 |
Акыларым кижи аксынга кирген 14 глава
|
|
|
|
– Чок аан, авай… Мен улуска ынча дээр эвес мен аан. Дүүн Морзун хой кадарып чорувуста, бир адыыргак оол хап кээп, Көже дарган оглу… Ы-ы… «Мындыг бак чүвелер арбан, сумузун чагырган хайыраатызын безин билбес, эжен албатызы эр кижи деп санаар-даа ады чок!» - деп дорамчылап сөгледи. А мен аңаа боданырымга, база чүнү-даа билбес болдум. Шынап-ла оода ону билбейн чорааш, кым болганга бак сөгледири ындыг амыр бе ынчаш? Бодап чоруурумга, бо-ла эр улустарның мында моорлап кээп турар дүжүметтерни таныыры хөлчок, оларның арны туржук, аажы-чаңын, кадыг, чымчаан… Оларның шаа барып канчаар өлүрүн безин билир-ле боор чүве-дир…
– Ы! Оо-хо-хо, ээ-хе-хе… Силерни-даа, силерни! А ол Көже ирей оглу чүү диди ынчаш, оглум?
– Чавааң чарыл, чартыың сөгүл! Мен ындыг хөл-шыдыраа мерзелерин малгаштан байлаң кылдыр тудуп-ла шыдаар мен, демирден дээлдиген кылдыр соп-даа шыдаар мен, билдиң бе, мирит! – дээрге, демгиниң кылыы хайнып, хырны чарлып келир чеде берген дег, чоруй баарды.
– Че көр, ол сөстүң кончуун! Бак кижээ сөс артык, бак эътке чам аартык, хей-ле черге боо дагжатпас деп чүвени билбези ол-дур ийин…– дигилээш, бажын чайды. Ол хирезинде кырган-авамның меңээ ырлай каггылааш, чүве чугаалап бээр шырайы кирип келди ышкаш болду. Ооң чадаганының хылынга демги оолдарның сөглежи-ле дээпти ышкаш. Мен ынчангаш улам өнемчидип:
– Ол «бак кижи» эвес, дарган кижиниң оглу болгаш өжегээр сөглээри ол-дур ийин, авай. А мен болза чүү дээр ийик мен, тулар мен ыйнаан…
– Тулар чүү боор:
Караңгызы кончуг болгаш,
Хайыраатым танывадым…
|
|
|
.............
.............
Дүнегизи кончуг болгаш,
Дүжүмедим танывадым.
............
............
дигилеп олурар-ла сен ыйнаан, оглум. Чүү дээр ону, «караңгы-ла» чүве-дир ийин, хайыракан!
– Оода ол ырны безин билбес-тир мен ийин. Ону доктаадып алыйн шиңме, авай?
– Че, ону ырлааш чоор сен… Бо дүжүметтер дугайында ыр-шоор ырлаптар ийикпе, сагыжы дөстүнмейн, ишти-хөңнүн сөглепкеш, хей черге салгыны сынып, чүү хыралган эзирлер долу чүве ыйнаан моң, багай кушпашпайым. Ам-даа уядан уштунмаан айбааңгыжык-тыр сен ийин. А ол хиреңде сөске туралыг, далажың-на кончуг-дур. Өг муңгаш дээш, эзе-херекчок чүве этпе, арыг муңгаш дээш эдээң ажып… чорба деп чүве-дир ийин, оглум. Сөс багай эвес чүве, ону чөп ажыглап, эдилеп билир херек:
Чүрегежиң херечизи
Чүглүг кызыл согунуң ол…
Че, харын…сээң ооң база-ла шын, оглум, эжик, дүндүктү, акты, караны чажындан ылгап, эскерип, чүрээнге шиңгээдип ап чоруурга, хей барбас. «Кижи үрени каяа-даа чоруур, куш үрени каяа-даа ужар», чугаалап берейн… Дөө өгден оттуг кезектен экел, хөрээм кузумнап алыйн – диди.
Маң-биле барып эккелгеш, ооң сөөскен даңзазының бажынга тудуп бердим.
– Кыргыстарның улуг дүжүмеди Өөнекей оглу Шагаачы чагырыкчы дээр боор. Шагаачының оглу Сонам-Байыр база-ла ооң соон салгап, чагырыкчы чиңзелиг апарган чүве дижик бе…
Ындыг улуг улустуң адын-даа адавас, ада-өгбезин-даа коптарбас, ойзуп-шолалап чоруур боор чүве, ынчангаш сени билип алзын дээш, өжегээр четче адап олур мен, көрдүң бе! Шагаачының шолазы Ашак-Мээрең ышкаш ийик. Чамдык аңаа хорадаан улус база-ла, аанакайын, аксы дөзерлер эвес, Кызыл-Мойнак-даа дижир чүве ыйнаан.
Кыргыстарның Кызыл-Мойнаа
Кырып тений берген дидир,
|
|
|
Кызыл суглуг Эйлиг-Хемни
Кызыра бооп алыр дээн-дир.
Адыгларның ашак Сонам
Албыстай-ла берген дидир,
Агып баткан Эжимниң суун
Ара дуглап алыр дээн-дир…
деп ырга-даа кирип, аңаа хорадап аажок турдулар боларың.
– Ой эжен, хөктүүн! Чүү улус, чүге ынчап ырлажы бергени ол ирги ынчаш? Аңаа чоп хорадаары ол ирги?
– Хорадавайн канчаар ийик. Чазый-чилби, ынча оран-чурт, одар-белчиирни ынчаар туразында ээлеп олура-ла, агып чыткан хемниң суун безин улуска бербес деп баарга, одапкан ыр-дыр ийин. Баштай-ла Чаа-Хөлдүң каяа чүвел? Оваа дагаан черге, ус-Буян деп кижиниң Бошка, Дашка деп ийи кызы ырлажырда, тудар, кагарынга чедип, хөлчок-ла үрүңейнип турду. Оон хөрлээлээш, ойтулааштаан уруглар ырлаарда, чер дыргын барган, арай боорда чавырдылар ыйнаан.
– Ашак Сонам деп кымыл ол, авай?
– Адыг-түлүштерниң Максыр мээрең оглу Сонам чагырыкчы деп кижи. А бо, улуг түлүштерниң дүжүмеди Ак-Сал чейзең оглу, чоога таңмалыг, Дүктүг-Эник чагырчы ол чүве ыйнаан, оглум.
– Тьфу, хайт, чүдээн! Артында-ла дүктүг «Эник» дедаан! Мээң дүжүмедим эник ышкаш чүл!
– Ынчаар адавас! Ам чаа-ла чугааладым чоп. Ооң шолазы: Семис чагырыкчы дээр боор.
Арысканның чыварынга
Арны-бажым доңа берди,
Ашак-мээрең ажы-төлү
Амы-тынга чедер часты… –
деп ыр-шоорга кирген, кончуг каржы улус боор. Харын ол семис-чагырыкчы оглу Чиңгин чейзеңи чүгээр чүве дижирлер ийик, кым билир оларны. Кайда чок, кайызы чымчак дээр оларны. Долааннарның Бора-Чейзең оглу Байыр, доңгактарның Хүрең чейзең оглу Чамбаа чейзең дижип, ында-мында коргуп, адап турганнар чүйүк.:
Чаа чейзең, эрги чейзең
Шагаайтаары дөмей-дөмей,
Эрги чейзең чаа чейзең
Эрээдээри дөмей-дөмей –
деп, авам меңээ чугаалап бергилээн.
Ол-ла чыыштың тайлымы-биле мурнунда билбейн чорааным элээн чүүлдерни биле берген мен. Көөрге-ле ындыг: «Эшпи кижи төре херээнге киришпес, өшкү бажы дойга киришпес» деп турарлар, а херек кырында ол езунуң хөлегезинде өртең кара төш дег элегер кара кадай олурза-даа, ол чыышты кырган-авам өттүр-ле көрүп орган чүве дег, аймак кожууннарның аразында ылгажыр, итчир-тыртыжар аажы-чаңы, ооң кол-ла өөскүдүкчүлери дүжүметтерниң аразында эрбен-тенин дөгере чугаалап олурар. Мен бодаарымга, кырган-авам ол бүгүнү ырлардан кончуг мерген билир хире.
|
|
|
Дең-дуң билип кээримде-ле, мырыңай дөмей кижилерни өөлет, дөрбет, калга дижир ийикпе, харын-даа кожаат-кожаат чугаалаар: орус, быраат, казах, делег, таңды тывазы, алтай тывазы дижирге, пат-ла кайгаар мен. Оон кедерезе, мырыңай-ла чурт-чурт, хем-хем аайы-биле кыргыс, түлүш, доңгак, монгуш дээш-ле баар – эңмежок! Эгезинде чугаалаан улузум мүн-не дыл-домаа өске, кандыг-ла бир бөрүге чара ойлаттыргаш, аңзаан мал-даа ышкаш, аразында бактажып – эпке хажагай чүве кылгаш, чарлып сандарап, үр-үр үелерде көрүшпейн чораан соонда, сөзүн утчуп алган-даа чүве дег чугаалажыр – дыка чиктиг. А ол хамаанчок, бо дылын билчир кожа-холбаа аргыжып турар оюннар, каралар, кымнар-кымнар дээш аразы ырап бар-ла чораанзыг. Авам ону ырлагылаптарга-ла илдең:
Чоодуну чонум дээр бе,
Чоруй-ла баар, чана-ла бээр,
Чодурааны чемим дээр бе,
Када-ла бээр, сына-ла бээр.
Хөңнүм багай – хөйнү сактып,
Көгей соян кире сактып,
Иштим багай – ийи сактып,
Иргит, соян кире сактып.
Салчактарга саткан эвес,
Саглаңнадып чана бээр мен,
Оюннарга саткан эвес
Оглаңнадып чана бээр мен.
Түлүштерниң оолдары
Дүктүг-дүктүг, сарыг-сарыг.
Дүктүг-дүктүг, сарыг-даа бол,
Дүжүметке шупту чүүлдүг.
Монгуштарның уруглары
Борбак-борбак, кара-кара.
Борбак-Борбак, кара-даа бол,
Боостаазы шупту дунук.
Кезек донгак, херик донгак
Хенче будун херик кылыр.
Хенче будун хонук кылгаш,
Хевээ-биле быдаа кылыр.
Каттышса-даа каттышкай аан,
Караларның хою-ла эвес…
Холушса-даа холушкай аан,
Ховалыглар хою-ла эвес.
Ондарларның ойлук чогун –
Ойтаңнашкан хертеңнешкен,
|
|
|
Озук баштыг оюшагын
Кижээ дөгээр ойлук чогун…
Кайы суму дугайында чүү дивес дээр. Бодап-даа көрүңерден, бо-ла одуругларның барык-ла дөгерези бир-ле чүве деп, одап-дузап турар аян бар. Черле кайгаар чораан мен, кайы-ла бир оваа, буга дагаан, байыр-наадым болган черлерге аът, мөге дишкеш, чула алгыржып үнер. Аңаа колдуунда-ла чаңгы, хүндүлерниң чиңзелери сораңнаар, байларның узун чеңнери белинде ораажы бергилээн турар ийикпе, чамдык ламаларның дөңгүр баштарында далбыгыр кулактары безин бөрбүгүр кызыл тургулаар ышкажыгай. Хамык ужур ол-ла тус-тус эрге-чагырга былаашкан чиңзелер хилинчек чок эптиг чурттап орган чонну аразында ылгажып, бактажыр, оон кедерезе, өжээннежип, соккулаштырып чаалажырынга чедирер чүвең иргин.
ЭРЭЭ-ШҮҮЛДЕ ЭГЕЛЭЭН-ДИР!
– Чыыш эгелей бергени ол аңар? – деп, аалда олурар кадайларның даңза салган айтырыгларынга оон келген эр улус:
– Дүүн, бурунгу хүн-не эгелээн. Изиг түлүк. Өчүк, байысаалга, эрээ-шүүлде-даа эгелээн, шимээнниг-ле чүве-дир - дижип харыылаарлар. Ону дыңнааш, бис үш оол: Арандол, Чорлан-оол, мен суглар, үжелээ, черле дөстүнмейн, бүдүү чугаалажып алгаш, маңнажып чеде бээдивис. Баштай аал бетинде, суг кыдыында, чоон теректер аразындан бакылап көөрүвүске, он шаа хире өглер-ле. Ында-мында баглааштарда болгаш арыгда ыяшта баглаан аъттар-ла долу. Өглер аразында кылаштажып турар анаа-ла карачал хептиг кижилер мырыңай эңмежок. Ында-мында бөле олургулапкан, таакпылажып, чугаалажып-даа олурар улустар бар.
– Чо-ок, кижи коргар чүве-даа чок, анаа улустар ла-дыр, эжим.
– Адыр, дөө ол, мырыңай арыг кыдыында өг дужунга чоокшулай берээлиңер…
– Инектерин эртен саапкан, кааң хүн-не болгай. Бетики улуг өг артынга чоокшулап чорувуста, мырыңай-ла бажывыс кырында теректер шыпшыы-биле ийи аш кускун аксын былаажып, алгыржып эртер орта, мурнувуста кедеңгирлеп чораан эживис сырбаш кылынган уг-биле бажын ийи холдап туттунгаш, олура дүштү. Ол аразында мен база серт кылынгаш, чалгыннар даажын сактырымга, калбак баглыг кымчылар эжимниң бажынче улай-улай улдагылапкан ышкаш апаарга, кортпаан эр бооп, кускуннарның соонче эргээм-биле шыгаагаш, ийи улай: - Ттог, Ттог! – деп кагдым. Ыя оон ийи-үш базып чорувуста:
– Хак! Эрлик дергилээн! – деп, эр кижи чаңчаан соонда, ыт хыйт кынны бээрге, көөрүвүске, өг чанында Оңгай ашак ак ирт өзеп алган чулгуп тур; таныдывыс. Ол хамаанчок, аалдар аразынга маңнап чоруур Черлик-Калдар дөө ол өгже көрүнген, чылганып тур. Оңгай ашак ону ойлаткан ышкаш.
|
|
|
– Ынаар барбаңар! Оңгай ашак эъдин харамнангаш, Черлик-Калдар-биле дөмей ойладыптар! – деп сымырандым. Ол аразында адаанда бир ак өгде эрлер, эштип билбес куш оглу ээремче киир каап алган тенек оолдар ышкаш, чир-шоң дүжүп, киштежип-каттырышкылаар. Дедир ээй соккаш, ол каткы үнген өг дужунда хараган аразынче торлаалар дег чүгүржүп баттывыс. Өгнүң мырыңай дужунда чириктен бакылап үнүп олура, дөгере даш көжээлер болуп, аазадып турупкан бис!
– Уе-е-е! Уе-е-е! А-е! – дизе-ле, өг эжиинде бир кижини доңгайты чыттыргаш, хөрээнден бир кижи, буттарындан бир кижи баскан, бир кижи савааш дег хаак-биле дорзуктап каан кызыл балдырынче херлип-херлип улдап-ла эгеледи! Бора талдан кескен, куу чылан дег хаак, көдүргеш бадырарга, «хырт» кылдыр барып дүшкеш, «жип» кылдыр хан соруп ап, шыданмайн турар. А ол диригге ханын сордунуп чыдар кижини бир-бир бодаарымга: «Мени эки-ле билиндирип көрүңер!» деп, дилеп-даа чытканзыг, азы ужуру ындыг чүве деп, улуска айтып берип, аян киирип ырлаан-даа ышкаш, уруг өпейлээн кыстарзыг-даа:
– Уе-е-е! Уе-е-е! А-е! – деп ырлап, ыяңгыладып шимчеп, дырбаңнап, үен-даян алгырбас-даа!
– А мен, бүткүр бодумну бужар чылан соруп, хемдип, дүкпүрүп турган ышкаш изиңейнип, чымырткайнып:
«А богда, хөөкүйнү ынчанмаңар, салып көрүңер! Чүнү кылып каан кижил? Меңээ чугаалап көрүңер!…» деп маңнап чеде бериксээм кээп турдум…Оон ол кижини тургуза кааптарга, өгже көрдүндүр күдүк базып олуруп алырга, өгден чарык кеңгирге-даа ышкаш, ыракта дилги барааны көрген бардам деп аныяк мургу-даа ышкаш үннүг кижи:
– Өчүүң шуудат, тарийги! – диди.
– Өскээр айыткаар чүве чок ийин, хайыраатылар. Демин-не өчээним ол.
– Аха, көргей-ле бис, сен шыдаар бе, хаак шыдаар бе? Бир ээзин база аппарып шүүп туруңар!
– Өгден хүлүглүг эр үнүп келгеш, ээн өгге чалгаарап пат-ла олурган кижи-даа ышкаш, ыңай-бээр көргүлеп, салгын тынып, херлип алды-даа ышкаш. Эжиниң эрээдеп чыткан черинге боду-ла барып доңгайып чыткаш:
– Мени баспайн көрүңер, ха-дуңма! Изии кончуг, база бир артык эрээ болур чүве-дир, дилээйн – дээрге, базыкчылар хаак туткан кижиже көрү-көрү, өг кыдыында барып олуруп алдылар.
– Чүү дидир бо, кара бөрүңер? – деп, өгде бирээзи ээре-дир.
– Баспайн көрүңер деп дилей-дир-ле аңар! – деп, эрээдекчи өгже тодуг иштин эглип чадаан ышкаш мөгейди.
– Туразының улуун көр, эки хак!…
Демги-ле хаак чылан чииртими кончуг чемненип эгеледэ-э! Ол эрниң база-ла эжи ышкаш аянныг, оожум човууру харын-даа мээң дывылаан чүрээмни аргалаанзыг, ынчангаш мен оожургап: «ах, мен шак ындыг аарбас болзумза» деп бодап, чанымда эштеримче көрдүм. Шала улуг эжимниң бир талакы кошкак баскан будунуң балдары сугда ыяш дег сириңейнип тур…
– Бо чүвелериңни барып угудуп, өчүүн чазааш киирип кел, бар! -–деп, баштайгы-ла шог үн хөректээн соонда Чирик бошка үнүп келгеш, хүлүглүг эрлерни эдерткеш, ынаар бистиң ындывыста суг кыдыынче киирди. Таныырывыс бошка боорга, чоогунга чеде бээдивис.
– Ажырбас-тыр, ажырбас, оолдар. Чоп кончуг көскү кадыгланыр силер! Тевер-оолдуң ишти чарлып-ла олурар, көрүңерден. Хөлчок чаннып, «өршээңер-азыраңар, хайыраатыларым!» - деп алгырып, сөгүрүп туруңар дээн ышкажым кай! Че, бичии-бичии сугдан ижип, чиигеп алыңар! – дээш, өгже көре-көре, эрлерниң хүлүүн бүдүү чеже каапты.
– Хаак саны чеже апаады? Кедергей-ле чиңге хаактар-дыр! – деп, баштай кактырган улуг эр айтырды.
– Алды-алды чүс болду. Ам шоолуг эвес арткан боор. Эң-не хөй дизе, муң чедер-ле ыйнаан. Хаакты бо хире шыдап турган улуска өске эрээлер оюн болбас ийикпе, оолдар, туттунуңар-ла. А хаактар харын-даа чоон-дур, мээң кескен хаактарым чүве. Оон чоон хаак болза, манзы дег хан боолдур дүжер, сиир үрээр-ле болгай.
– Хаагын чаңгыс аай бөгүн доозуптар болза! Изии-биле аан. Мээң ийи балдырым дем-не дөрт чүс чедип чорда, билинместээн, арай-ла чүрекке халдап тур ышкаш – деп, соонда кактырган эр чүрээнге суг дагап чугаалады.
Ам ооң үнүн танааш, топтап көрүп турарымга, Намчыл-оол бо-дур ийин моң! Эрлерниң арнындан кижи таныыр дээр ужур-даа чок, өт куткан сыңый-ла. Ийи караа безин сыгыр-сыгыр. Бурундаа хүн, бурунгу хүн – ийи хүн улай беш-беш чүс шагаайтап эрээдээш, дүүн херечилер-биле нүүртеп байысааш, эрээге киирбээн, бөгүн хаак-биле хап эгелээни ол чүве-дир…
– Ча, өчүүңер, ол-ла хевээр салбаңар! Артык сөс көңгүс хей эвеспе! «Бергедедивис, бөгүн эрээни соксадып, бисти нүгүлдеп турар херечи-биле олуруштуруңар!» - деп негээр улус-тур деп, мен негеп кирейн – дээш, ийи кайгалын хүлүп алгаш, киире бээди. Оларга бошказы бүдүү болчуп турар-дыр деп билип алдывыс.
Бистер аңаа чүнү-даа чугаалажыр аайын тыппайн, кайгап, хей-ле: «ах», «ох», «дадайым» дижип турувуста, ынаар бир өг чанында эзирик кижи-ле кускуннап мөөреди ышкаш болду. Көөрүвүске, ийи кижи бир кижини тараа урган шоодай дег кылдыр мөндүйтүр аргажып алгаш, теректер хөлегезинде аппарып салып алдылар.
– Бир дүжүмет билбестеди ижип алган-дыр, көрдүңер бе? Демги ол өгде улус байысаап, хөректенип олурар дүжүмет эзирик, чалчып олурар хире чорбадыве. Болар медээредир ижип алгаш, мынчаар улус эрээдеп турар хейлер-дир моң, барып көрээлиңер! – дээш, өөрүмнү мурнап маңнаптым. Чарышпышаан баарывыска, кайда-чүде эзирик дүжүмет боор ийик! База-ла, аанакайын, бажы мырыңай-ла барба дег ыжык, өлүг кижиниң хөрээн чанагаштааш, хууңдан суг кудуп, оңгарып чадап турлар.
– Дегийт мооравас, мырыңай билинмес апаргаш безин, кышкырып чыдар ол-дур ийин, ашак, - деп, ийи кижиниң аныяа чугаалады.
– Мен дем-не алгырбайн чоондум: «Бо кижиңерниң үнү баксырап, хөлү эрти, хайыраатылар! Шуут өлүрер дээн чүве бе, кандыг аайлыг чүвел! – деп аан. Шак бо соок карактыг Шавыраа деп чүвең кижи ийикпе! Аш бөрү болбас ийикпе!
– Силер алгырарыңарга, ол чагырыкчы: – Шорузу ыйнан! Хак-хак! – деп улам алгырар чорбадыве, акым… Ой, тынып келди! – дээн соонда, мораан кижи ыжык дуглаан, долгандыр кара-көк карактарын өлерти көрүп келгеш:
– Уе! Будум баспаңар! Ых! Сугдан! – дээш, хүлүглүг холдарын адыра долгап шенеди.
– Ам-на бичии сугдан пактадып көрем… Будуңну баспайн-дыр бис. Ханын үзе шаап каан, удуп ыстап тур болгай аан – деп, ашак оолдуң чүрээнче суг шаптагылап чугаалады.
Балыг кижи суг пактапкаш:
– Ех, экизин! Мени салыңар, бичии чыдайн… - деп, харык чок ийлени бээди.
– Че, харын бичии дыштанзын – дээш, ийлендир салгаш, холу сириңейнип, таакпызын тип, оттуун шакпышаан, ашак уламчылады:
– Бо кончуг аш кускун, бис ийи адашкыга черле өштүг кулугур-ла болгай… Көрүп турзун шиве! Бистиң ханывысты диригге хөйнү ижип-ле алды! Бо маңгыстың коданынга дүктүг дуюглуг чүве чок болгуже!..Аштаан ытка-даа болза өзеп берип чоруур мен. Черле адам таваан дедир ызырар мен. Ам-даа оолдарым бар. Малы төнери хамаанчок, ооң бодунуң-на канчаар хырны чарлып, чүү-даа долбас аш караанга довурак долган чыдарын көөр мен! Сен бо оолду эки карактап тур. Өлүр-даа эрээлеп турза, чаңгыс сөс бербе де! Бо хире шаагай, манзыны эртип алган кижи ам кайын ажырар. ам кедерезе, хол кызар, сайга олуртурлар ыйнаан. Мен маңаа турган херээм чок, дораан аъттангаш, хап ажайн. Бети-ле дизе бир аскыр өөрүн үзе сывыргаш, арбын баятче шыыладыптайн. Харын бо чыыш орту киргелекте, ооң сураа бо аш бөрүге дыңналып келзин! Мооң моон чип үнер ялазындан хөңнү үндүрер ужурлуг!..
– Бо улус дыңнап кагбазын моң! Че, силер мында чүге сириңейнип турарыңар ол? Мынчаар кактырыксап тур силер бе? – деп, аныяк эр бистен каразаанын элдээрткензиг, долгандыр көргүледи.
– Ча-ча, көстүп турган аяк-хаптарын – боларны чоор сен. Бо кызыл барбаларында чаглыг эът, сарыг шай эвес, ажыг божа, дүктүг хевек көстүп турлар ышкаш чүл. Шаа барып чагырчыларның тос эрээзин артаар эрлер апаар оң – деп, ашак эрес-даа, ээлдек-даа карактары-биле бисти өттүр көрүп, чүрээвис чымчадыр чугаалады.
– Бис кижи болганга эзе-херекчок чүве чугаалавас улус бис, акыларым… Бо улусту чүге мынчаар соп турарын кайгап… аайын тыппайн чор бис… - деп, та кайын келген дидимим чүве, ашакче ээккеш, шала сымыранып чугааладым.
– Көрдүң бе, эрни!.. Эки көрүп алыңар, оолдар. Бо дүжүметтерни танып алыңар. Көрдүңер бе, мээң оглумну диригге союп чип турар… Мындыг… дөө изиг шөлде саакта олурган акыларыңарга, оода чадаарда, сугдан эккеп берип туруңар. Оларны барып көрүңер бар – диди.
Бис шынап-ла ол изиг хүнде «чугаалажып» олурган улусче үжелээн базыптывыс. Хүн дүъш. Изиг-даа. Ол-ла өглер аразынга чоруп олура, ол-бо көөрүвүске, өглер эжиинде олуртур, чыттыр хап турар, човууртап алгырып чыдар кижи-ле долу. Бистиң өвүр Амырактың бай, ядыы аалдарынга, өглер эжиинге мал хавырып, «ай-ой!» дижип, алгыржыр ийикпе, алгы-кеш эттээн, соктаан, ырлажып туруп тур бис. А бо чыыш аалында ыыт-шимээн, шаг төнгүже «ажылдап» турар улус дээрге анаа эвес, тускай ажыл кылып турар чүве-дир оң!..
Дизе олурган чамдыызы ойталап алган чыткылаар-даа, улуска баргаш, база-ла угаан чок коргуп, сектен хойган аъттар ышкаш тура дүшкүлээн бис.
Саак дээрге бир чудукту шала кашпайты чонгаш, кижиниң ийи чодазының чиңгези сыңа бээр: эш-эш кылдыр кертип чоруй барган. Ол кертиктерже кижилерниң чода чиңгелерин киир олурткулааш, база бир ол-ла чудук-биле дең өске чудукту аразын тиг чок эптей чонгаш, кырындан эптей салып базыргаш, ийи чудуктуң уштарын депший үттээш, чоон өргеннерни черже киир шаап каан. Ынчаарга аңаа олурткулаан кижи буттарын уштур хамаанчок, бичии-даа шимчеди албас, какпага кактырган өрге-ле, чамдык чоон чодалыг эрлерниң чодазын кызып турар. Дорт олурарга, кагылбас, кыспас – чүгээр. Чамдыктары шылагдап, халаажырап келгеш, ойталап чыдып алырга, кагылап кыза бээр. «Чудук кинчи» деп болгу дег. «Херектеннерни» эрээдеп, байысааган соонда, аппарып, ол саакка суп каар. Аар херектиг ийикпе, кончуг дургун кайгалдарның холун хүлүп, азы демирлээш олуртур. Дүне арбан даргалары кадарып турар чүве-дир.
– Кортпаңар-кортпаңар, бээр келиңер, кайгалдар! – деп, кыдыында олурган, чолдак өшкү кежи шээжимектиг эр хүлүглүг холу-биле имнеди.
Олурган кижилерниң балыг-бышкын, ыжык-бузук арын-бажын эргилдир кайгап, корга-корга чеде бээрдивис.
– Шымда, бо чыткан даңзада таакпыны дөө ортузунда хүлүг чок акыңның оттуун шактыргаш, кыпсып эккел! – дээрге, мурнувус былаажып, барып күүсеттивис.
– Хаг эвээжээн ат болду. Дуу ыш буруңайнып турар түлүштер өөнден оттан, кургаг инек-мыяанга кыпсып эккел, оглум! – деп, Арандол эжимни айбылаарга, бурт-ла диди.
– Сен, кежээкей, ол өгден хууңдан дилеп алгаш, сугдан узуп эккел, шымда! – дээрге, бир эжим ол-ла халып чорутту. "Мен биче боорумга, тоовазы ол-дур» кылдыр бодап, хараадап, ол-ла саакты, ында кыстырып каан чодаларны, ооң ындыы чарыында көстүп олургулаар таваңгайларны көөрүмге, кандыг-ла бир ирик чудукта чекпелер бе, азы шимчеп чыткылаар курт-даа сагыжымга кирер, чиктии кедергей. Чүге дээрге кижиде эвес, ыяшта ындыг дириг таваңгай черле кижинизиивес болур чүве-дир.
– Ой, оглум, дөө бора талдың селбегер көк будуктарындан элээнден сый тырткылап эккел шиве. Бо сээктер чаагым балыын чушкуп, ханын чиир, ийи хол хүлүглүг – четпес-тир көр. Шырбаныр кудурук чок кончуумну көр! – деп, демги-ле кыдыында ашак чугаалаарга, шала дыңнаан мен. «Ол боор, мен база-ла дузалаштым. Беш кижээ чедер кылдыр эккээйн адыр» деп, иштимде чугааланмышаан, саглайтыр сып эккелдим.
– Бо чүү улузуңар эккеп, харылзажы бээдиңер! Чүү сөс, чугаа дамчыда бээдиңер? – деп, эрги чычыы тоннуг, чиңзе чок анаа бөрттүг бир кижи чоокта турган өг эжиинден кыйгырды.
– Харын-даа канчап бээр көрнүп келдиңер, чалаң? Кээп болгааважа, эрээдээр чүвеңер чок болур деп баады! – деп, кыдыында олурган, холдарында демирлиг бир бедик кара эр хөректеп алгырды.
– Бээр эккеп олурткулаптар-ла болгай, кымнарыл!– дизе-ле, өгден бир дүжүмет одагалыг бөргүн холу-биле тутпушаан, үнүп кээрде, бис үш арыгже хойган чээреннер дег халчып кирдивис. Соовустан кыйгылар-даа үнген. Бир дамырак унун кеже халышкаш, ындында алаак ортузунга барып доктаадывыс.
– Ех! Чүрээм!- деп, Арандол эгиштеп тур.
– «Ажырбас-ажырбас, кортпаңар!» – деп, демги саакта улус кыйгырарга-даа, дыңнавас, кандыг аайлыг улус силер, алдар! – деп, бир эживис соовустан кылаштап олур.
– «Эккеп олуртуптуңар!» деп турда, кортпас харык кайда боор! Аңаа турган болзувусса, дораан-на кагар – деп маргыштывыс-даа.
Оон чанып келгеш, улуска хөөреп турувуста, төнмес-батпас тоол чүве боор.
БЕРГЕДЭЭН
– Ынаар чүге чоруй барган силер, дүржок кулугурлар! Ам ынаар салчы берзиңерзе шиве! Сыр сооңардан кедеп четкеш, Тевер-оол чагырчыга барып сөглээш, чула эрээдеттирип албаан кижи! – деп, Арандолдуң ачазы - Мукураш даайым шын-на туразы-биле кыжанып олур.
– А бис дүжүметтерниң өглеринге кирген эвес бис, анаа даштындан көөрге, канчап баар чүвел, ачай! – деп, эжим айтырды.
– Канчап барбас боор! Ол-ла алгы-кышкыны дыңнап, хан-чин, балыг-бышкынны көөрүңерге, чүзү эки-дир? Хайы халдап, ханы чаштаза, канчаар силер! Ол арбан, сумунуң чаңгы, хүндү дүжүметтери силерни карак ужу-биле бүдүү көрүп алгаш, ындыг-ындыг кижиниң ажы-төлү кээп, ындыг-ындыг оор, дургун улуска ужуражып, сөс-домак дамчыдып турар-дыр деп карадап, нүгүлдей берзе, канчаар силер? Шуптувусту кыра хөнеп алгаш, дөө ол чөвүрээзин курт чип каан, ара кургаан теректер дег, картап, союп чип кааны ол. Олар кым, чүнү оорлап каанын көргеннер эвес, чүгле шын-меге, өш-өжээн хараан херечилер аксы дыңнааш, тос эрээге чыгап, хемдип, хемирип тургаш, ялага онаап, шиидип, торгап алыр улус боор, мелегей тулуптар!
Ыт чараазын чылгааш тотпас,
Дүжүмет яла чигеш тотпас…
– Че боларны чүм дээш, ындыг айыылдыг сөстер шывадап олурарың ол кижи сен? Сээң ол чугааңны даштыгаа аппарып бош салырда, чогум-на ытка четтирбес бора-тоолайың ол-ла болгай, агбайым – деп, күүйүм мындыг.
– Ой, ийет-ийет, кадай! Көрдүңер бе! Мээң дүжүметтер-дажыматтар дээн чугаам улуска чугаалай бээдиңер! Мээң бажымга хан кутканыңар ол!… Кулугурларның боларның аастарын, бо чыыш эрткиже, дуй даарагылап каар арга болза! – дээрге, мен хей-ле эжикче чоокшулап турдум.
|
|
|
