 |
40. Мораль философиясы: негізгі этикалық категориялар.
|
|
|
|
40. Мораль философиясы: негізгі этикалық категориялар.
1. Жақ сылық пен жамандық
2. Борыш пен ұ ждан
3. Еркіндік пен жауапкершілік
4. Ар мен қ адір – қ асиет
5. Бақ ыт жә не ө мірдің мә ні
Моральдық сананың маң ызды ұ ғ ымдарының бірі – жақ сылық пен жамандық ұ ғ ымы.
Жақ сылық немесе мейірімділік дегеніміз – қ оғ амда адамдардың ө зара тү сініп, келісімге келуіне негіз болатын адамгершілік қ асиеттерді дамытып, нығ айту. Моральдық сана ә руақ ытта моральдық қ ұ ндылық тарғ а сү йеніп іс - ә рекет етуді ұ сынады. Жақ сылық дегеніміз – моральдық борышқ а адалдық немесе оны ә рдайым орындап отыру. Моральдық парыздың, борыштың жә не жақ сылық тың орындалып отыруының объективті негізі адам ө мірінің қ ұ ндылық тарына сә йкес қ оғ амдық қ арым – қ атынастарды реттеудің қ оғ амдық қ ажеттілігі.
Жамандық дегеніміз - жақ сылық талаптарының бұ зылуы, оның іске аспай қ алуы.
Моральдық сана қ оғ амда гуманистік ашық жә не еркін қ атынастардың қ алыптасуына жағ дай жасайтын барлық қ асиеттерді жақ сылық деп есептейді. Бұ л мейірімділік жә не қ айырымдылық, ө зара кө мек пен бірлесіп қ ызмет ету, ө зара тү сінісу мен сыйласу, ұ ждан талаптары мен парыз, кішіпейілділік пен ибалылық.
Жамандық дегеніміз – қ оғ амдық қ атынастардың ү йлесімділігі мен бірлігіне қ арсы, парыз бен ұ жданды ө теуге зиян келтіретін, адамның бір сә ттік менмендігін іске асыруғ а бағ ытталғ ан жағ ымсыз ә рекеттер. Бұ лар – ашкө здік, ашқ арақ тық, дө рекілік жә не кү ш кө рсету, қ оғ ам мен адамғ а деген немқ ұ райдылық, енжарлық сияқ ты жағ ымсыз ә рекеттер.
|
|
|
Жамандық пен жақ сылық бір – біріне қ арсы тү рде қ оғ амның адамгершілік рухында дамуына кедергі жасайды, бұ л этиканың ең қ иын мә селерінің бірі.
Ә леуметтік – тарихи этика тұ рғ ысынан жамандық пен жамандық еркінің себептері адамның қ ажеттіліктерін жеткілікті тү рде қ анағ аттандыра алмайтын қ оғ амдық қ атынастар. Сондық тан оны жоюдың бастапқ ы алғ ы шарты – адамдардың арлық сұ раныстарына сай ө мір сү руіне негіз болатын ізгілікті қ оғ амдық қ атынастарды қ алыптастыру жә не мә дениетті дамыту.
Жақ сылық идеалдарына адалдық дегеніміз – мораль талаптарына адалдық, оны ұ дайы орындап отыру.
Адамгершілік талаптарын орындау адамның жеке міндетіне айналуынан адамгершілік борыш ұ ғ ымы туындайды. Борыш сезімі адамғ а ө з міндеттерін ә руақ ытта қ ажеттігін есіне салып отырады.
Борышты ұ дайы орындап отыру оң ай емес. Кей уақ ытта оғ ан кө птеген кедергілер кездеседі, кедергілерді тудыратын да адамдардың менмендігі, бірбеткейлігі, ө зімшілдігі. Борыш талаптарын орындау ү шін ә рдайым осындай кемшіліктерді жең іп отыру қ ажет. Бұ л кө п адамның қ олынан келе бермейтін ерлік.
Мораль адамның тә ртібінің ішкі, терең реттеушісі ретінде ө зінің адамгершілік борышының қ оғ амдық мағ ынасын анық тауына ө лшем болады, жалпы қ абылдаушылық, кө пке белгілік одан жауапкершілікті алып тастамайды.
Дә л осы жерде адамның ұ жданы ө з қ ызметіне кіріседі. Ұ ждан дегеніміз – адамның моральдық міндеттерді анық тауы жә не оны орындалуын ө зінен талап етуі, ө зінің тә ртібі мен жү ріс – тұ рысын бақ ылау.
|
|
|
Ө зінің ұ жданына сү йене отырып, адам жақ сылық пен жамандық, парыз, ә ділеттілік, адамгершілік туралы ө з тү сініктеріне жауапкершілігін сезінеді, ө зінше моральдық ө лшемді анық тайды, ө зін ө зі бағ алайды.
Рухани адам ү шін ұ ждан – рухани қ ұ ндылық тар мен сенімнің тү йіскен жері, ө зін - ө зі сыйлаудың жә не ө зін ө зі қ адірлеудің негізі.
Ұ ждан адамды гуманизм мен мейірімділік идеалдарына, парыз бен арғ а толық бағ ындырады.
Жоғ ары дамығ ан ұ ждан адамғ а ү лкен талап қ ояды, ешқ андай келісім мен енжарлық қ а жол бермейді.
Ұ жданғ а негізделген ө мір тұ лғ аның ө зін ө зі жоғ ары бағ алауын кү шейтеді жә не нығ айтады.
Ар мен қ адір – қ асиет ұ ғ ымы моральда кез келген адамның адамгершілік тұ лғ а ретіндегі қ ұ ндылығ ы туралы кө зқ арасты білдіреді.
Ар, абырой жә не қ адір қ асиет адамғ а қ оғ амда тек сыйлау, қ ұ рметтеуді қ амтамасыз ететін іс - ә рекеттерді ғ ана жү зеге асыруды міндеттейді, ешкім де ө зінің абыройын тө гетін ә рекет жасамайды. Абырой ә р адамның қ оғ амда оғ ан ө зінің орнына, репутациясына лайық ты ә рекет жасауғ а міндеттейді.
Ар адамның ең асыл қ асиеті. «Ар жазасы – бар жазадан ауыр жаза» деген М. Ә уезов.
Моральдық сананың тағ ы да бір маң ызды қ асиеті - ә ділдік ұ ғ ымы. Ол адамдардың қ арым – қ атынасындағ ы тазалық ты, тә ртіпті білдіреді. Ә р адамның қ ұ қ ығ ын, қ адір – қ асиетін сыйлау ә ділдікпен тығ ыз байланысты.
Адамгершілік қ ұ ндылық тарын білдіретін моральдық категориялар бақ ыт пен жә не ө мір мә ні ұ ғ ымымен аяқ талады. Бақ ыт пен ө мірідің мә ні бір – бірімен тығ ыз байланысты. Ө йткені, адам ө зі істеген мә нді істерінен моральды қ анағ аттандығ ын сезінеді. Ө зін - ө зі толық дамытқ ан, ө зінің қ олынан келетін қ оғ амдық іс - ә рекетте сү белі табыстарғ а қ ол жеткізіп, қ оғ амдық қ арым – қ атынастардың дамуында белгілі із қ алдырғ ан адам бақ ытты адам. Бақ ыт дегеніміз - ә р адамның ө зіне ө зі риза болуының жоғ ары дең гейі.
|
|
|
41. Ө нер философиясы: ө нердің шығ уы мен мә ні.
1. Ө нердің шығ уы
2. Ө нердің мә ні
3. Ө нердің адамның, қ оғ амның ө міріндегі рө лі
Осы уақ ытқ а дейін табиғ ат, қ оғ ам мен адамның арасында ү йлесімділік, тылсым бірлік бар екенін кө рсетуге тырысып, оны ұ ғ ымдар дең гейінде ашудамыз. Ү йлесімділік, гармония – бұ л кез келген болмыстың атрибуты. Ү йлесімділік бар жерде ә семдік те, сұ лулық та бар. Табиғ аттың ә рбір бө лігі, қ ұ былысы қ айталанбас, керемет ү йлесімділікпен қ алыптасқ ан.
Ү йлесім, ү ндестік – іргелі эстетикалық ұ ғ ым. Ол – дү ние болмысының бү тіндей, жан жақ ты, ә мбебап сә йкестігі табиғ ат пен адам қ атынасының кездейсоқ кө рінісі емес, олардың ө зара ә бден бауырласып, біте қ айнасқ ан, бірегей бірлестігінен туатын нағ ыз жарастық ү йлесімі деген мағ ынаны ашады. Осы тұ рғ ыдан И. С. Тургеневтің мына бір ойы кө ң іл аударарлық: «Ө зің мен ө зің ү йлесіп, ә рі қ арабасың да қ ыруар қ айшылық ғ ың ның болуы ғ ажап емес пе? Жаратылыс – біртұ тас, бірегей, ғ аламат ғ ажайыптар ә лемі, ә р адам дә л осындай болуғ а тиіс – ақ – шынында да сондай екен... Бізсіз табиғ ат қ айтер еді, - табиғ атсыз біздің кү йіміз не болар еді? Бірінсіз бірін тү сіну қ иын».
Кө ркемдік таным ү лгісінде шегі тек кө рнекті, жер бедеріне, дү ние келбетіне тарихи қ атынас, кө зқ арас қ ұ былысы арқ ылы ғ ана емес, сонымен бірге кө зге кө рінбейтін адам ө мірімен, тұ рмысымен белгілі бір дә режеде сабақ тас ү здіксіз жатқ ан ә р қ илы жаң алық тар арқ ылы да ө рісін кең ейтіп келеді.
|
|
|
Кү ллі ә лемнің ә демілігі, сұ лулық сипаты жаратылыс шындығ ына, ә р қ ұ былыстың мә н – мағ ынасына рухани жан жылуымен беріліп сезінгенде ғ ана танылады.
«Ә уелі кө зді кө рсін деп беріпті, егер кө з жоқ болса, дү ниедегі кө рікті нә рселердің кө ркінен қ айтып лә ззат алар едік» деп Абай айтып кеткен еді.
Аристотель – сұ лулық сырын заттың кө лемі мен орналасу тә ртібінде деп есептесе, жаратылыс кө ркінің қ ұ рылымдық белгілеріне Платон - ө лшем мен тең дестікті, Леонардо да Винчи арақ атынас жарасымын жатқ ызады.
«Сұ лулық дегеніміз – адам жанымен танылып, адам санасында бейнеленген табиғ и - ә леуметтік қ ұ былыс» - деп жазады профессор В. Л. Тугаринов
Ө нер қ оғ амдық сана мен адам қ ызметінің ө згеше формасы, кө ркем тұ лғ а арқ ылы берілетін шындық тың бейнесі, дү ниені эстетикалық игерудің аса маң ызды тә сілі. Қ оғ амдық болмыстың бейнелік формасы бола отырып, ө нер қ оғ амның рухани ө мірінің басқ а да қ ұ былыстарымен, яғ ни ғ ылыммен, техникамен, саясатпен, моральмен тығ ыз байланыста болады.
Ө нер дегеніміз – адамның дү ниеге деген эстетикалық қ атынасын бейнелейтін кө ркем образдарда туындататын шығ армашылық іс - ә рекет.
Ол қ оғ амдық сананың бір тү рі. Оның негізгі ерекшелігі - ә семдік, сұ лулық арқ ылы адамның шындық туралы сезімі, идеалдары беріледі. Яғ ни ө нер шындық тың жай ғ ана копиясы, суреті емес, оның ө нер иесінің санасында тү рленуі немесе ө згеріске ұ шырауы.
Ә лемге эстетикалық қ атынас – адам мә дениетінің маң ызды қ ыры. Оның қ ұ рамына эстетикалық іс - ә рекет, эстетикалық сезім, қ абылдау, қ ажеттілік, идеалдар кіреді.
Эстетикалық іс - ә рекет – бұ л дү ниені материалдық – практиалық негізге сү йеніп, рухани, ә леуметтік, психологиялық игеру.
Ө мірдің ө зі сияқ ты ө нер де кө пжақ ты жә не кө п мағ ыналы, ә ртү рлі тә сілдердің кө мегімен іске асады. Сә улет ө нері, мү сіндеу ө нері, сө з ө нері, ырғ ақ ө нері т. б. Бұ лардың ә рқ айсысының ө зіндік ерекшеліктері, тә сілдері бар. Мысалы, шешендік ө нер – қ азақ халқ ына тә н кө ркемдік шеберліктің тамаша тү рі. Ол кө рген – білгенді кө кейге тоқ ып, кө п ү йренуді тілейтін, тартысқ а тү сіп, жалық пай жаттығ у арқ ылы жетілетін ө нер. Нағ ыз шешен ү шін сө з шебері болу жеткіліксіз. Табанда тауып сө йлейтін тапқ ыр, топта тайсалмай сө з бастайтын батыл, сө з сайысында саспайтын салқ ын қ анды болу қ ажет.
|
|
|
Ерте заманнан – ақ «ө нер алды қ ызыл тіл» деп сө з ө нерін қ адір тұ тып қ астерлеген қ азақ халқ ы жалпы ә деби мұ рағ а, оның ішінде ө рнек – айшығ ы мол ақ ындар айтысына айрық ша мә н берген. Айтысты ө зінің рухани мол ө мірінің жарқ ын кө рінісі, кө нермес асыл мұ расы тұ рғ ысында буыннан буынғ а жалғ астырып, ү лгі етіп отырғ ан.
Ө нердің бірнеше функциясын атап кө рсетуге болады.
Біріншіден, оғ ан танымдық функция тә н. Ө нер туындылары кү рделі қ оғ амдық қ ұ былыстар туралы бағ алы ақ парат беріп отырады. Кей жағ дайларда адамның санасының терең қ абатында дамып, енді кө пшілік санасында қ ылаң бере бастағ ан кү рделі ө згерістер алдымен ө нерде бейнеленеді, сонан соң біраз уақ ыт ө ткен соң ғ ана ол ғ ылыми зерттеудің нысанына айналады.
Кез келген ө нер туындысының бастапқ ы нысаны адам болып табылады. Жалпы ө нерді, ә сіресе кө ркем ә дебиетті адамтану немесе оқ улығ ы деп бағ алау кездейсоқ тық болмаса керек. Мұ ның ө зі ө нердің екінші бір функциясына, тә рбиелік мә ніне мең зейді. Ө йткені, кез келген ө нер туындысы адамның адамгершілік жә не идеялық қ алыптасуына ә сер етеді.
Дегенмен, олардың танымдық жә не тә рбиелік функциясы оның ерекше сипаттамасы емес, ө йткені мұ ндай міндетті қ оғ амдық сананың барлық тү рлері орындайды. Ө нердің ерекше функциясы, яғ ни оны шын мә нінде ө нер ететін функциясы – эстетикалық функциясы болып табылады.
Кө ркем ө нерді қ абылдап, тү сіне отырып, адам рахатанады, ө йткені, шындық тағ ы ә демілік пен сұ лулық адамды бейжай қ алдырмайды, ол оның жү регіне не ү лкен қ уаныш, не ү лкен мұ ң ұ ялатып, ү лкен толғ аныс, не тербеліс тудырады. Кө ң іл – кү й тә рбиесін берудің пә рменді қ ұ ралы бола отырып, эстетикалық сана – адамдар ү шін қ уаныш пен ә сердің кө зі болуғ а тиіс. Эстетикалық сана адамдардың талғ амын тә рбелейді.
Эстетикалық талғ ам адамның шын мә ніндегі сұ лулық тан лә ззат алу қ абілетін, ең бекте, тұ рмыста, мінез – қ ұ лық та, ө нерде ә семдік қ абылдау, жасау қ абілетін білдіреді.
|
|
|
