39. Мораль философиясы: моральдың мәні мен шығуы.

1. Моральдың шығ уы

2. Моральдың мә ні

3. Моральдің қ ұ рылымы мен функциялары

Мораль қ оғ амдық сананың ө те кө не формасы, ол қ оғ амдық қ арым – қ атынастармен бірге туындап, ө сіп, ө рбіп отырғ ан. Адамдардың бір – бірімен, ә леуметтік топтармен, қ оғ амның барлық жү йелерімен қ арым – қ атынасын реттейтін ұ станымдар мен іс – қ имылдардың, нормалардың жү йесі. Моральдық нормалар адамдардың арасындағ ы қ арым – қ атынасты Ізгілік пен Зұ лымдық тұ рғ ысынан бағ алауғ а сү йенген.

Адамдар іс - ә рекетін мынау жақ сы немесе жаман деп бағ алағ ан. Алғ ашқ ы қ ауымдастық тарда адамдар ө з арасындағ ы мә селелерді адамгершілік негізіне сү йеніп шешіп отырғ ан. Рудың ертеден бері қ алыптасып қ алғ ан ә дет ғ ұ рыптары қ оғ ам мү шелерінің еркіне сай келгендіктен, олардың қ ажетін ө тейтін болғ андық тан, ә дет – ғ ұ рыптарды мү лтіксіз орындау ә ркімнің ү йреншікті дағ дысына айналғ ан.

Мораль барлық азаматтардың мү ддесін, арман – тілегін, еркін білдіреді, қ оғ ам мен адам мү дделерінің дұ рыс ара – қ атынасын бейнелейді, жеке адамның мү ддесін жоғ ары қ ойып отырады: кез келген азаматқ а оның ұ лтына, байлығ ына қ арамастан басқ а адамдармен тең екендігін кө рсетеді; іс - ә рекетті бағ алау ү шін бірдей ө лшем ұ сынады. Моральда қ оғ амдық қ ажеттілік, мұ қ таждық, қ оғ амның немесе таптың мү ддесін стихиялы жолмен қ алыптасып, кө пшіліктің мақ ұ лдауына айналғ ан мінез – қ ұ лық нормалары, талаптары тү рінде кө рінеді.

Олар кө пшіліктің ү лгі - ө негесі, ә дет – ғ ұ рып, қ оғ амдық пікірдің ық палы арқ ылы нығ ая тү седі. Сондық тан мораль талаптары жеке біреудің жарлығ ымен тағ айындалмайды, ол адамдардың барлығ ы орындауғ а тиісті мінез – қ ұ лық формасы болып табылады. Бұ л талаптар айтарлық тай тұ рақ тылық сипатқ а ие болады. Олардың ең бастапқ ы ерекшелігі – олар адамның қ алай ө мір сү ріп, қ алай жү ріп – тұ руы керек екендігі жайлы тү сіністер тү рінде идеялық жағ ынан негізделеді.

Моральдық сананың мә нін терең тү сіну ү шін оны қ ұ қ ық тық санамен салыстырып кө рейік.

Мораль мен қ ұ қ ық тың бір – біріне айырмашылығ ы мынада:

1. қ алыптасуы жағ ынан: мораль қ оғ амның пайда болуымен бірге қ алыптасады, ал қ ұ қ ық мемлекетпен бірге туындайды;

2. айтылу тү рі жағ ынан: мораль қ оғ амдық сананың тү рі ретінде адамдардың іс - ә рекетінде тікелей ө мір сү реді, ал қ ұ қ ық арнайы нормативті актілерде кө рініс табады;

3. ә рекет ету аясы тұ ү рғ ысынан: мораль барлық қ оғ амдық қ арым – қ атынасты реттей алады, ал қ ұ қ ық тек іргелі, ө зінің шамасы келетін қ атынастарды ғ ана қ амти алады;

4. ә рекет ету мерзімі жағ ынан: моральдық нормалар оларды тү сіне бастағ ан уақ ыттан бастап іске қ осыла береді, ал қ ұ қ ық тық нормалар арнайы белгіленген уақ ыттан бастап қ ана ә рекет ете алады;

5. іске асыру тә сілі жағ ынан: моральдық нормалар қ оғ амдық ық пал арқ ылы іске асырылады, ал қ ұ қ ық тық нормалар мемлекеттің араласуын қ ажет етеді;

6. бағ алау ө лшемі тұ рғ ысынан: моральдық нормалар қ оғ амдық сана, пікір тұ рғ ысынан болса, ал қ ұ қ ық тық нормалар заң ды, заң сыздық тұ рғ ысынан реттейді.

Моральдық нормалар мен талаптар заман ағ ымына, ұ рпақ сұ ранысына, уақ ыт талабына қ арай ө згеріп, ұ лғ айып, жаң ара, жаң ғ ыра береді.

Моральдік тү сініктер, ұ ғ ымдар жеке адамнан бастап бү кіл адамзат ғ ұ мырын, жеке топтан бастап бү кіл халық ө мірін, дара тұ лғ адан бастап мұ қ ым қ оғ ам дамуын барша қ амтитыны рас. Ә р заман, ә р ғ асыр, ә р дә уір ө з жаң алығ ын ала келеді. Дегенмен, моральдық нормалардың адамзатқ а, адамғ а қ атысты мә ң гілік қ ұ ндылық тары бар: олар шындық пен ө тірік, ә ділдік пен ә ділетсіздік, адалдық пен арамдық, махаббат пен сатқ ындық, бейбітшілік пен соғ ыс, ең бек пен ө нер, жақ сылық пен жамандық, ерлік пен аярлық, батырлық пен ездік т. б.

Қ оғ амдық ө мірде моральдық тұ рғ ыдан бағ а беру маң ызды роль атқ арады. Моральдық бағ алау жасалғ ан ә рекеттердің адамгершілік талаптарына сә йкес келетінін немесе келмейтінін анық тайды.

Ауырдың ү стімен, жең ілдің астымен жү ретін еріншек, жалқ ау, нысабы жоқ қ анағ атсыздарғ а Ыбырай Алтынсариннің «Аз жұ мысты қ иынсынсаң, кө п жұ мысқ а тап боларсың », «Азғ а қ анағ ат қ ылмасаң, кө птен қ ұ р қ аларсың » - деген ө сиет сө зі дә л айтылғ ан. Педагог – жазушы осы сө зді шағ ын бір ә ң гімесіне тү йін етіп алады. Оның қ ысқ аша мазмұ ны былай. Ә ке мен бала келе жатса, жолда бір ескі тағ а жатады. Бала оны алмай, ө тіп кете бергенде, ә кесі тағ аны алады да, қ алтасына салады. Олар қ алағ а, қ аладағ ы базарғ а келеді. Ә кесі ә лгі тағ аны базар алдында отырғ ан темір ұ стасына ө ткізеді. Ол аздап тиын тебен береді. Ә кесі тиынғ а шие сатып алып, шетінен жей жү ріп, бір – бірлеп жерге тастай береді. Ә лгіде жерде жатқ ан тағ аны бір-ақ рет ең кейіп алуғ а ерінген бала енді бірнеше рет ең кейіп жерге тү скен шиені тере бастайды. Сонда ә кесі баласына жоғ арыдағ ы ғ ибрат сө зді айтады.

Моральдық қ арым – қ атынастардың негізі – моральдық сана. Моральдық сана қ ұ рамында маң ызды элементтері бар кү рделі қ ұ рылым.

Тарихи алғ ашқ ы жә не қ арапайым адамгершілік бейнелеуінің тү рі – нормалар. Норма немесе қ алып дегеніміз – белгілі бір мақ сатқ а жету жолында міндетті тү рде орындалатын талаптар жү йесі. Ол ақ ыл, нә зира, ереже, тілек, шек қ ою тү рінде кө рініс береді. Бірақ барлық жағ дайда парыздың кө рінісі болғ андық тан ол бұ йрық тү рінде болады.

Моральдық нормалар моральдық санада белгілі бар ретпен ө зара байланысқ ан, біріне – бірі туындап отыратын адамгершілік ойлаудың жү йесін қ ұ райды. Моральдық кодекс дегеніміз – моральдық нормалар мен принциптердің жү йесі.

Моральдық принциптер адамның іс - ә рекеттерінің бағ ыттары мен ө мірлік ориентациясын анық тайтын жалпы адамгершілік борыштың жиынтығ ын бейнелейді.

Мысалы гуманизм принципі барлық адамдарғ а қ адір – қ асиетін сыйлау, мейірімділік кө рсету, ұ жданнын қ ұ рметтеу тұ рғ ысынан қ арау керектігіне назар аударады. Гуманизм адамның негізгі қ ызық тарын оның болмысының ө зегі ретінде сақ тауды ұ сынады, ә лсіздерді қ олдау, қ оғ амдық қ ұ ндылық тарғ а сү йене отырып, тұ лғ аның ә леуметтік жә не адамгершілік қ асиеттерін қ алыптастыруда маң ызды.