 |
Акыларым кижи аксынга кирген 11 глава
|
|
|
|
«Одучу ирей бо даңны атсы-даа тоолдаар чадавас болдур эвеспе» деп бодааш, көржең өзектеп хонар хире хөйнү чаргаш, дагдан барба долдур харны сөөртүп алдым. Тоолчуга шай-даа хөй херек болгай.
Бызаалар кажаалааш, инектер чыдыны карартып турумда-ла, караңгылаан.
Чеңгей быдаа хары эргизип алган, эът дүлүп тура:
– Аарыг, кызыл баштыг дузааң кандыг хүнзеди, Аңгыр? Кажааже дывыржаан хой аразында чоп көрүп чададым.
– Шоолуг оът-даа чивес, элейтип хүнзээн-не чүве. Демги ыдык көк сергениң иези база аарый берген, багай чорду.
– Па-а, халак, ол кончуг төлгүр, сүткүр өшкүм аараан болза, хай-ла-дыр але. Дем келген дораан-на чоп чугалавас сен, кончууңну аа, бо иремге-даа болза көргүзер чүвевисти – деп харыг мени чемелей-дир.
– Ча чүл мооңар, эмчи, бо чайын улустуң кырылган өшкүлерин эмнеп-даа турдуңар-ла. Эм-дом чүл моң? – деп, өгнүң эр ээзи Одучудан салдынар-даа хире эвес, даңза, хавын ап, ашакче углай, чазай олуруп айтырды.
– Эмнеп-даа турдум-на харын, эмнээр дээш-даа канчаар эмнээр боор ону; кодан-коданы-биле кылып эгелээн чүвени. Үш-дөрт чүс баш өшкү хамаанчок, үжен-дөртен-даа баш мал эми меңээ каяа турарыл. Чедишпес, хоржок. Хөлүн эрттирип олурбайн, чай шагда, эм оъттуг черлерже чогуур өйүнде сайгарган болза, кезик-чамдыын арттырып ап болур-даа ыйнаан. Ам кыш удур, кевиреп аарыыр болза, харын берге-дир… Бо силерниң өшкүңер чүгээр өршээл чайлаан ышкаш ийик, кажандан ынчап баады бо?
– Чогум чайын, маңаа ишкээрге, бо-ла аалдарның өшкүзү кевиреп кырлып турда, бис хемнер бажы чайлагларга ол-бо оя-кыя көжүп чорааш, ажырбаан улус бис. Күзегге кирип келгенивисте, ийи өшкү аарып өлдү. Ол хевээр-ле ийи-чаңгыстап аарып, хорап турары бо-дур ийин.
|
|
|
– Ол-ол харын, одар-белчиир, кажаа-хүрээ, сек-севизинден бужар – килең-хиртел бооп турары ол.
– Боттарывыстың-на ада-өгбеден бээр чурттап чораан хоочун күзег, кыштаг кажааларывыс-ла болгаң бо, акым, билбес эвес силер…
– От-көс дагып, ном-судур номчутса, кандыг ирги, ирем? – деп, чеңгем ашаан үзе кирип айтырды.
– Ой харынан, уругларым. Мен ону чүү дээр мен, бо лама, хам деп улузуңар база көрүп-ле тур болар, хүрүмнээн, хамнаан-даа сураглыг боор чүве-дир, ол хирезинде-ле боттарының-даа малы кырлы-ла бээр-дир але. Черле каптагайның кырында дүшкен хамчык алдырбазы ол чүве ийикпе, та кандыг айй чүые ийик?.. – дээш, кедээр союп, от чырыынга көрүп чадай-чадай думчуктай бээди…
Ынчалдыр өшкү малдың хамчык аарыының дугайында чугаалашкаш, оран-таңды, суг болгаш от дагыыр, мал ыдыктаар дээн чижектиг меңээ шоолуг-ла солун эвес таварылгаларны тоолчу ирей хөйнү сактып чугаалады.
Ол кежээ, мурнай-ла чугаалааны бир таварылга дыка элдеп болгащ солун-даа болган:
– Биеэде мен, бо Аңгыр-оол хире, килин-не хой кадарып чоруур апарган мен. Оон бээр ам бежен-даа чыл ашкан боор. Канчаар-даа аажок шээр мал хамчыктаан чыл чүве ол. Бо чайгы өлүм аңаа көөрде хей. Өшкү малдан черле барык чүве артпаан – өдек куруглаан чоор. Дыка-даа шыырак – муң ажыг-даа өшкүлүг баяаттар хөне куруглап турду. Бо-ла Сөөктүг-Өдек, Сектиг–Чоога дээн ышкаш кыштаг, күзег ийикпе, ой-чиктер аттары оон тывылган, сөөк дээрге сай уну-ла!
Ынчаарда бир мындыг чүве көрдүм. Бир бай эр – ады кым чүве ийик оң, уттундурган-дыр… че ону чоор силер, хөй өшкүзүн ол-бо аалдар-даа хонмас, аң турлаа хемнер бажынче үзүп малдап тургаш, элээн өшкүнү арттырып алган.
|
|
|
Ынчалдыр тарадырда, кайда-ла аарыг сураа дыңналып эгелеп турда, хөделип эгелээн кижи-дир ол. Ол хиреде-ле чамдык коданнар кырылган.
Ол кижи кодан, кажаазын «арыглап» турда, көрдүм. Барык-ла аарыг малын эмнээри ол-дур ийин.
Бир хүн-не элээн шыырак оолдар дилеп чыып алгаш, кажааның көржеңин хооруп, иштин аштап каапкаш, ооң орнунга бо-ла те, чуңма турар хаяларда куйлардан аң өдээ төп, чадып кагды. Кедээр даглардан чыып эккелгилээн аргар кошкарларның хөлчок улуг мыйыстарын кажаалар, үгектер кырынга бүдүнге салгылап каан. Ол-ла өдекти элээнни өрттеткеш, кажаа иштин ыштаар-даа. Мен кайгап, сонуургап-ла турар мен. Чугаалажырын дыңнаарымга, «арыглап», «актап» турарывыс ол-ла дижир. Ол ажылды кылган улус адак сөөлүнде өдек адаанда барып баг адып ойнай бээдилер. Хөглүү-даа кончуг. Хүн ашкыже ойнаан. Ол хүн эртен-не кадарып үндүрген хой ындыг орай кээрин мен кайын эскерер ийик мен. Ол-ла ажылды, оюнну сонуургаар дээш чүнү-даа утканым ол. Мырыңай-ла башкы сылдыс үнүп келгенде, аалдың хой, өшкүзү өдек адаандан бөлүү-биле кирип олур-ла. Адыгжылар улам өөрүшкүлүг «хөлдүң» ийи талазынга үзе тургаш, чаларын кезенипкен, кедей-ле бээдилер эвеспе.
«Ол канчаарлары ол?!» Аалдың улузу бүгү хойну баг хөлүн таварты сүрүп эрттирди.
– Кайыл? Кайыл?
– Дөө, дөө баады! – дижип, сымырашкан соонда, адыгжы бүрүзү езулуг аңчы апарган, арны-шырайы-даа дүвүрээзинниг, согуннарын хойже шыгаай-ла бергилээн. Мен корга берген мен: өгнүң херээжен ээзи өгже дезип, кире халыды! «Тенек аараан улус бе моң?» – деп бодап, аңгадап турбужамче, бир сыйдалыг согуннуг адыгжы хой аразынче дап бергеш, тыртып-тыртып салыр орта, те дег улуг ой серге: – Па-а-а! – кылдыр алгыра каапкаш, доңгая дүштү! Хой хоя хона берген. Мен угаан чок… Дезип ыңай боор-даа сагыштыг. Өске-даа адыгжылар:
– Шыя!
– Дээпти, тудуңар!
– Адыңар! – дишкеш, дырбаңайнып чыткан сергеде-ле баадылар. Бир эр, өлүп чадап чыткан сергени өзээш, чүрээниң ханын сылдыстарже ыдамнап:
|
|
|
– Адып-боолап, аялап, дузактап чип чораан аң деп чүве-дир бо. Аң аарып-кырлып чораанын кым көрген. Кудай-дээрлер көрүп-оваарып өршээңер! – деп чалбараан-даа ышкаш, хорадаан-даа ышкаш чугаалап турар болду. Өгнүң ээлери ол аразында өшкү, хоюн кажаалааш, кажаа эжиинде саң салып турлар.
Оон-на дөгере өгге чыглып кээп, кажаа алды хооруп, баг адып, «аңнап» улуг үүле бүдүрген оолдар-даа, үүле ээзи аал ишти-даа өөрүшкүлүг, омак-хөглүг, ол сергени союп, бузуп дойлады. Аңаа оларның чугаа-соодундан дыңнап, билип олурарымга, шаг-шагда бистиң ада-өгбелеривистиң хамчыкка удур бир эми-дому ол чораан чүвең иргин деп, тоолчу чугаазын доосту.
* * *
Одучу ол кыжын аалывыска каш-даа катап кээп хонган. Келген санында шак ындыг кайгамчык солун, чиктиг тоол-тоожуну хондур-даа ыткаш баар. А мен дээрге ону чежеге-даа дыңнап ханмас мен. Чамдык дыңнакчылар дүн ортузу-даа четпес, хаарыктай бээр. Мен дээрге «шыяан» – деп алгырып каап, отту салып, тоолчуга шайны чылдып, кудуп-ла турар мен.
Ынчангаш тоолчу мени кайы-даа аалга чорумда, таныыр; чамдыкта сартыын-даа сунуптар. Ооң шала ишкен быдаазын артыын ижерге, бир-ле оът холуп каан болур – эмзиг, амданныг чаагайы хөлчок!
Бо чугааны дыңнаанымдан соңгаар аалдарның үгек, кажааларының кырынга чүге аргар мыйызы салып каан чыдарын билир апарган мен. Бодум-даа чүктеп эккеп салгылаан мен.
Шынында-ла мал аары оон чүге коргуп дезе бээр ийик. Мээң ол кадарып кыштаан өшкүлеримден безин дыка хөй хораан. Ол хирезинде-ле кожа-холбаа аалдар ишти: «О, шынап-ла хамчык-сырыңгы тыртыла бээр чүве-дир; бо аалдың өшкүзү дөгере өлбейн баады көрүңерем!» – дижип таарыштыра бээрлер.
КОНЧУГ ХАЛАП
Күскээр кыжын чораан соонда, Одучу ирей кезек када сураг-ла барган. Тос-тостуң соогу-даа уядаан – «Беш тозу доостурга, белен быдаа доңмастаар» дижип, кадарчылар соок хөлени эртип, чылыг кээрин күзеп, ай, хонукту санап-ла турар болур чүве болгай. Күстүң адак айда чорааш барган тоолчувус кыштың ортаа айны эргиледи бо-ла моорлап келди!
|
|
|
– Ой, экем бол! Тоолчу келди!
Мээң кожайларымның хүндүлеп турары-даа илдең: хойнуң уурак сүдү-биле сүттээн хоюг сарыг шайны хайындырып, мөңгүн куржаглыг кыдат хоога салып, мөңгүннеп каан, сандан дазылы аякка кудуп сунду. Кырган кижээ таарымчалыг – ак-арбай каржаңын хол дээрбезинге оожум долгап тырткан «курупчаатты» була тавакка оваалай ургаш, ооң кырынга соктап каан чодураа холуктуг бузунду чөкпектерни болгаш саржагларны, чүрек сында шорааннар ышкаш, кадай иткилээш, тоолчунуң мурнунда ширээге салыпты. Болур-болбас, боруң-сарың лама хамны-даа кым ынчаар хүндүлээр ийик: ужур күштүг дээш, даштындан көөрге, хүндүлээн бооп мегелеп далбаңнаар-ла чүве… Мен дээрге ашактың чаңгыс сөзү-даа кулаам даштынче эрте бээринден коргуп, анай, хураганнарны бир келгеш, эзиргилештир шүүргедегилеп, үш-дөрттү ышкыштадыр холуй куспактааш, үңгүрлерже киир каггылааш, хоюм каажаалаптым. Анаа чалгаарап тутканда, чаңгыстап элейтир чүве болгай.
Ээлерниң бүдүү сымыражыын дыңнаарымга: «Хой дөгерип, изиг-ханнадыр бе; сагбаг кулун эъдинден дүлер бе; азы кышкы чиштиң хан холуктуг хырбачазындан доораар бе?» – дижип сүмелештилер. Бо кежээниң мөрүнде сөөлгү саналды дугуржуп алдылар ышкаш. Ол дээрге кожайларның бо кышкы кол чижи чүү болганын көөргеттинип, тоолчуга мактаныр дээни ол. Үш чылын сувайлыккан аныяк бе соп алган улус чүве. Ооң бир кыдазы болгащказылыг сакпак ээгизин салбышаан, адак соонда быдаазынга демги – иштинде чаг, хан, баар холаан хырбачадан доораптар дээни ол. Ол база-ла бир коя үүже деп санаар чүве болгай. А тоолчу ашак чон кезип, хүндүледип чоруур болганда, кым канчаар хүндүлээнин база-ла саазынга чураан ышкаш, самбырага бижээн ышкаш, тода тоожуп кааптар. Болза-даа харам, херик байларны күжүр тоолчу бүдүү элдээрти аарак одап, дузапта-ла бээр бир-ле тоол бооп чоруй баар.
Ол-ла холуктуг хырбачаны доорап олурда, чылгы мал ханының дугайын чугаалажы берген ужурундан тоолчу база бир коргунчуг, кайгамчык тоожу сала каапкан.
– Мээң кырган-адам «ылап-ла, дыңнаан мен» деп чугаалап олурар чүвейн – дей тыртып кааш, иревис чер, дээр кыдыындан медээ эккел дээш, элчи аъткарган маадыр-даа ышкаш, чазай олуруп, таваар думчуктап эгеледи. А биеэги кады өглерден кээп олурупкан дыңнакчылар ыржым-на барган, ол душта кайы-бир дыңнакчының чарын аразынче даг-иргек-даа кээп часкапкан болза, сээк хонганзывас боор оң.
|
|
|
– База-ла бир кадыг-берге улуг хорамчалыг-даа «шаг-багы» болган чүве-дир. Үш чылдың төнчүзү, дөрт чылдың нүүрү бооп чорда-ла, чамдык хонаштардан үнүп кылаштаар кижи хамаанчок, ыт безин ховартаан.
«Чут боорга, ыт семириир»… дижир-ле болгай бис, баштайгы чылдарда мал кырлып турда, ыттар семирип-даа турбайн аан оң. А шала сөөлзүреди ол семис «эъттерни» кым көрүп олурар чүве ийик…
– Ой дадайым, канчаптары ол? – деп, бир кадай кожаш кылынды.
– Канчаптар боор ийик, «кызыл-артче» ажыр сүрүп турганы ол-дур ийин – деп, иревис имнээн хевирлиг, узун ак салын мырыңай-ла аастан суйбап бадыргаш, хөрээн эрттир суйбааш, иштин каккылап кааш, үргүлчүледи:
– Бо-ла хөй аймактыг эдилел: барба, сава, аргамчы, кижен-даа төнген. Харын-даа хөм адаскаларны-даа сивирип, чуп кааптарга, дыка чымчак, чаагай чемиш ол дижир. Ынчанмайн канчаар, чемиш-ле болгай.
Хаая-хаая малдыг арткан улус ол малын ок-бижек өргенниг, эът кажаадан үндүрбес; одарга-даа ол-ла, коданга-даа ол-ла. Ол хиреде-ле кактырбас алзыптар: «Каяа-даа өлүрге, дөмей-ле» дээш, чылбыртып кирип кээп, кызыл тынын сада бээрлер-дир ийин.
«Аң-мең сүрүп, ай, бес дилеп амыдыраар дээш, «чода», «даянгыыш» кылдыр арттырып алган чаңгыс-чуңгус аъдын безин мырыңай бергедеп келгеш, дөрт даванындан аяк хирени өйлеп ханнааш, хайындырып чип чорааннар хөй. Аът ханын аяк долдур агыскаш, сугга хайындырып чип алырга, үш-дөрт хонукта ажырбас чүве дээр.
Ол-даа канчаар, аштаан кижи боостааже чүү-ле ажар болдур – чип-ле чоруур апаар. Ол та хора болур, та дуза болур – ону кым бодап, аяннанып олурарыл – хүн – күзел, тын – алдын дээш, бөрү-биле дөмей бок-сак, сек-севизин-даа далдавас чүве эвеспе оң. Кырган-ачамның бир-ле чугаазын кажан-даа утпас мен: бир-ле алызындан чамдыкта – аңчы өг-бүле чораан чүве-дир ол. Эки шагларда аңын-меңин адып чип; айын, безин курудуп чип; ажы-төлүн азырап, мүн-не эзе-менди-ле чурттап чораан. Эң улуг кызын элээн ырак черде шору мал-маганныг улуска-даа берип, өглеп-баштап-даа каан. Ооң соонда үр-даа болбаанда демги «шаг-багы» эгелээш, ядыы кижилер хамыкты мурнап аштың аспаанга киргеннер.
Аңган бажында уруун берипкеш:
«Эх, коңгуннуң хоюг быдаазын ижип өскен уруум, хойнуң сазыг мүнүн ижип, канчап-ла чор ирги!» – деп сагыш човап-даа чорааннар.
Ам оларның боттарының оду карарар четкен…
Ашак-куруяк иелээн кежээки «чемин» кылып олурда, даштын кижи кылаштаан соонда, улуг уруу бо-ла таалың-савазын тудуп алган кирип кээп-тир оо!
– Ой өршээ, дүжүм-дүлүм бе? Уруум дириг сен бе? – деп, арган-дорган авазы отка-пашка дүшкү дег халып барып, куспактап, ыглап-сыктап-ла эгелээн. Ачазы уруун эргеледип, бажын чыттаар дээрге безин авазы үзе кирип, ажы-төлүнге хопталаан куш-даа ышкаш далбаңайнып турар болган. Уруг-даа чүзү боор:
«Дуңмаларымдан чаңгыс-даа кижи чок, дөгере аштап өлгүлээн-дир, авам хөөкүй ажыг-шүжүүнге мырыңай тенек аарыыр четкени ол-дур. Амдыызында оларны айтырган херек чок» деп кадыгланып бодангаш, авазын оожуктуруп эгелээн:
– Ам ыглава, авай, хамыктың кырында дүшкен, кончуг халапты кандыг деп сөглеп ханар ону. Бис база-ла бергедеп-ле тур бис. Күдээңер бээр келир дээш безин бо ийи-үш чыл иштинде черле чай тыппады: арткан-калган ийи-чаңгызын кадарып чыдып калды. Мени орук ара ат болур сен дээш, чорутпайн турда-ла, кызып, күш-биле буза булгап чедип келдим… – деп хөөреп олурган.
– О-о, халак, хей-ле келген-дир сен… Бисти чүге көрүксээр сен! – деп, авазы база-ла алгырып үнерде:
– Сокса! Семис эът, чаг артынган урууң келирге, харын-даа амыравас чоонган кадай сен! Чүрээй аарый бербейн, чүлдү-шайдан хайындырар! – дээш, отта хайнып турган пажын эскеш, үлгүүрде аппарып салып каан.
– Пох, шынап-ла кончуумну але, уруумну коргудар часкан-дыр мен… шайдан хайындырыптайн – дээш, кадай ашаандан корткан хевирлиг суглаар хууң алгаш, элейтип үнген.
– Мен ыяш чарып эккеп салыптайн! – дээш, ачазы балдызын алгаш, үнген соонда, шимээни даштын ыяш чара берген.
«Пашта эът ышкаш чүве каргырады, ол чүзү ирги хөөкүйлерниң?» – деп бодааш, уруг отта хып чыткан тал алгаш, үлгүүрде пашты барып чырыдыптарга, бичии кижиниң беш салаалыг холу агарты хайны берген, салдап турган! Сырбаш кылынгаш, алгырыптар часкан. Оон миннип кээп үлгүүрнүң ортаакы шургуулдазын ажыда кааптарга, дуңмазы уругнуң чаңгыс-ла бажы элээн үр апарган бо турган! Угаан-кут чок! Үне халыыр деп чорда, ачазының шимээни кирип олурган. Билбээчеңнеп, арнын чажыра аарак, орун баарында олура дүжүп алган. Ачазы от салып олурда көөрге, арын-шырайы дыка өске: «азазыг, араатан бөрүзүг»-даа ышкаш, таптыг-ла дөмейлептер чүве тыппайн олурган.
Авазы келгеш, биче пажынче суун кудуп эгелээн.
– Бо чоокта аалдар бар бе, авай? – деп, уруу анаа-ла ыыттавайн олурар эвин тыппайн айтырган.
– Чок, уруум… бо-ла бистиң кожа-хөлбээ чурттап чоруурувус эвээш аңчы өглер дөгере «аъттанган» … – деп, ачазы авазын үзе кирип харыылаан.
– Ол таалыңда эътти уштуп көрем, ачай. Мен даштын аъдым коннун кошкадып каайн – дээш, уруг эжикче базыпкан.
– Ой, уруум! Мен кошкадып… ажаап каайн, олур! – деп, ачазы дүвүрей хонуп, балдызын сегирип алган.
– Чок-чок, мен бодум! Чаңын билбес кижи баарга, каккаш-тепкеш, үзе тырта бээр аът… Мен чүгле… – деп чоруй, доктаавайн үне берген. Баглаашка барып, дынын чежип турда, авазының үнү дыңналган.
– Аътка чоп далажы бээдиң… – бо эъттен сыырывыт!..
Уруг эзеңги-даа тепкенин билбейн, эзер кырында барган, бодунуң төрүттүнген, өскен өөнден, ам адыг ижээнинден коргуп үнген ышкаш, ыңай-ла болган…
– Өршээ хайыракан! Дезипкени ол бе? – деп, бир дыңнакчы кадай алгырган.
– Деспээже хоржок; кижи эъдин чипкен кижи туттунуп шыдавас апаар чүве деп чугаа бар-ла болгай; угу-ла шын чугаа боор ийин оң – деп, иревис доозары билек, оон-моон коргуп, кайгап айтырып-ла эгелээннер:
– Шынап-ла «кижи эъдин чий бээр безин үелер тургулаан» дижир уругларның чугаазы бар боор ийин, ол-дур аа, ирем? – деп кады өгнүң ээзи кадай айтырды.
– Тургулаан болгаш-ла, ындыг бак чугаа тыптып келген-дир ийин ол, уруум…
– А бо чамдык улустар туматтар-биле алгыжа бергенде, «ыт эъди чиген кара туматтар» деп бак сөглей бээр чүзүл оларның, тоолчу? – деп, бистиң кожайывыс айтырды.
– Оларның ада-өгбе угунда ындыг таварылга турду-даа ыйнаан, ында багай чүү боор. Ол-ла кончуг халаптыг үелерде безин шак ындыг кижи эъди чипкен кижилерни чон билген соонда, көрбестээр хамаанчок, дүрген-не ажыт киирип – оон арыгланыр чүве дээни кай. Оларның хилинчек чок, үре-сады, ажы-төлү безин чоннуң бак аксындан дегийт-ле уштунмайн баары ол-дур ийин.
– Чаа, тоолчу ам таваар быдаалап алзын, ооң соонда боларларның тоолун дыңнаар бис! Каям, Аңгыр, эът эзер деспиң эккел – деп, кожай элекке чыылган улусту тарады каапты.
ШАГАА
Шагаа деп чүвени чыл бүрүде-ле көрүп келдим. Ооң иштинде барык-ла чоокта чүвейн ол, шору эр бооп өзүп-даа келгеним ол боор. Ада угум-биле элеглежир бир бай аалга кадарчылап кыштааш, ол чылын шагаалаанымны черле утпаан дээр чүве бе, азы элээн ужурун биле берген мен. Ооң мурнунда шагааны ужур билбес бичем-даа хараазы-биле нургулайында-ла хой кадарар үлүүм таваржыр болгаш, черге муңгарап-даа эрттирип чорааным ол ыйнаан. Чамдык бай шыдалдыг улустуң эрге-чассыг, оптуг-опалыг ажы-төлү шагаа чоокшулап олурда, ай-хүннү санап көрүп алгаш, олче ыяавыла мен ышкаш өскүс-чавыс, кыдыг-кыя кижилерни албадаптары тодаргай.
Шагаа дээрге бүгү чоннуң база бир сеткил сергеп, көдүрлүр байыр-дою чораан чүве.
Шыырак өг бүрүзү күзүн кыштагга көжүп кел сал-ла, кончуг семис ирт ийикпе, сергени өлүрүп, эъдин бүдүнге доорааш, хырнынга суп доңуруп каар – ону “доорамчы” дээр боор. Оон башка шагаага чедир мал арыптар-ла болгай.
Өшкү, хою чок ядыы улус-ла хөөкүйлер шагаага дой дооравас, бар-ла шаа-биле кадык хайындырып, шай-суксун кудуп эрттирер.
Ол шагаада мээң хой кадарар үлүүм безин хөлчок таптыг таварышкан. Дөрт өг болгай бис – дөрт кадарчылар аан. Мээң ээлчээм бүдүүнүң хүнү таваржы берген. Ол хүн даглар бажынга ыр-шоорум-даа кежээлээн. Сактырымга, черле чаңгыланмас өзээнден доң хаялар безин чаңгыланып, мени өттүнүп ырлажып турган ышкаш. Ынаар тайга тазында аргалар мээң кыйгым дыңнааш, хире-хире бөлдүнчүп келгилеп каан, одарын солуп, өскээр көжүп-даа тургулаар.
Ол-ла Бел одурту кожа-кожа кыштагларлыг алды кодан аалдарның дугуржуп алгаш, үш хонукта улаштыр дойлаар болган шагаазынга дөгерезинге барып, хамык оюн-тоглаазын көрүп, эки-даа дайнап алдым!
Баг эдектээн кижи болгай мен. Мээң аалымның сураглыг кагыжыларынга баг эдектээним ол. Олар дөгере-ле мени кагбас дээш алгыржыптар. Мээң алгап-йөрээп, ырлап бээрим оларга дыка көдүрүмчелиг турган болгай аан. “Бажында манадым, кедизинде кедедим! Эдектерим, хончуларым! Башкы мергең-биле мат кыл!” – дигигилээш, бүгү аал ишти дыңнап турар кылдыр ырлап, чүү деп мактавас дээр ону!
Че, ол-даа канчаар. Ол-ла байыр езулалдың эгезинден сактып таныштырайн.
Хамык өглер бүдүүнүң хүнүнде-ле эки-бак эжик-ширтээн, өөнүң өрегезин дүжүрүп, силгип кактааш, өгнүң ыжын аштап кааптар.
Өгнүң ыдык огун ужулгаш, бажынга бүдүн ирт кудуруу шашкаш, сыртык бажы үзүкке тургускаш, мурнунга саң салып каар. А бурганныг өглер база-ла оозун аштап-чүлгүп, мурнунга дагыл-байлаңын чемнеп, өргүп каар. Чула, күжү үргүлчү хып турар.
Өгнүң ынаалар арты-биле долгандыр “челе” хериптер. Ол челе дээрге ак чүңнү ээрип туруп кылган кулун, бызаа челези ийикпе, анай, хураган хөнезин өттүндүр кылган; ында чок-ла чүве чок; челениң савактары, хөнениң салбактары, согааш, бала, деспи, хууң, чүген, чулар дээш ыяштан чазап-даа каан, чүң удазындан аргып, баглап-даа каан. Бодап көөрге, ойнаарактан өске чүү-даа эвес-ле хире. Биеэги доорамчыны уштуп, эргизи салып каан. Ол кежээ хамык уруглар аал артында дагдан бадар үш чуңгунуң бажын доштап, ортузунда ойлу берген черлерин хар-биле дескилеп чамааш, ооң кырын база суг-биле шаптап доштап каан бис. Аал коданында тевектээр, баг кагар, баг адар, ааттынып ойнаар черлерни дөгерезин аштаан – кылаң чүве.
Бир өгнүң ээзи лама кижи чүве, “бүдээл хураарым ол” деп өрегезин дуң тыртып алган, коңга, дамбыразын чайып, быдыргайндыр номчуп олура хонган. Кырган улустар ынаар барып-ла турар чүве.
Хүндүс хой кадарып чорааш, дагдан харап көөрүмге, аал эжиинде “Саң-Салыр” деп тей кырында улус-ла шаараңайнып, чүве-ле кылып турган. Кежээ чанып олура, таварып көөрүмге, база-ла солун: аразы он базым хире черде ийи талды тургускаш, оларның дөзүн хар оваалап тургаш, ыяк быжыглап каан. Ол ийиниң баарында эрги хоюткуну катап эде чыып тургускаш, эң кырында улуг паш аксы хире калбак дашты салгаш, ооң кырында чарган кургаг ыяш-биле кажаа тудуп каан.
Ол кежээ оолдар бир өгге кажыктаан, кыстар бир өгде даалылап, хорулдаан – мырыңай хөглүг. Мен ол-ла оюннарны көрүп, өглер аразынга салып тура, “Чеди-Хаан” эжик бажынга доораланып келгенде, ынаар бүдүнге хыйыжып чыда, удуп каап-тыр мен.
– Ойт, Аңгыр-оол! Тур, шымда, уйгу-хавы. Даштыгаа барып, чунуп каавыт. Бо эртен эрттир удуп болбас чоор! – деп, кожайымның бир элээди оглу силгиди. Шынап-ла, өгде удаан кижи черле чок, дөгере-ле аъш-чем кылган турлар. Даштыгаа үнүп кээримге, даң караңгызы – сылдыс хевээр.
Аалдың уруглары ынаар, чуңгулаар дагда каттыржып, шимээргей-дирлер ийин моң! Халып чеде бээриге, чүм харда чунган кыстар эчигейлээн турлар. Бир өгнүң кадарчызы эжим оолдуң чанынга баргаш:
– Бо эртен чүге ыяап-ла эрте туруп чунар ужурлуг чүве ирги, эжиким? – дидим.
– Шагаада черле ындыг-ла болгай. Ам удавас маңаа бо душка – дээш, демги “Саң-Салыр” кырынче айыткаш, – “Эжен”чаларап келир, аңаа уткуй барып тейлээр бис. Аңаа тейлевейн, удуп калырга, бачыт-даа арывас, аксының кежии тудаар чүве-дир ийин. Билдиң?
– Ой, эжен! Бис ону – бодун көөр бис бе ынчаш, эжим? – деп, дээрде сылдыстарже көрүп айтырдым.
– Дыка ыыттава! Эженни чүге кый дей бээдиң, дыңнап каар. Дүрген чунуп ал харын! – деп, эжим мени коргудуп кагды.
“Улус даады-ла “эжен-эжен”дижип чоруур боор, ол чүве-дир аа! Аңаа эки чалбарып көөр-дүр, аас-кежии-даа хайырлаар чадавас. Оода-ла кижи болган-на кижи базынмас, хырын даады тодуг чоруур кылдыр өршээр болза” деп бодап, каарган даваны дег кара холумну доң харга, өрттеткен дуюг куйгалаан чүве ышкаш, катап-катап дүрбээш, арнымны изидир-ле чундум. Өгге кээримге, күүйүм кадай от чырыынга арнымны көргеш:
– А-че, күжүр Аңгырны! Арнывыстан өрт хып турар кылдыр дүрбүпкен ышкаш-тыр бис але? – деп, шынап-ла магадаан аянныг чугаалады.
– Черле ол хире бар боор. Хар безин изиңейнип турду – дидим.
– Ча, чоруулуңар! –деп, ол-ла аалдың шуптузунуң ага-баштыңы болур бистиң кожайывыс баштааш-ла, бир кижи тавакта чаа дүлген эът, бир кижи доңгуда изиг шай, бир кижи чалама туткан; демир-хүүректе көс салып алган, оозун туткан-даа кижи бар; ак энчек-даа туткан, чажыча – тос-карак-даа туткан, тавакта артыш, чөкпек, саржаг холааш, туткан-даа кижи бар. Улуглар баштаан “Саң-Салырже” шуужуптувус. Даң хаяазы агарып келген. Баргаш, демги ийи талдың баарынга энчектер чаткаш, хамык чем дээжизин ында салды. Талдарда өг санындан чаламаны херипти. Хоютку кырында туткан кажаа иштинче демги көстүг отту ургаш, кажааның азыгларының кырынга кончуг чаглыг чокпак ээгилерни, демги саржаглыг артышты салырга, магалыг чалбыыштыг – чаг одаг чайыңайнып-ла үнген. Аал баштыңы ашак доңгуда шайын чажыча-биле узуп чашпышаан:
– Өршээ хайыракан!
Чылан кежи чылбырады;
Чыл бажы эртти,
Бак чүве
Баады.
Эки чүве,
Ээлди, хайыракан…–
дигилээш, дивизе-ле чок:
– Эът чиирден
Хай-бак,
Ханаа-думаа чайлап турзун!
Оът чиирден
Ыт-куш, эңмек чайлап турзун!
Чамдык сөстерниң утказы-даа билдинмес, ойнап-шыннап турары-даа билдинмес. Демги моорлап келген Эженни көрүксээш, бүдүү одаг-саңның ыжынче көөрүмге сураг, алаңзып, өөрүп-даа, коргуп-даа турар мен.
Чажыг чажып дооскан соонда, улуг-биче, эр-херээжен – аал ишти дөгере бөрттеривис уштуп салгаш, чиге бурунгаар көрүнгеш, баштарывыс харга үзүп тейлеп эгеледивис. Ол тейлеп турар үеде кижи бүрү бүдүү иштинде сымыранып чугааланып турар болду. Мээң оң таламга турган кадайның чугаазының чамдыктары дыңналып турган:
Эжен черинден келген
Элчиниң,
Аза черинден келген
|
|
|
