 |
Жасушааралық түйіспелер (контактар) патологиясы
|
|
|
|
Жасушааралық тү йіспелер (контактар) патологиясы
Қ алыпты жасушалар бір-біріне жанасқ анда, олардың ө рекеті тежеліп тоқ тайды. Кейін ол жасушалар бір-бірінен алшақ тап кетеді немесе бірігіп {адгезия), қ осылып жасушалар тобын яки белгілі бір тінді қ ү райды.
Бір тің ці тү зуші жасушалар жай микроскоппен қ арағ анда ө те тығ ыз байланысқ ан сияқ ты кө рінгенмен де олардың арасында жасушааралық кең істік немесе саң ылау болуы шарт яғ ни жасуша шекарасы еш уақ ытта бір-бірімен қ осыльга кетпейді.
Жасушалар бір-бірімен ә р тү рлі жолдармен тү йіседі. Жай туйісу (бірігу) - адгезия кезінде кө рші жасушалардың цитоплазмалық мембраналары 15-20 нм-ге дейін жақ ындасады, мембраналар арасында гликокаликс қ абаты сақ талады. Тістескен туйісу кезінде кө рші жасушалар цитоплазмалық мембранада пайда болатын арнайы тісшелер (выступ) арқ ылы бірігеді. Жасушалардың осылай-ша бірігу тү ріне десмосомалар жатады. Тыгыз шү йісу цитоплазма-лык, мембраналардың бір-біріне максимадцы жақ ындасуымен жә не интеграддық белоктар арқ ылы қ осылуымен сипатгалады. Бү л тү йісу
2 белім. Жасушалар мен тіндердің зақ ымдануы_________________________________ —
тосқ ауылдық қ ызмет атқ арушы эпителий ү шін тә н. Тығ ыз тү йісу аймағ ьшда мембраналар арасында кө лденең і 1, 5-2, 0 нм саң ылау-лар болып химиялық қ осьшдылар бір жасушадан екінші жасушағ а тікелей ө тіп кете алады. Жасушааралық тү йіспелердің арнайы тү ріне нерв жасушалары ө сінділерінің ү шында пайда болатын синапстық контакт кіреді.
|
|
|
Жасушалар арасындағ ы тү йісу ү рдісінің бү зылуы ісік жасуша
лары ү шін тә н. Ісік метастаздарының пайда болуы ісік жасушала
ры арасындағ ы контактың ө лсіздігімен байланысты. Жасушалары
арасындағ ы контактың бү зылуы организмдегі кө птеген тің дік тос-
қ ауыл (бө гет) қ ызметінің бү зылуына, соның нә тижесінде организм
ү шін зиянды, қ ажетсіз қ атынастарғ а соқ тыруы мү мкін. Мысалы,
бү йрек сү згісінің (фильтр) ө ткізгіштігінің артып кетуі (яғ ни жасу-
шааралық контактардың ө лсіздігі) клиникада нефроздың синдром
белгілерімен кө рінеді. ...
Жасушааралық контактардың бү зылуьшың бір кө рінісіне десмосомалар қ ү рылыстарындағ ы ауытқ улар: асимметриялық немесе " толық жетілмеген" десмосомалардың пайда болуы жатады.
ЯДРО ПАТОЛОГИЯСЫ
Ядросыз жасушаның тез арада жойылып кететіні мө лім. Ядро-да гендік белгілерді анық тайтын дезоксирибонуклеопротеидтер (ДНП) жө не қ ү рылымдық белоктар мен ферменттердің синтезін реттейтін рибонуклеопротеидтер (РНП) бар.
Ә детте бір жасушада бір ядро болады. Ядроның сырт пішіш ламиндер (А, В, С) белоктар ә серінде тү рақ ты болады. Ядроның сыртың да ядролық қ абық бар, ол екі қ абаттан тү рады. Сыртқ ы қ абаты эндоплазмалық ретикулум мамбраналарымен байланьісқ -ан. Сыртқ ы жә не ішкі қ абатгардьщ бір-бірімен қ осылғ ан жерлерінде ө те майда (кө дденең і 9 нм) тесікшелер болады. Ядро қ ызметі кү шей-генде олардың саны кө бейеді. Осы тесікшелерден цитоплазмағ а қ арап РНҚ, қ арсы бағ ытта белоктар ө теді. Ядро матриксінде хроматин бар, оның тьпыз тү рін гетерохроматин деп атайды. Ол транс-крипцияланбайтын, бейактив хроматин. Эухроматин деп хроматиннің белсенді, деспирализацияланғ ан транскрипциялана-тын, яғ ни ДНҚ синтезіне қ атынасатын тү рін атайды. Демек, яд-родағ ы хроматиннің кө рінісі оның белсенділігін кө рсетуші мор-фологиялық белгіге жатады. Пайда болтан РНҚ бө лшектері ядро-дан нуклеопротеидтер кешені тү рің це немесе мРНҚ тү зіп цитоп-лазмағ а шығ ады.
|
|
|
32
Ж. Ахметов. Патолопіялық анатомия
Ядролар санының кө беюі, оның кө лемінің ү лғ аюы жасушада белок синтезінің кү шейгендігінің белгісі. Ісіктер ү шін ядролардың ерекше ө згеруі — атипиялар тә н. Қ алыпты жасушаларда хромосо-малар саны 46 болса, ісік жасушаларың ца олар 200-300 жө не одан да кө п болады.
Ядродағ ы ө згерістерге ең алдымен митозғ а байланысты патология кіреді. Митоздың бірнеше сатылардан тү ратыны мө лім: 1) профаза, 2) метафаза, 3) анафаза, 4) телофаза, 5) интерфаза.
Онан басқ а жасуша ядросы амитоз (тікелей бө ліну) жолымен де кө бейеді. Митоздың жә не де эндомытоз деген тү рі бар. Бү л кез-де хромосомалар саны, ядро қ абық шалары бү зылмай-ақ, бірнеше есе артады.
Ядро ішінде бір немесе бірнеше ядрошық тар болады. Белокгы кө п тү зуші жасушалардьщ ядрошық тары ірі жене саны кө п болады.
Ядролар патологиясының бір тү ріне ядролық қ оспалар (включения) кіреді. Оларғ а: ядродағ ы цитоплазмалық, нағ ыз жә не виру-старғ а байланысты қ оспалар жатады (А. И. Струков, В. В. Серов).
Ядродағ ы цитоплазмалық қ оспалар деп цитоплазманың бір бө лігінің ядро ішіне кіріп қ алуын атайды, ө детте бү л қ ү былыс митоздық бү зылыстармен байланысты.
Нағ ыз ядролық қ оспаларғ а цитоплазмадан ядроғ а откен май, белок жә не т. б. қ оспаларды атайды. Бү л заттар ядро тесіктері арқ -ылы немесе ядро қ абығ ы бү зылғ анда ө теді.
Вирустарғ а байланысты қ оспалар вирустардың ядро ішінде кө бейіп колония тү зуіне немесе вирустар ә серінде ядро белокта-рының ө згеруі нә тижесінде, кейде цитоплазмада ө ніп жатқ ан ви-рустарғ а реакция есебінде пайда болады.
|
|
|
Ә детте біз ядроны интерфаза кезең інде кө реміз, осы кезең нен кейін митоз басталады. И. А. Алов (1972) бойынша митоз патологи-ясының негізгі тү рлеріне мыналар кіреді:
1) Хромосомалардың зақ ымдануы: жасушалардың профазада
кідіріп қ алуы; хромосомалардың спирализация жә не деспирализа-
ция ү рдісінің бү зылуы; хромосомалардың бө лшектеніп кетуі; ана
фаза кезең інде хромосомалар арасындағ ы кө пірлердің пайда бо-
луы; хроматидтердің уақ ытынан бү рын ажырап кетуі, кинетохор-
дың зақ ымдануы;
2) Митоздық аппараттың зақ ымдануына: митоздың метафаза- да кідіріп қ алуы; хромосомалардың метафазада бытырап кетуі; ү ш топты метафаза; қ уысты метафаза; кө пполюсті митоздар; асим-метриялық митоздар; бір орталық іы митоздар; К-митоздар кіреді.
3) Цитотомияның бузылуы: мерзімінен бү рьш болатын цито-томия; цитотомияның болмауы (1, 2 сурет).
2 бө лім. Жасушалар мен тіндердің зақ ымдануы
Ә рбір ағ за ү шін жасушаның бө лініп кө беюі белгілі бір мө лшерде болады. Мысалы, фибробластар 50 рет бө лінуі мү мкін. Тек ракал-ды ү рдістерінде жө не рак кезінде бү л кө рсеткіш ө те кө п ө згерістерге ү шырайды. Ракалды ү рдістерінде митоздық кө рсеткіш кү шейіп, жасушалар арасында патологиялық митоздар саны бө ліне баста-ғ ан жасушалардьщ 20-30 пайызын қ амтиды (ИАКазанцева, 1974).
ХРОМОСОМАЛАР ПАТОЛОГИЯСЫ
Хромосомалардың зақ ымдануы жасушада ДНП, РНП жә не белоктардың синтезі бү зылғ анда, радиациялық сө уленің жә не ө р тү рлі мутагендер ө серінде кездеседі.
1-сурет. Митоз патологиясы (А. И. Алов бойынша).
7-4 - хромосомалардың шашырап кетуі; 2-бірорталық ты митоз; 3 -
кө пполюсті митоз; 5 - қ уысты метафаза; 6 - ү штопты метафаза
|
|
|
Митоздық аппарат зақ ымданғ анда хромосомалардың ретті ә рекеттері бү зылып, хромосомалар цитоплазмағ а бытырап кетеді немесе бір-біріне тең болмағ ан топтарғ а бө лінеді (асимметриялық митоз). Осы топқ а цетриольдардың бө лінуінің бү зылуы да кіреді. Кө пполюсті митоздар жасушаның бө ліну кезең інде бірнеше полюстердің пайда болуымен сипатталады (ө детте 2 полюс болуы керек). Егер центриольдардьщ бө лінуі бү зылса митоз уақ ытъщда тек бір полюс қ ана тү зіледі (бірорталы митоз).
|
|
|
