 |
Исимлер теклик я да чокълукъ сайысында олур.
|
|
|
|
Теклик сайысы бир предметни, чокълукъ сайысы
Исе бир къач предметни бильдирир. Чокълукъны -
Лар я да -лер ялгъамалары бильдире.
Ме с е л я: озен — озенлер, дагъ — дагълар.
268-мешгъулиет. Сёзлерни окъунъыз.
Къыр-мыс- къа
Къар- гъа
ди- вар
къа- бакъ
къат-ла- ма
лар
ме-лев- ше
ра- ле
ре- сим
деф- тер
къа- ле
лер
(у.з.)
Къайд этильген эджаларда къалын ве индже созукъларны бельгиленъиз.
Сёзлерге -лар, -лер ялгъамаларыны къошып, дефтеринъизге язынъыз.
Тамырнынъ сонъки эджасында къалын созукъ
Сес олса, чокълукъта -лар ялгъамасы къошулыр.
Тамырнынъ сонъки эджасында индже созукъ сес
Олса, чокълукъта -лер ялгъамасы къошулыр,
меселя: алм а — алм а лар, сеп е т — сеп е т лер.
269-мешгъулиет. Ресимлерге бакъынъыз.
(рис. со стр.110,белка, вишня, гриб,нарисовать дерево)
Убрать рыбу,птицу.
(у.з.)
Предметлернинъ адларыны чокълукъта язынъыз.
Бу сёзлернен джумлелер уйдурып, дефтеринъизге
язынъыз.Тамыр ве ялгъамаларны къайд этинъиз.
270-мешгъулиет. Шиирни окъунъыз.
Исимлерде сайы бар,
О да теклик ве чокълукъ.
Эки аффикс -лар ве -лер,
Тек чокълукъны косьтерир.
Сёзнинъ сонъки эджасы
Къалын олса, балалар,
-лар аффикси язынъыз,
Меселя: тапмаджалар.
Эгер сонъки эджасы
Индже кельсе, не чаре?
-лер аффикси язылыр,
Меселя: эфсанелер.
Бу шиирни эзберле,
Эвель дефтеринъе яз!
Текликте, акълынъда тут,
Махсус аффикслер олмаз!
Э. Гъафаров
(Л)
аффикс – ялгъама
эвель – башта
акълынъда тут – унутма
(у.з.)
Бу шиирде не акъкъында айтыла?
-Лар, -лер ялгъамасы олгъан сёзлерни дефтеринъизге язып алынъыз.
Эв иши.
271-мешгъулиет. Окъунъыз.
|
|
|
Къарынджа, бет, къырмыскъа, адам, сыргъа, юзь,
инсан, купе, эль, ель, къол, рузгяр.
(у.з.)
Маналары бир олгъан сёзлерни тапып,
чокълукъта язынъыз.
Нумюне: къарынджалар — къырмыскъалар.
Текрарлав ве пекитюв ичюн суаллер ве вазифелер
1. Сёзлернинъ насыл болюнмесине сёз чешитлери дейлер?
а) эджаларына коре болюнмесине;
б)маналарына коре болюнмесине.
2. Сёз сырасындан сёз чешитлерининъ адларыны къайд этинъиз.
исим; тамыр,сыфат, ялгъама, фииль;
3.Исим нени бильдире?
а) инсан,айван,предметлернинъ адларыны;
б) предметлернинъ тюсюни.
4. Исимни бельгиленъиз:
а) раатлана; б) къырмызы; в) турна.
5. Къайсы сёзни буюк арифнен язмакъ керек?Не ичюн?
а) чавке; б) зейнеп; в) чёль.
6. Сёзлерни чокълукъта язынъыз. Ялгъамаларны къайд
этинъиз.
Чиберек — …
Сыныфдаш — …
Бодене — …
Янакъ — …
7. Текликте олгъан исимни бельгиленъиз:
а) йылдызлар; б) кемане; в) озенлер.
8.Хатасы олгъан сёзни къайд этинъиз.
а) козьлер; б) къашлер; в) одалар.
Дерс
37-§. СЫФАТ
272-мешгъулиет. Окъунъыз.
1. Биз Русланнен аджайип достлармыз. О,
Къырымгъа Озьбекистандан, къадимий Самаркъанд
шеэринден кочип кельди. (Н.У.)
2. Наджие алам — битамнынъ энъ кичик къызы. О,
Акъмесджитте яшай ве анда чалыша. (Н.У.)
3. Шорба ойле тузлу эди ки, атта агъызымны якъты!
Амма да иш олды. (Н.У.)
(у.з.)
Дефтеринъизге кочюрип язынъыз. Къайд этильген
сёзлернинъ устьлерине суаллерини язынъыз.
273-мешгъулиет. Ресимлерге бакъынъыз.
(рис.со стр.112.)
…,... биберлер …,... эв
…,... чипчелер …,... фильджан
(у.з.)
Нокъталар ерине насыл? суалине джевап берген ве манаджа келишкен сёзлерни язынъыз.
Предметлернинъ аляметини бильдирген
сёзлерге сыфат дейлер. Сыфат насыл? суалине
джевап бере ве джумледе исимлернен багълана, меселя:
Языджы Иса Абдураман меракълы икяе язды.
274-мешгъулиет. Тамырдаш сёзлерни окъунъыз.
|
|
|
Бильги, бильгили, бильмек; сув, суварды, сувлу; ягъ,
ягълы, ягъламакъ; сют, сютлюк, сютлю; лезет, лезетли;
шеэр, шеэрли; берекет, берекетли; акъыл,
акъыллы, акъылсыз; тоз, тозлу.
(у.з.)
Сыфатларны дефтеринъизге язып алынъыз. Индже
созукъларнынъ астыны сызынъыз.
275-мешгъулиет. Берильген сыфатларгъа манаджа келишкен
исимлерни язынъыз.
Кенъ сокъакъ, …, …. Узун таякъ, …, ….
Юксек дагъ, …, …. Яхшы ава, …, ….
Ёлакълы къарпыз, …, …. Сыджакъ пите, …, ….
Темиз азбар, …, …. Дюльбер антер,...,....
Къырмызы къалем, …, …. Тазе къаймакъ,...,....
(у.з.)
Кенъ сокъакъ,юксек дагъ, темиз азбар бирикмелеринен джумлелер уйдурып язынъыз.
Эв иши.
276 -мешгъулиет. Берильген исимлерге келишкен
сыфатларны язынъыз.
… комюр, … шекер, … къыш, … яз, … бина, … ёл,
… лимон, … бала, … къыз, … къарандашлар, … сокъакъ, …
сач, … эмен, … хыяр.
Дерс
277-мешгъулиет. Шиирни ифадели окъунъыз.
Кокни опер дагълары,
Берекетли багълары.
Ем-ешиль орманлары —
Будыр меним Ватаным!
Сувлары салкъын, тыныкъ,
Дагъларда ювез, фындыкъ,
Озю хазине-сандыкъ —
Будыр меним Ватаным!
З. Къуртнезир
(у.з.) Бу шиирде не акъкъында айтыла? Шиирге серлева къоюнъыз.
Ватанымызнынъ багълары насыл?
Орманлары насыл?
Сувлары насыл?
Джевапларны дефтеринъизге язынъыз.
Сыфатларнынъ астыны далгъалы сызыкънен сызынъыз.
278-мешгъулиет. Джумлелерни дефтеринъизге кочюрип
язынъыз.
1. Кунеш буюк къара булутнынъ артына гизленди.
(Э.А.) 2. Коктен ири ве агъыр тамчылар тюшип
башлады. (Э.А.) 3. Кунеш котерильди, дагълар мавы
тюске кирдилер. (Э.А.) 4. Рустем ири, ешиль,
къырмызы къанатлы къыз боджегини корьди. (Э.А.)
(Л)
гизленмек — сакъланмакъ
тюс – ренк
(у.з.)
Сыфатларны тапып, далгъалы сызыкънен
сызынъыз.
Схемагъа келишкен джумлени тапынъыз.
(схема со стр.114 к упр.233)
279-мешгъулиет. Джумлелерни окъунъыз.
Къырым дагъларынынъ энъ юксек нокътасы —
Роман-къош дагъы.
Къырымнынъ энъ буюк шеэри — Акъяр.
Къырымнынъ энъ узун къобасы — Къызыл къоба.
Онынъ узунлыгъы 16 километр.
Къырымда энъ юксек шеляле — Учан-Сув.
Энъ къадимий джами — Эски Къырымдаки Султан
Бейбарс джамиси.
(у.з.) Къайд этильген сёз бирикмелерини язып алынъыз.
Исимлерден сыфатларгъа суаль къоюнъыз.
|
|
|
Нумюне: (образец состр.115 к упр.235)
280-мешгъулиет. Берильген исимлерге манаджа келишкен
сыфатларны язынъыз.
Ава (насыл?) …, ….
Денъиз (насыл?) …, ….
Тильки (насыл?) …, ….
Кунеш (насыл?) …, ….
Терек (насыл?) …, ….
Эльва (насыл?) …, ….
Китап (насыл?) …, ….
(у.з)
Талебе, денъиз сёзлерининъ схемаларыны япынъыз.
Бу не демектир?(ёж. Рис.)
Бугунь ава гузель эди.
Кеманеджи гузель ава чалды.
Эв иши.
281-мешгъулиет. Берильген сыфатларгъа манаджа келишкен исимни
язынъыз.
Акъыллы, тербиели …. Сыджакъ, лезетли ….
Янъы, юксек …. Темиз, салкъын, ….
Балабан, ярыкъ, …. Терен, мавы ….
Ярдымджы сёзлер: сув, чиберек, денъиз,
талебе, сыныф, бина.
(у.з.)
Эки сёз бирикмесинен джумлелер тизинъиз.
Муптеда ве хаберни тапып, астыны сызынъыз.
Текрарлав ве пекитюв ичюн суаллер ве вазифелер
1. Насыл сёзлерге сыфат дейлер?
а) Предметлернинъ аляметини бильдирген сёзлерге;
б) предметлернинъ адларыны бильдирген сёзлерге.
2. Сыфатны бельгиленъиз:
а) ачмакъ; б) ястыкъ; в) ярыкъ.
3. Сыфат джумледе насыл сёз чешитинен багълана?
а) фиильнен; б) исимнен.
4. Исимлерге манаджа келишкен сыфатларны язынъыз:
… сепет, … сабун, … голь, … япракъ, …, … лимон.
5. Сыфатларнынъ антонимлерини язынъыз:
къара — …,
терен — …,
кенъ — …,
темиз — ….
6. Денъиз сёзюне манаджа келишкен сыфатларны бельгиленъиз:
а) мавы, далгъалы; б) индже, къалын.
7. Узун сёзюнинъ антонимини бельгиленъиз:
а) къалын; б) къыскъа; в) назик.
8. Сыфатларгъа манаджа келишкен исимлерни язынъыз.
Къар беяз,... исе къара.
Бал татлы,... исе аджджы.
Къыш сувукъ,... исе сыджакъ.
Дерс
38-§. ФИИЛЬ
282-мешгъулиет. Берильген исимлерге иш-арекетни
бильдирген сёзлерни язынъыз.
Бала (не япа?) ….
Ягъмур (не япа?) ….
Къызлар (не япалар?) ….
Къартбабам (не япа?) ….
Кобелеклер (не япалар?) ….
Оджа (не япа?) ….
Ярдымджы сёзлер: раатлана, учалар, юкълай,
сепелей, йырлайлар, окъута.
Предметлернинъ иш-арекетини бильдирген сёзлерге фииль дейлер. Фииллер не япа?не япалар? киби суаллерге джевап бере, меселя: кете,кетелер.
|
|
|
283-мешгъулиет. Тапмаджаларнынъ джевабыны ресимлерге бакъып тапынъыз. (рис.стр 117)
1. Саба тура, акъшам отура.
2. Мени айры ашамайлар, менсиз де ич яшамайлар.
3. Бир кичкене алаша, ич токътамай чалыша.
4. Эр кес биле оны, инеден онынъ тону.
(у.з.)
Тапмаджаларны дефтеринъизге язып алынъыз.
Фииллернинъ астыны эки сызыкънен сызынъыз.
284-мешгъулиет. Метинни окъунъыз.
Якъында къорантамыз Къырымгъа кочип кельди. Шимди биз Акъмесджит шеэринде яшаймыз. Бабам хастаханеде чалыша. О — эким. Анам мектепте балаларны окъута.
Мен ве Рефат агъам мектепте окъуймыз. Мен учюнджи сыныфта окъуйым, агъам исе – единджи сыныфта. Экимиз де мектепте ана тилини огренемиз.
(у.з.)
Биринджи абзацны дефтеринъизге язып алынъыз. Фииллерни тапып, астыны сызынъыз.
285-мешгъулиет. Аталар сёзлерини окъунъыз. Маналарыны
анълатынъыз.
Яхшы сёз кульдюре, яман сёз куйдюре.
Ягъмур ягъа, ер ешере.
(у.з.)
Дефтеринъизге кочюрип язынъыз.
Фииллерни эки сызыкънен, оларгъа багълы олгъан исимлерни исе бир сызыкънен къайд этинъиз. Олар джумленинъ насыл дередже азалары ола?
286-мешгъулиет. Джумлелерни дефтеринъизге язынъыз.
Нокъталар ерине келишкен арифни язынъыз.
1. Битам манъа озюнинъ кумюш къуша…ыны багъышлады.2. Оджа талебенинъ джева…ыны бегенди.3. Сыджакъ тава ичинде ч..береклер чырылдай.4. Эвнинъ чарда…ында гогерджинлер яшай.
(У.з) Фииллерни тапып, устьлерине суаллерини язынъыз.
Сонъки джумленинъ схемасыны япынъыз.
Эв иши.
287-мешгъулиет. Джумлелерни дефтеринъизге кочюрип
язынъыз.
1. Майре алам бакъла шорбасы пиширди.
2. Мен байырнынъ тёпесине тырмаштым.
3. Ильк баарь ягъмуры эр кесни къувандырды.
4. Акъшам устю ишчилер тарладан къайталар.
5. Оджа чалгъан нагъмени талебелер дикъкъатнен
динъ лейлер.
(У.з.)
Фииллерни тапып, устьлерине суаллерини язынъыз.
Дерс
39-§. ФИИЛЬ ЗАМАНЛАРЫ
Фиильнинъ учь заманы бар:
кечкен заман – кельдим, раатландым;
шимдики заман – келем, раатланам;
келеджек заман – келеджегим, раатланаджагъым.
288 - мешгъулиет. Джумлелерни дефтеринъизге кочюрип
язынъыз.
1. Раатлыкъ куню биз сеяаткъа чыкъаджакъмыз.2. Биз Эминенинъ йырыны авесликнен динъледик.3. Тарлада трактор ер сюре.4. Язда биз эв къурмагъа башладыкъ.5. Мен аркъадашыма ресим багъышладым.6. Юксек сельби тереклери коюмизни яраштыра.
(у.з.)
Фииллернинъ устюне суаллерини язынъыз.
289-мешгъулиет. Джумлелерни окъунъыз.
1. Вели ве Али къуюмджылыкъ сырларыны къарт-бабаларындан (не япалар?) огренелер.2. Мен мектепте уйледен сонъ (не япам?) окъуйым.3. Балыкъ сувда (не япа?) яшай.4. Геми саат беште (не япаджакъ?) келеджек.5. Эки куньден Кезлевге кезинтиге (не япаджам?) кетеджегим.
|
|
|
(у.з.)
Фииллерге къоюлгъан суаллерге дикъкъат этинъиз.
Джумлелерни дефтеринъизге кочюрип язынъыз.
Муптеда ве хаберлернинъ астыны сызынъыз.
290-мешгъулиет. Тапмаджаларнынъ джевабыны тапынъыз.
1. Анайым ун эледи, дюньяны киречледи.
2. Акъ сандыгъым ачылды,
Ичинден нурлар сачылды.
(у.з.)
Дефтеринъизге кочюрип язынъыз. Фииллернинъ
астларыны эки сызыкънен сызынъыз.
Фииллер джумледе насыл сёз чешитинен багъланып
келелер?
Джевапларда тутукъларны талиль этинъиз.
291- мешгъулиет. Окъунъыз.
1. Мемет къозуларны эвге таба айдай. 2. Пакизе къартана эрзакъ тюкянына кетти.3. Анифе къартларны ораза байрамынен хайырлады. 4. Торунлар къартанасынынъ батырлар акъкъында масалны динълейлер.5. Усеин къушчыкъкъа къафес ясайджакъ.
(у.з.)
Къайд этильген фииллер насыл суаллерге джевап
берелер?
Джумлелерден фииллернен манаджа багълы олгъан исимлерни
язып алынъыз.
Нумюн е: 1. Мемет айдай, къозуларны айдай, эвге айдай.
Эв иши.
292-мешгъулиет. Берильген фииллернен джумлелер
тизинъиз.
Къуванмакъ, раатланмакъ, ярдым этмек, бегенмек,
ашыкъмакъ, меракъланмакъ.
(у.з.)
Муптеда ве хабернинъ астыны сызынъыз.
Дерс
40-§. КЕЧКЕН ЗАМАН ФИИЛЛЕРИ
|
|
|
