 |
Текрарлав ве пекитюв ичюн суаллер ве вазифелер
|
|
|
|
1.Фииль бу недир?
а) сёз чешити; б) сёз бирикмеси.
2. Фииллер нени бильдире?
а) предметни; б) иш-арекетни; в) аляметни.
3. Фиильнинъ къач заманы бар?
а) 3; б) 2.
4. Кечкен заман фииллери нени бильдире?
а) иш-арекетнинъ оладжагъыны; б) иш-арекетнинъ олып кечкенини.
5. Кечкен заман фиилини бельгиленъиз:
а) къыдыра; б) тарадым; в) утана.
6. Шимдики заман фииллери нени бильдире?
а)иш-арекетнинъ ола яткъаныны; б) иш- арекетнинъ олып кечкенини.
7. Шимдики заман фиилини бельгиленъиз:
а) къачты; б) файдаланаджакъ; в) сагъынам.
8. Келеджек заман фииллери нени бильдире?
а)иш-арекетнинъ олып кечкенини; б) иш-арекетнинъ оладжагъыны.
9. Келеджек заман фиилини бельгиленъиз:
а) текрарлады; б) топлайджам; в) тиздим.
10. Къайсы фиильде менфийликни бильдирген ялгъама янълыш язылгъан?
а) тузламадым; б) ушюмади; в) чекильмеди.
11. Фииллерни учь заманда язынъыз:
кочьмек, ашыкъмакъ, сорамакъ.
12. Фииллерни менфий шекильде язып,ялгъамаларны бельгиленъиз:
юкледилер — …
чалыштым — …
тёшеди — …
явашлаттым — …
утюледи —...
ОКЪУВ ИЧЮН МЕТИНЛЕР
ДОСТЛАР
Гъафарнен Джафер мектепке къатнап башлагъандан берли достлар. Олар энди бешинджи сыныфта окъуйлар, лякин бир-биринден даа ич бир кунъ биле айырылмадылар. Атта татиль вакъытларында биле эр кунь корюшелер. Гъафарнынъ шокълугъы дерслерини менимсемеге кедер этсе де, Джемильнинъ ярдымынен башкъа талебелерден артта къалмай эди. Досту джан-гонъюльден анълаткъан дерслери бир тарафтан бильгисини арттырса, дигер тарафтан, достлукъларыны пеките эди.
Р.Муединден
(Л)
Айырылмамакъ – берабер олмакъ
Шокълукъ – атиклик, зыпкъын
Пекитмек – къавийлештирмек
(У.З) Достлар насыл олмалы? Метинге эсасланып, икяе этинъиз. Озюнъизнинъ достлукъ мунасебетлеринъиз акъкъында не айта билесинъиз?
|
|
|
***
Динимни, тилимни
Гонълюмден севем.
Эр бир ань, эр дакъкъа
Сёзлер огренем.
Яшасын зиялы
Диним ве илим!
Бинъ сене яшасын
Анамнынъ тили!
Л.Асанова
(У.з) Шиирни ифадели окъунъыз.
***
Асаннен Лейля – агъа-къардашлар. Олар буюклернинъ Аллах, Мухаммед пейгъамбер ве Ислям акъкъында лакъырдыларыны чокъ эшителер. Бу лакъырдылар балаларда меракъ догъура.
Бир кунь Асан ве Лейля бабасындан бу гузель сёзлернинъ маналарыны бильмек истедилер ве янына бардылар.
-Селям алейкум, баба! - деп, олар экиси де бабасына селям бердилер.
-Алейкум селям, къозуларым! - джевап берди бабалары.
- Баба, мусульман олмакъ бу недир? – деп сорады Асан. Баба окъугъан газетаны кенаргъа къойды да:
- Къана, ерлешип отурынъыз, меним гузеллерим. Мен сизге буны анълайышлы тариф этейим, - деди о незакетнен.- Мусульман олмакъ – Аллахны севмек. Ве онынъ Къуранда язылгъан бутюн косьтеришлерини ерине кетирмек. Мусульман олмакъ – Аллахнынъ сонъки пейгъамбери олгъан Мухаммеднинъ инсанларгъа берген тевсиелерини беджермек демектир.
-Я, Ислям дини дегени не, баба? – сорады Лейля.
-Ислям дегени – бу дин. Яни мусульманларнынъ динине Ислям дениле. Ислям динини кутькен инсан мусульман сайыла.
Ахмад фон Денффернинъ «Ислям балалар ичюн» китабындан
(Л)
тариф этмек – анълатмакъ
ерине кетирмек – беджермек
тевсие – меслеат
(У.з) Мусульман олмакъ бу недир? Метинден джевабыны тапып, айтынъыз. Къайсы инсангъа мусульман сайыла?
***
Заман заман экенде, эвель заман экенде, мындан узакъ олгъан ве къышта акъкъулар учып баргъан мемлекетте бир къырал яшай экен. Онынъ он бир огълу ве бир де Элиза адлы къызы бар экен. Бу балалар зевкъ-сефанен яшайлар. Лякин чокъкъа бармай балаларнынъ анасы оле ве къырал башкъасына эвлене. Огей ана озю дюльбер олса, яман бир джады олып, балаларны ич де севмей экен.
|
|
|
Сонъра шахсаделерни чагъырып:
- Эр биринъиз къаргъагъа чевирилинъиз! – деп къычыра.
Х.К.Андерсен
(У.З) Масалнынъ башыны окъуп, онынъ адыны хатырланъыз.
Арап
Куньлернинъ биринде бабам Чавкелик къаясындан бир чавке баласы алып кельди. Чавкечик тунч къара эди. Мен чавкеге Арап деген ад къойдым. Оны лаф этмеге огретип башладым. Эр кунь мен безмей,усанмай, Арапнен мешгъуль олдым. Ашыны, сувуны вакътында бердим. Къушчыкънынъ арекетлерине даима дикъкъатле козеттим.
Арап пек ач олса, ачувланса, озь тилинен манъа: «Чанъ!Чанъ!Чанъ!» деген киби къычыра эди. Бабам манъа: «Къызым, сен онынъ къулагъына «Сабрие, эт бер!» деген учь сёзни куньде бир къач кере айт», - деди.
Баягъы вакъыт кечти. Мен чавкенен мешгъулиетлерни девам эттим. «Арап» дегенде, чанъ-чанъ деп, джевап бере эди.
Бир кунь саба Арапкъа эт алып бардым. Чавке манъа такисини ачып: «Шаврие, эт бер!» - деп къычырды. Арап «с» арфини айтып оламай эди. Мен чавкенинъ сёйленгенине пек къувандым.
С.Эреджеповадан
(Л)
таки – гъагъа, чокъуч
мешгъуль олмакъ – огърашмакъ
(у.з. суал. ве ваз.)
1 Къызчыкъ чавкенинъ адыны не къойды?
2. Бабасы онъа не айтты?
3. Чавке лаф этмеге огрендими? Бу насыл олды? Икяе этинъиз.
Чёльде яз акъшамы
(парча)
Акъшам ола, кунь къона,
Къызыл чабакъ аллана,
Уфукъ къангъа бояна,
Елькъанатлар джанлана.
Салкъын тюше, чыкъ къаплай
Чечеклерни, отларны,
Джылкъыджы къарт чыкъара,
Къулан чёльге атларны.
Э. Шемьи-заде
(Л)
чабакъ – шефакъ
къулан – кениш
(У.з)
Муэллиф яз акъшамыны насыл тасвирлей? Метинге эсасланып, айтынъыз.
Уфукъ къангъа бояна сатырыны насыл анълайсынъыз?
(у.з. ёж) Бу не демектир?
Кунь къона.
Къартбабам дюльбер къона ясады.
***
Масаллар акъкъында
Масаллар эвель заманларда пейда олгъан. Акъшамлары къартбаба-къартаналар, ана-бабалар балаларны этрафларына топлап, масал айтып, эглендире эдилер.
Лякин масаллар тек эглендирюв ичюн яратылмагъан. Олар халкъ омюринен сыкъ багълыдыр. Халкъ масалларда озюнинъ арзу-истеклерини, дуйгъуларыны акс эткен.
Масаллар агъыз-агъыздан айтылып, несильден-несильге кечип, бу куньге къадар сакъланылып кельмектелер. Масалнынъ къараманлары акъыллы, джесюр, догъру къальпли я да ахмакъ, къоркъакъ, айнеджи олалар.
|
|
|
Бутюн масалларда яхшылыкъ яманлыкъны енъе.
(ус.зн.)
1. Масаллар не вакъыт пейда олгъан?
2. Окъув йылы девамында насыл масалларнен таныш
олдынъыз? Бир де бир масалны хатырлап, айтынъыз.
САГЪАН(СТРИЖ)
Бизим Ватанымызда сыкъ расткельген къушлардан бири – сагъан.
Бу къушны базы адамлар къарылгъачнынъ бир чешити дейлер. Амма бу янълыш. Дюньяда сагъан къушнынъ сексен чешити бар. Къырымда исе тек эки чешити яшай. Бириси – къараджа, дигери – беяз кокюслидир.
Сагъаннынъ аячыкълары уфачыкъ олып, асла корюнмейлер. Къанатлары исе буюк. О себептен къуш тик ерден учып оламай. Эгер онъа ярдым этмесенъ, о гъайып ола биле. Къушнынъ яшагъан ери юксек дагъ ве биналар. Чешит къувушларны юва оларакъ къулланалар. Сагъанлар озюнинъ эвлятларыны буюк авесликнен бакъалар. Кунь девамында балачыкъларына къыркъ кере гъыда кетирелер. Ювасына эр кельмесинде гъагъасында бинъден зияде боджек ола.
Сагъанлар акъкъушлар киби бир кере омюр аркъадашы сайлайлар ве бутюн вакъыт бири-бирине садыкъ олалар. Сагъан къушнынъ омюри чокъусы кокте кече. О, бир куньде бир бучукъ бинъ километр месафени учып кече.
Кокте сербест учкъан сагъангъа бакъкъанда озюнъ де учмагъа истейсинъ.
Н.Керичлиден
(Л)
Тик ер – тегиз ер
Гъыда – аш, емек
(у.з)
Дюньяда сагъан къушларынынъ къач чешити бар?
Метинге эсасланып,сагъаннынъ тыш корюнишини тасвирленъиз.
Сагъанлар балачыкъларыны насыл бакъалар?
Къырым голлери
Къырымда учь юзьден зияде голлер бар. Олар буюк дегиль. Голлернинъ чокъусы тузлудыр. Татлы сувлу голлер дагъларнынъ яйлаларында ола. Энъ буюк голь – Къарабий яйладаки Эгиз-голь.
Тузлу голлер денъиз ялысы бою ерлешкен. Къырымнынъ энъ буюк тузлу голю – Сасыкъ Сиваш. Бу голь Кезлевнинъ янында ерлешкен. Онынъ чамуры ве тузларындан та эски заманларда хасталарны тедавийлемек ичюн файдалангъанлар.
Къырымнынъ даа бир Сиваш адлы голю шаркъ-шимальде ерлешкен. Онъа Чюрюк денъиз де дейлер. О буюк олса да, пек сай. Гольнинъ энъ терен ери – учь метр. Язда онынъ суву пек эксиле ве турмушы сазлыкъ (чамур) ола. Бу ерде бир шей осьмей.
|
|
|
«Арманчыкъ» меджмуасындан
(Л)
Чокъусы – эксериети
эксильмек – азлашмакъ
(У.З) Къырымда даа насыл голлер бар?
***
Кунешленип кельди яз,
Кобелеклер учтылар,
Торгъайларнынъ алайы
Талдаларгъа къачтылар.
Джыйылынъыз, балалар!
Багъчаларгъа барайыкъ,
Алмаларнынъ къокъулы
Лезетини къокълайыкъ.
О. Амит
(Л)
алайы – эписи
талда – сае
(у.з.)
Муэллиф яз кельгенини насыл тасвирлей?
О, балаларны къайда чагъыра?
|
|
|
