керемет деп сезіну адамды бақ ытты етеді.
Сонымен қ атар, адам ә руақ ытта ө зіне - ө зі «осы кіммін», «қ айдан шық тым? », «қ айда барам? » сияқ ты сұ рақ тарды қ ойып отырады. Бұ ның ө зі одан ә рі нығ ая беруіне, тамыр жая беруіне жағ дай жасайды.
|
|
|
Осы қ асиеттердің бә рі адам тіршілігінің жоғ ары қ ұ ндылық тары жинақ талатын, тоғ ысатын, рухани ө мірді білдіреді. Адамның ең жоғ ары қ ұ ндылық тары – шығ армашылық, махаббат, еркіндік, қ айғ ыру, бақ ыт, рухани ө мір туралы толғ аулар адам еркін бе, ә лде қ ұ л ма? «Еркін болу дегеніміз не» сияқ ты сұ рақ тардан басталады.
Жоғ арғ ы рухани қ ұ ндылық тар дү ниетаным мен тығ ыз байланысқ ан, оларғ а адам ә руақ ытта сү йеніп отырады. Жоғ ары рухани қ ұ ндылық тардың ә рқ айсысы ү лкен мағ ынаны білдіреді, адам болмысының аса маң ызды қ ырларын бейнелейді.
Шығ армашылық – адамның табиғ и таланты мен интеллектуалдық мү мкіндігінің кең інен ашылуының жоғ арғ ы кө рінісі. Шығ армашылық – бұ л ұ лы қ уаныш, сонымен қ атар, ұ лы қ иналу мен кү йзеліс. Ө йткені, осы процестің барысында ө нерде, ә леуметтік ө мірде, ғ ылым мен техникада бұ рын соң ды болмағ ан жаң алық тар пайда болады, дү ниенің тылсым сыры ашылады, ә лем ө з болмысының ә ртү рлі қ абатына мү лгіген керемет қ асиетері мен заң дылық тарына жол ашады.
Шығ армашылық – адам бойындағ ы энергияның сыртқ а атқ ылануы, яғ ни бұ рқ ылдап, буырқ анып сыртқ а шығ уы.
Соның нә тижесінде табиғ ат қ ұ былыстарының тең дестік, ырғ ақ тылық, арақ атынастық белгілері кө ркем ө нерде бейнеленді. Шығ армашылық ө мірді қ айта қ ұ руғ а, дамытуғ а, нығ айтуғ а ә руақ ытта жағ дай жасап отырады. Оның бір тамаша қ асиеті - ө зің ө мір сү ріп, тіршілік етіп отырғ ан ортағ а ө зіндік бағ а бере отырып, одан туындағ ан қ ұ ндылық тарды кө ркем образдар арқ ылы кө рсетуге мү мкіндік береді. Шығ армашылық тың осы мү мкіндігі қ азақ кең ес ә дебиетінің ө кілі О. Бө кеев ең бектерінде ө те ә серлі кө рініс тапты. Ө кінішке орай, оны уақ ытында кө п адамдар тү сініп бағ алай алмады. Басты себебі «социализмнің жұ мағ ында» ө мір сү ріп жатқ ан қ азақ тың қ иын тағ дырын жазушының мол дарыны кө ре де, кө рсете де алды, бірақ оны оқ ушысы қ абылдай алмады. Ө йткені, О. Бө кеевтің кейіпкерлері қ оғ амдық сана мен мораль тұ рғ ысынан кө бінесе жалғ ыз, «қ ияли», «кісікиіктеу», кө рер кө зге оғ аштау, сә л ө згешелеу адамдар болып келді. Сонымен қ атар, жазушы оларды кө бінесе табиғ и стихияғ а қ арама – қ арсы қ ойып, қ оғ амнан бө лектеу қ арады. Мұ ның ө зі О. Бө кеев тапқ ан ө зіндік шығ армашылық жол, рең, еді. «Қ ар қ ызы», «Жетім бота», «Атау кере» т. с. моральдық – этикалық символдар. Солар арқ ылы автор нақ ты цивилизациядан табан бекітер орын таба алмай аулақ та, сағ ым кө шінде, ә уеде, су арасында, жағ алауда ойнақ тағ ан басқ а идеалды ө мірдің ұ шқ ынын кө рсеткен.
Адам тіршілігінің жоғ ары қ ұ ндылығ ы – махаббат. Махаббат дегеніміз - ә лемге деген қ ұ марлық, шексіз, шетсіз дү ниені аялауғ а тырысу, ә лемді игеріп, одан ө зің е лайық орын табу.
Адам материя мен жанның, жер мен аспанның, қ ұ дай мен албастының екі арасында алпарысып, екіге бө лінуге мә жбү р болғ ан бейшара жан. Нағ ыз махаббат жан мен тә нді біріктіріп, адамды рухани кө теруге, нығ айтуғ а тырысады. Ә рине, махаббат терең ұ ғ ым. Махаббат болмыстың іргелі негіздерін анық тайды. Ол – анағ а, оның ақ сү тіне, туғ ан жерге, отанғ а, жарық дү ниеге деген кіршіксіз, таза, сү йініш ғ ашық тық сезімі. Сонымен қ атар махаббат сезімі – жеке адамның, азаматтың тек ө зіне ғ ана тә н ерекше сезімі. Бұ л жалпы жә не қ айталанбайтын қ ұ марлық. Ол адам баласына жә не ә рбір жеке адамғ а тә н.
Махаббат – терең сезім. Бауырмалдық сезім махаббаттың барлық тү рінің негізінде жатыр. Бауырмалдық сезім деп жауапкершілік сезімін, яғ ни басқ а адамда біліп, сыйлап, оғ ан шын кө ң ілмен кө мектесуді айтамыз. Ол – барлық адамғ а деген сү йіспеншілік.
Баланы дү ниеге ә келіп, оны нығ айтуғ а, ө сіруге бағ ытталғ ан ана махаббаты. Сонымен қ атар, бір – бірінсіз тұ ра алмайтын екі адамның бір – біріне деген сү йіспеншілігі.
Жоғ ары рухани қ ұ ндылық тың таза бір тү рі – еркіндік.
|
|
|
