 |
42. Өнер философиясы: өнердің түрлері.
|
|
|
|
1. Ө нер тү рлерін жіктеудің ө лшемдері
2. Кең істіктегі ө нер
3. Уақ ыттық ө нер
4. Кең істіктік – уақ ыттық ө нер
Ө нер ә р дә уірдің кө ркемө нер іс - ә рекетінің жалпы міндетіне бағ ына отырып, бір – бірімпен ө зара байланысқ ан, бірақ ә рқ айсысының ө зіндік ерекшелігі бар жеке тү рлерінің жү йесі болып табылады.
Объективті реалдылық тың қ асиеттері мен қ ырлары ә ртү рлі жә не кө пжақ ты. Мысалы, музыка адамның ішкі – жан дү ниесінің қ уанышын, кү йзелісін, торығ уын жақ сы бере алады, ал адамның сыртқ ы ә демілігін, ү йлесімділігін мү лдем бере алмайды.
Ө нердің ә р тү рінің қ айталанбас ө зіндік ерешелігі бар.
Эстетикада ө нерді ү ш топқ а бө леді:
1. кең істіктік ө нер – сә улет, мү сін, бейнелеу т. б.
2. уақ ыттық ө нер - ә дебиет, музыка
3. кең істіктік – уақ ыттық ө нер – театр
Кең істіктік ө нерді статикалық, уақ ыттық ө нерді динамикалық, кең істіктік – уақ ыттық ө нерді синтетикалық деп атауғ а болады. Бұ ларды қ абылдау органының ерекшелігі арқ ылы да кө рсетуге болады: кең істік ө нер кө збен кө ріледі, уақ ыттық ө нер қ ұ лақ пен естіледі, ал кең істіктік пен уақ ыттық ө нер кө збен де, қ ұ лақ пен бір уақ ытта қ абылдана береді.
Бұ л жіктеудегі ұ ғ ымдар шартты жә не салыстырмалы. Бұ л жерде кең істік пен уақ ыт ұ ғ ымы ерекше кө ркемдік мағ ынада алынып отыр. Шын мә нінде кез келген ө нер уақ ыт пен кең істікте бір уақ ытта ө мір сү реді.
|
|
|
Ө нерді статика мен динамика тұ рғ ысынан жіктеу де салыстырмалы, мү сіндеу мен бейнелеу қ озғ алмайтын заттар, музыка мен ө нер - ө згергіш процестер. Бірақ мү сіндеу мен бейнелеу де қ озғ алысты бере алады, поэзия мен музыка да заттық ә лемді бере алады. Екеуінің ө зара айырмашылығ ы абсолютті емес. Бірақ бұ л айырмашылық бар, ол бұ л ө нер тү рлері ү шін ө те маң ызды, сондық тан осы қ асиеттер жіктелуде кө рініс береді.
Барлық ө нерді бейнелейтін жә не айқ ындайтын деп екіге бө летін жіктеу де бар. Бұ лай бө луге негіз бар, бірақ ол да шартты.
Ешнә рсе айқ ындамай бейнелейтін, немесе ешнә рсе бейнелемей айқ ындайтын ө нер жоқ. Кез келген ө нер бейнелеуге де, айқ ындауғ а да бейім, екеуінің бірлігі ө нердің ә р тү рінде ерекше кө рініске ие.
Бейнелеу - бұ л ұ қ састық, ө нердің образдарының шындық пен ұ қ састығ ы. Айқ ындау – бейнелеуге тә н ішкі идеялық эмоциялық мағ ына. Бұ л бірлік кез келген ө нерге тә н, онсыз ө нер болуы мү мкін емес, бірақ бұ л бірлік ө нердің ә р тү рінде ө зіндік сипатқ а ие.
Ө нер адамның іс - ә рекетімен тығ ыз байланысты, бұ л да оны жіктеуге негіз болады.
Сә улет ө нері мен декоративті – қ олданбалы ө нер ең бек іс - ә рекетімен тығ ыз байланысты, театр, ө нері ойын іс - ә рекетімен байланысты.
Кө ркем ө нер іс - ә рекетінің табиғ атынан табиғ атынан туындайтын мынадай жіктеу бар.
Қ олданбалы ө нер – сә улет, декоративті – қ олданбалы ө нер.
Бейнелеу ө нері – мү сіндеу, бейнелеу, графика, кө ркем, сурет, уақ ыттық ө нер
Сө йлеу ө нері - ә дебиет, уақ ыттық ө нер
|
|
|
Дыбыс ө нері – музыка
Кө рсету «ойын» ө нері – хореография, кино, теледидар, эстрада, цирк – кең істік уақ ыттық ө нер.
3. Кең істік ө нерге сә улет, мү сіндеу, бейнелеу ө нері жатады.
Сә улет ө нері дегеніміз – материалдық, техникалық, кө ркемө нер қ ұ ралдарының кө мегімен адамғ а жайлы ө мірлік ортаны жасауғ а бағ ытталғ ан ерекше шығ армашылық іс - ә рекеттің тү рі мен нә тижесі. Ө мірлік сә улеттік орта ұ ғ ымының негізін тұ йық тағ ан, сонымен қ атар табиғ атпен байланысқ ан кең істік қ ұ райды.
Сә улет ө нерінің шығ армасы сыртынан да, ішкі жағ ынан кең істікте қ абылдайды.
Сә улет ө нерінің негізгі ұ ғ ымы – архетектоника. Ол сә улеттегі тү рдің қ ұ рылысының принципі, композицияның ә ртү рлі элементтерінің жиынтығ ы.
Сә улет ө нерінің дамуында екі жол бар – органикалық жә не органикалық емес сә улет. Органикалық сә улетте конструкция мен бө ліктерді пластикалық ө ң деу, органикалық емес сә улетте геометриялық тү рлердің реті мен дұ рыстығ ын қ адағ алау бар.
Сә улет ө нерінде тә ртіп пен еркін конструкция арасында ұ дайы қ ақ тығ ыс болып тұ рады.
Мү сіндеу дегеніміз – материалдық дененің кең істікте кө лемді кең істіктік бейнесін жасайтын бейнелеу ө нерінің бір тү рі. Бұ л ө нердің негізінде адамдардың жабыстыру, ө сіру, кесу сияқ ты іс - ә рекеттері жатыр. Ө зінің кө здеген ойын іске асыру ү шін материалды бетінен ішіне, терең інен сыртқ а қ арай бейімдейді.
Мү сінші реалды кең істікте ү ш ө лшемді кө лемді кең істіктің пластикалық тү рін жасауғ а тырысады.
Бейнелеу ө нері - кө рінетін жазық тық та сурет пен тү рдің кө мегімен кө рінетін ә лемді бейнелеу. Тү рдің кө мегімен тү р, жарық тың қ атынастарының неше тү рін кө рсетуге болады. Тициан, Рембрандт, Гойя, Суриков, Левитанның картиналарынан сезімге толы, тірі натурадан айнымайтын образдарды кө реміз.
|
|
|
Ө нерде кө ркем ә дебиет ө те маң ызды. Ол шындық тың дамуының іргелі қ ұ былыстары мен процестерін ө те терең жә не жан – жақ ты кө рсете алады. Ә дебиеттің ық палы мен маң ызы дә уірдің тынысын дө п басып, дә л табуымен жә не оны тікелей, ә демі бере алуымен анық талады. Орыстың классикалық ә дебиеті реалистік бейнелеу ө неріне, музыкағ а, театрдың дамуына ә сер етті.
Ә дебиеттің басқ а ө нердің ішіндегі бастапқ ы ролі кө птеген ө нердің ә дебиетке негізделуінен кө рінеді. Театр ө зінің барлық тү рімен, кино, теледидар, тіпті эстрада ә деби сюжеттерден туындайды. Ө нердің бұ л тү рлерінің дамуы кө ркем ә дебиеттің дамуымен тығ ыз байланысты.
Ә деби тақ ырыптар мен сюжеттер басқ а ө нердің тү ріне тақ ырып болады. Ә деби шығ армалардың мағ ынасы басқ а ө нермен ашылады.
1 Гумилев Л. Н. Поиски вымышленного царства. М., 1989. с. 279
2 Бурбаев Г. Ұ лт менталитеті. Астана, 2001. 9б.
3 Тә жікова К. «Ислам; дү ниетаным, идеология, саясат». Алматы, 1996. 100 б.
1 Левшин А. И. Описание киргиз – кайсакских орд и степей. СПб. 1837, ч. 3 с. 148.
1 XV-XVIII ғ асырдағ ы қ азақ поэзиясы. Алматы, 1982. 132 б.
2 Бұ л да сонда, 132 б.
1 Шә кә рім «Ү ш анық » Алматы, «Ә лем» Алматы – 1991, 19 б.
|
|
|
