 |
Эпидемиологиясы. Клиникалық көрінісі. Диагностикасы. Салыстырмалы диагностикасы. Болжамы. ҰЙҚЫБЕЗІНІҢ ЭНДОКРИНДІ
|
|
|
|
Эпидемиологиясы
Барлық сү йек сынуларының жартысынан кө бі остеопорозбен байланысты болуы мү мкін. Сү йектің сынуы ә йел адамдарда ер адамдармен салыстырғ анда екі есе жиі байқ алады. Менопаузадан кейінгі ә рбір ү шінші ә йелде жә не 75–80 жас аралығ ындағ ы науқ астардың жартысынан кө бінде остеопороз бар. 50 жастан асқ ан ә йелдердің 30 -да жә не ер адамдардың 20%-да остеопороз анық талады. АҚ Ш-та 250 млн халық қ а жылына остеопороздық сынық тарғ а 7–10 млр доллар қ аржы жұ мсалады.
Клиникалық кө рінісі
· 50 % кө п жағ дайда симптомсыз немесе аздағ ан симптоматикада ө теді жә не тек сү йек сынғ анда ғ ана анық талады.
· Жиі сан сү йегінің проксимальды бө лігі мен иық сү йектерінің дистальді бө ліктері сынады.
· Омыртқ а денесінің сынуы, арқ адағ ы қ атты ауыру сезімі, омыртқ а деформациясы мен қ ызметінің бұ зылуы (бойының қ ысқ аруы, бү кірлік, жү рістің бұ зылуы).
Диагностикасы
Остеопорозды диагностикалау мен сү йек тінінің минералды тығ ыздығ ын анық таудың басты ә дісі сү йек денситометриясы болып табылады, сирек жағ дайда дә стү рлі рентгенография қ олданылады ( 8. 2. 3 бө лімді қ араң ыз). Егер денситометрияның «Т» критерийі 2, 5-нан тө мен болса остеопороз, ал егер «Т» критерийі 1, 0-ден тө мен, бірақ 2, 5-тен жоғ ары болса остеопения диагнозы қ ойылады. Сү йек денситометриясы тө мендегі жағ дайларда кө рсетілген:
— Қ осымша қ ауіп тү рткілерінің болу/болмауына тә уелсіз 65 жастан асқ ан менопаузадан кейінгі ә йел адамдарғ а.
|
|
|
— Қ осымша қ ауіп тү рткілері бар 65 жастан асқ ан менопаузадан кейінгі ә йел адамдарғ а (8. 7 кесте).
— 70 жастағ ы немесе одан асқ ан ер адамдарғ а.
— Анамнезінде минимальды сү йектің сынуымен жарақ аты бар ересек адамдарғ а.
— Сү йек массасының тө мендеуіне ә келетін сырқ аттары немесе жағ дайлары бар ересек науқ астарғ а, ә сіресе 45 жастан асқ ан ә йел адамдар мен 65 жастан асқ ан ер адамдарғ а.
— Сү йек массасын тө мендететін дә рілерді қ абылдайтын ересек адамдарғ а.
— Остеопороз емінің ә серін мониторлау мақ сатында.
Остеопороз терапиясының ә серін бағ алау жә не сү йек метаболизмі дең гейін анық тау мақ сатында сү йек тіні резорбциясы мен жаң аруының маркерлерін қ олдануғ а болады (8. 1 кесте).
Салыстырмалы диагностикасы
Салыстырмалы диагностиканың мақ саты екіншілік остеопорозды жоқ қ а шығ ару болып табылады. Бұ л кезде басты сырқ атты симптоматикалық емдеумен қ атар, этиотропты емді жү ргізуге болады (8. 8 сурет). Остеопорозбен сырқ аттанғ ан науқ астардың барлығ ына дерлік жалпы жә не биохимиялық қ ан анализі, бү йрек пен бауыр қ ызметін анық тау, иондалғ ан кальций мен фосфор, ТТГ, тестостерон (тек ер адамдарда) дең гейін анық тау жү ргізіледі. Жарық қ а шық қ ан клиникалық кө рініске байланысты қ ажетті басқ а зерттеу ә дістері жү ргізілуі мү мкін.
Емі
Остеопороз кезінде бірнеше топ дә рілерін қ олдануғ а болады:
1. Бисфосфонаттар (алендронат, ибандрон қ ышқ ылы) омыртқ а, сан сү йегі, білек сү йегінің сыну қ аупін тө мендетеді. Олардың ә сер ету механизмі остеокластар белсенділігін, остеокластармен сү йек тіні резорбциясының тө мендеуіне байланысты.
|
|
|
2. Кальцитонин (миакальцик) остеокласттардың спецификалық рецепторлармен байланысып, антирезорбтивті белсенділікке ие болуымен қ атар, сү йектің сынуы кезінде ауырсу сезімін басады.
3. Менопаузадан кейінгі кезең де эстрогендермен орынбасушы терапия остепороздың алдын алу ретінде де, емдік шара ретінде де тағ айындала береді (5. 4 бө лімді қ араң ыз).
4. Эстроген рецепторларының селективті модуляторлары (ралоксифен) бір тіндерде эстроген агонистері ретінде қ ызмет атқ арса (сү йек тіні), ал басқ а тіндерде анатогонист ретінде болады (эндометрий, сү т безі), сондық тан менопаузадан кейінгі кезде ә йел адамдарда остеопорозды емдеуге қ олданылады.
5. Терипаратид —адам паратгормонының N-терминалді фрагменті остеобластар белсенділігіне ә сер етуі нә тижесінде сү йектің жаң аруын кү шейтеді.
6. Кальций (карбонат), D дә румені жә не D дә руменінің белсенді метаболиттері (α -кальцидиол, кальцитриол) жоғ арыда аталғ ан дә рілік заттармен бірге остеопорозды емдеуде кешенді терапия қ ұ рамында тағ айындауғ а болады.
Болжамы
55 жастан асқ аннан кейін ә йел адамдарда остеопорозбен байланысты дамитын сү йектің сынуы қ аупі 1/3-ді, ал ер адамдарда 1/12-ді қ ұ райды. Сан сү йегінің мойны сынғ ан науқ астардың 20%-ы сынық тан 6 айдан кейін дү ниеден ө теді, ал қ алғ ан 50%-ы мү гедек болып қ алады. Омыртқ а сынғ аннан кейін науқ астардың 5 %-ы жә не иық сынғ аннан кейін науқ астардың < 1 %-ы мү гедек болып қ алады.
9 БӨ ЛІМ
Ұ ЙҚ ЫБЕЗІНІҢ ЭНДОКРИНДІ
БӨ ЛІГІНІҢ ІСІКТЕРІ
9. 1. Ұ ЙҚ ЫБЕЗІНІҢ ЭНДОКРИНДІ БӨ ЛІГІНІҢ АНАТОМИЯСЫ
МЕН ФИЗИОЛОГИЯСЫ
Ұ йқ ыбезі шажырқ ай артында L1–L3 омыртқ а дең гейінде орналасқ ан, кө лемі 10–20 х 5–10 х 3–5 см жә не массасы шамамен 100 г болатын без. Ұ йқ ыбезінің (Ұ Б) эндокринді бө лігі барлық без массасының 1/100 бө лігін алатын Лангерганс панкреатикалық аралшық тарынан тұ рады. Аралшық тар (жалпы саны 1–2 млн) барлық без бө лігінде шашырап орналасады, бірақ қ ұ йрық бө лігінде басым болады. Аралшық тың диаметрі шамамен 100–200 мкм жә не 100–200 эндокринді жасушалардан қ ұ ралады. Ұ йқ ыбезінің эндокринді бө лігі АІЖ мен басқ а мү шелердің гормон-ө ндіруші жасушаларымен тығ ыз байланыста қ ызмет атқ арады. Жалпы салмағ ына қ арағ анда ұ йқ ыбезінің эндокринді бө лігінің эндокрин-ө ндіруші жасушалары жә не ішектің эндокриноциттері адам ағ засындағ ы ең ү лкен «эндокринді без» болып табылады. Инсулин, глюкагон, соматостатин жә не панкреатикалық полипептид Лангерганс аралшық тарының негізгі ө ндіретін гормондары болып табылады (9. 1кесте).
|
|
|
Инсулин Лангерганс аралшық тарының β -жасушаларында проинсулин жолашарынан синтезделетін, С-пептидінің протеолиздік бө лінуінен кейін белсенді гормонғ а айналатын полипептидті гормон (7 бө лімді қ араң ыз).
Глюкагон — 29 аминқ ышқ ылдарынан тұ ратын полипептид. Глюкагон проглюкогон деп аталатын ірі молекулалы-жолашар гормоны тү рінде синтезделеді. Тек қ ан сарысуының иммунореактивті глюкагонінің 30–40%-ы панкреатикалық глюкагон ү лесіне тиеді. Ал қ алғ ан бө лігі- биологиялық белсенділігі жоқ ірі молекулалар. Физиологиялық жә не иммунологиялық глюкагон он екі елі ішектің эндокринді жасушалары арқ ылы бө лінетін энтероглюкагонғ а ұ қ сас. Соматостатин ірі прогормон ретінде Ұ Б-дің D жасушалары арқ ылы синтезделетін гормон.
9. 1 кесте. Панкреатикалық аралшық тардың басты гормондары
| Жасуша типі | Гормон | Гормонның басты қ ызметі |
| α немесе А | Глюкагон | Глюконеогенез, гликогенолиз, протеолиз, липолиз, инсулин секрециясын ынтыландырады |
| β немесе В | Инсулин | Инсулинге тә уелді тіндерге (бұ лшық ет, май тіні) глюкозаның тү суін қ амтамасыз етеді, бауырда гликолиз бен глюконеогенезді белсендіреді, май тіндерінде липогенезді ынталандырады, кетогенез жә не глюкагон секрециясын тежейді |
| δ немесе D | Соматостатин | Гормондардың басым бө лігінің секрециясын, асқ азанның қ ышқ ыл ө ндіруші қ ызметін, Ұ Қ экзокринді секрециясын, ішек моторикасын (ә мбебап ингибирлеуші ә сер) тежейді |
| PP немесе F | Панкреатикалық полипептид | Панкреатикалық секреция жә не бауыр глюконеогенезінің ингибиторы |
|
|
|
Соң ғ ы ө німі 14 аминқ ышқ ылы қ алдық тарынан тұ рады. Соматостатин термині алғ ашында гипоталамуста ө су гормоны секрециялануын ингибирлейтін фактор ретінде анық талғ андық тан солай аталғ ан.
Қ азіргі таң дағ ы кө зқ арастар бойынша панкреатикалық жә не асқ орыту гормондарының басты қ ызметі асқ орыту ү рдісін (барлық асқ орыту гормондары) жә не жасушалық метаболизмді (инсулин), олардың басты субстраттарының (инсулин, глюкагон) эндогенді синтезін реттеу болып табылады. Панкреатикалық жә не асқ азан-ішек жолының гормондары гуморальды факторлардың гетерогенді тобын қ ұ райды. Олардың бір бө лігі (секретин, холецистокинин) «гормон» классикалық ұ ғ ымына сә йкес келеді (ө зінен алыс орналасқ ан қ ұ рылымдарғ а гуморальды ә сер кө рсетеді). Басқ а гормондар (вазоактивті интестинальды пептид, соматостатин) нейромедиаторлар секілді паракринді жә не нейрокринді ә сер кө рсетеді.
|
|
|
