 |
Акыларым кижи аксынга кирген 17 глава
|
|
|
|
– Хөөкүй, кады хой кадарып, ойнап ырлажып чоруур эживис, Долбан ынаар чоруксавайн, бүдүү ыглап турар ышкаш чүл. Мен кады барзымза, ооң сагыжынга база эки-ле ыйнаан але – дидим.
– Ындыг-ла болгай харын. Чүү-чүү деп олурар ийик, хайлыг эр – деп улам дыңнаксап айтырдым.
– «Бо өгнүң ээзи»– «амдыы кижи», «Аңгыр-оол чылгыда барган чок, Удавас чедип кээр боор – манаңар, куда, шай хайындыра кааптайн» дээш, пажының одун чүшкүргүлээр-даа. Шынап-ла, кадайлар-ла де! – «Че-че, өпей-өпей. О-о, кавайда оглум оттуп келген-дир. Ыглава, оглум. Чылгыда барган ачаң чедип кээр, богба мунуп ойнаар сен» дээш, кавайда «оглун» дискээнге салгаш, эргелеткилеп, хөрээнге үстүргүлээр-даа ийик!
Калдарактың ол чугаазын дыңнаарымга, экизи кайгамчык. Дем чаа, кажаа чанынга көзүлген Долбанның ийи караа ол-ла хевээр – ол-ла оду-биле, ол-ла чылыы-биле караамга көстүп, чүрээмге дагаттынып келди.
Ол ужуралды эжимге чугаалаптар деп аксымга кээп-кээп соксааш, иштимде бодадым:
«Чок, ону кижиге чугаалап болбас, ол мээң чүрээмниң эң-не арыг, ыдык чажыды. Ында мен бодум безин эки билбээним хуулгаазын от бар. А сээң чугаалап чоруур таптыг чугааң дээрге чаптанчыг чаштың ойну – ожу-дур оң, эжим. Часкы шагның чаштыныг чок чечээ-дир ийин» деп боданып, дээрже көрүп алган, оожум чортуп олур мен.
– Ойт, чоп таалап удуй бээдиң! Долбанмааң манап олур боор – дээш, Калдарак мээң ийи колдуумдан туттунган холдары-биле мени силгий каапты.
– Шынап-ла, ам даарта чоруур, Долбанны черле утпас кылдыр көрүп алыр сен! – дээш, дап-ла бердим. Аъттың халыырынга карак оду кызаңайнып, ол оттарның аразында Долбанның шырайы бүлүртүңейнип көстүп-ле чор.
|
|
|
Хову кешкен хоор-ла дайның
Колдук алды дерлиг-дерлиг,
Хопка кирген күжүр эштиң
Карак алды чаштыг-чаштыг…
Ол ыр-биле аал коданынга кире халдып келгенивисте, Долбанмаа дыңнаан.
Ол дүннүң канчаар эрткенин-даа эки билбээн мен.
Ам чүзү боор. Хамык кудажылар аъттаныпкан. Мен, Чааш-Куланы чавыдактааш, Эзиректи четкеш, коштуг аъттар четкен улус-биле кады мен.
Хамык улус чортуп үнүплетти.
Хая көрнүп көөрүмге, Долбанмааның ада-иезиниң өөнүң эжиинде кадайлар хууңда сүт тудуп алган, бистиң соовусче чашпышаан, бир-ле чүве чугаалап-чугаалап:
– Курай-курай, курай-курай-курай! – дижип, кыйгыржып туруп калды. А аалды көөрүмге, сөөлгү үеде аныяктарның ырлажып турары:
Ак-ла бора аъды чокта,
Баглаажының шинчи чогун.
Анай кара Долбан чокта,
Аалының шинчи чогун…–
деп ыр сагыжымга кирип келди.
– Ол аалда кадайларың чүге курайлап турары ол, акым? – деп, бир кош четкен ашактан айтырдым.
– Долбанны «кежиктеп» ап турары ол-дур ийин, оол…
– А ол кежиктеп деп чогум чүзү боор оларның?
– Дыка далашпа, Аңгыр, хөйнү билирге, дүне улаараачал апаар сен! – деп, ашак баштактанды.
– А улаараачал апаарга, ынак кызыңның адын адап алгыра бээр сен – деп, бир эр немеп кагды. Оон ыңай шынап-ла айтырбадым
Мен ынчан ооң ужурун-даа эки билбес мен ийин; соонда дыңнап чоруурумга, ол болза өске черге – чатка баар кыс-биле кады ооң соңгу аал-чуртунуң, кежик-буяны эдерип чоруй барбазын дээш, дедир кыйгырып ап турганнары ол чүвең иргин. Шаанда улус хары кижээ малын бээрде, кодандан үнгелек чорда, «кежиктеп» алыр турган – ындыг каран чүдүлгелер бар чүве-дир. Оозун бодап көөрге, күжүр Долбанны, өреге берген мал-даа ышкаш, шуут-ла дедир ээлбес кылдыр үдээни ол-дур ийин.
|
|
|
Чоруп-ла олур бис. Ырак-даа аалга аппарып бээр турган чүве-дир.
Каас идик-хевин болгаш баштангызын безин кедиргеш, бодунуң бүрүн дериглиг аъдын мундуруп каан, көзерде кадыннар чуруу дег, Долбанны бир-бир көөрүмге, ам мээң эжим эвес апарган ышкаш сагындырар, ындыг болза-даа ыглап-даа чораан ышкаш, бир-бир бодаарымга, өөрүп, каттырып-даа чораан ышкаш. Баштангылыг кыстың арны көстүр эвес… Ынчалзажок Долбанның хире-хире Эзирек биле менче көрнүп кээрин эндевейн чораан бис. Авазы баштаан каас кадайлар уругну долгандыр аагайлаан, хөөрешкен, суксун пактадып, ону аныяктардан безин хоора хөдүп чорууру илдең. А менче чоокшуладып, бисти чугаалаштырар боор деп кордаан-даа херекчок. Кезек када муңгарап, чүктүг аъттар четкен улустан безин элээн коңчап чыдып калган, ыдым-биле хире-хире чугаалажып, ырлагылап каап чортуп ор мен:
Дораланы тудуп мунар
Тос-ла кулаш сыдым болза.
Долбанныгны долуп алыр
Тозан ылаң мөңгүн болза!
Эштиг хейниң экти бедик,
Эжен бегден дудак-ла чок.
Эжи чоктуң кээргенчиин,
Эник ыттан дудак-ла чок…
– Шу! Ындыг бе, Эзирек? Бис ийи дөмей бис бе? – дигилээш, четкен баамны шелгилээш, дукпургулаарымга, Эзирек кулактарын сүүрерткилээш, ыңай-бээр дүндүүштегилээш: «Чо-ок, чүве-даа чогулу. Мынча чон көжүп чоруп олурда, кажар дилги азы ооржу бөрзек маңаа каяа чоруур чүвел, Аңгыр; чоп мени хей хөөредириң ол, ех чүрээм!» – дээн ышкаш, дылын орту киир ужулгаш, дүрген-дүрген ээгииштевишаан, мендиве кудуруу-биле хүлүмзүрүп каар.
– Шынап-ла сээң ооң шын-дыр, Эзир. Чырык хүндүс бөрзек кайын кээрил? Кортпа-кортпа, кылыйтып олур. Ку-уг! – дээш, дап бергеш, сылдаглап аскымнаткан кижи бооп, кош аъттарын эрте халыткаш, хөйнүң аразынга садырадып келдим. Долбан бис ийини көрдү-ле ышкаш: торгу арны бисче элээн үр көрүнген: оон база-ла элээн соңгаар артып калгаш, Долбан-биле кады ырлаар бир ырым ырладым:
Дунда-карам көзүлбейн-дир,
|
|
|
Думаалайлап алган-на бе?
Туруг баары көзүлбейн-дир,
Туман дуглай берген-не бе?
Бир-ле көктүг, шыктыг дөргүнекке дөрт-беш аъттыг уткуулчулар келген. Сөңүн туткан, кол-кол кудагайларга тудуп-ла турлар оң.
База-ла элээн чоруп олурувуста, демгиден-даа хөй уткуулчулар кээп сөңнеп:
– Кудагайлар эзеңгини хере-хере дыңзыдып көрүңер. Чыылган чон шылагзынып манай бээди! – деп чалап, дилеп, ырлап-ырлап, дашкаларын тудуп турар-ла мындыг.
Оон-моон, ойдан-чиктен, тейден, дөңден харап, көстүп кээп турар кижилер-ле долу апарган. Бистиң таланың аът, мөге – адаан-мөөрейжилеривис база-ла хөлзеп, ол-бо халдып девиржидип турары хөлчок.
Бир-ле бөдүүн даалымба тоннуг, бөрт чок, чүгүртүлеңнээш карактарлыг эр дооравыстан шошкудуп кээп, өгнүң тоганазын чүдүрген аът четкен ашак-биле мендилежип коштанчып чоруй:
– О, тогана дээрге бо-ла чоруп олурар дүк-түмен куда-баарларның эң-не бедик бажы – бөрт болза, дошказы бо-ла болгай. Мындыг кош четкен баштыңчы кудагайга тускайлаан чажыын чажып көрейн! – дээш, хойнундан хойлаарак биле дашка уштуп кээп, ашакка чортуп ора, кутту- ижирти. Бирээни куткаш:
– Чажыгның илези-дир! – дээш, сунуп чоруй, ашактың арнынче хөме чажыпкан соонда, хараачада баглап каан кадакты хирт кылдыр үзе тырткаш, сидирт ыңай-ла болду.
– Ку-уг! Теве-кадаа баады-ла! Тудуңар! Дозуңар! – дээн кыйгы-даа изип-ле үнген. Бир дөң кырынга үне халды бергеш, мурнувуста ховуже көөрүмге, сүрүшкен аъттыг кижилер дээрде ойнаан хараачыгай-ла!
Бо-ла чарыш, сүрүшке өөредип каан урагачы, сыдымчы аъттар ол бүгү кыйгы, шимээнге хөөрээш, дөгере-ле девиржип, аадамнаан, ол-бо чүктерже аскымнаан, ана хөглүг чоор! Чамдык кадайларның аъттарын эр улустар четкилепкен, шуут-ла ээгилеп кылаштагылаар. Чамдык аныяк кыстар тоор эвес, оолдар-биле кады хөрүктедип, каткы-итки, «оой-кыый» чайтыңайнып ыңай болган, кырында чүзүн-баазын торгу, чычыы хөлбеңейнип, саглаңайнып, карактары чидип, танактары дарбаңайнып, ол-бо талазынче доңгайты шелгилеп, ийи-буттап, давып, девип турар аъттарны көөрге, кижилерниң каткы-итки өөрүшкүзүнүң чалбыыштыг хөрүктери – ол аъттар ол дээрзи илдең. Ынчангаш харын Азияның көшкүн малчыннарының өөрүшкү-маңнайы – «хей-аът» деп кушкулаштыр кылыйтып, шүүргедеп турар кылдыр көргүскен ужуру ол чүве боор оң.
|
|
|
Шак ындыг хайныышкын түлүүнде Долбанмааны көөрүмге, ооң Булут-Боразын честези ыяк төрепчилеп алза-даа, «курбустуларже ужуп үне берейн, дыным салыңар!» дээнзиг девиржидип, а ооң кырында хаялыг Өвүрнүң көге-буга кужу-даа ышкаш, баштаңгызы соңгаар хадып:
– Ажырбас, салывыт, честей! Аксын тыртарга, хоржок аът боор, бодум тыртып алыйн. Бичии-бичии сула салгылаптар болза, аксы чазалып, мурнун көре бээр! – деп, дилеп, чалынмышаан куштадып-ла олур.
Честези-даа, кадайлар-даа:
– Салба-салба! Аъдың аксын тырт, баштаңгың шып! – дижип, көге-буганың чалгынындан туткаш, салбайн-дырлар.
Теве-кадаан былаап алгаш барган. Ол аразында бистиң өг чүдүрген коштарывыс мурнап, аалда чоокшулап кире берип-тир моң. Аъттар-даа оожумнаан. Кудагайларның аалы бо… Долбанны ам көөрүмге:
«Мээң аныяк-чаш назынымның өөрүшкүзүнүң баштайгы чалбыыжы моон эгелеп чавырлыры ол ирги бе?»
Чайыразын, хувуразын
Чааскаан-даа бол, чораай-ла мен.
Сайлык ышкаш чаш-ла боттуң
Салымы-ла билзин ыңай…» –
дээн ышкаш, оожумнап, кадайларның айтыышкынын, хөлеге ышкаш эдерип эгеледи.
Аал коданы чоокшулап келди. Шала шууштур, оожум чортуп олур бис. Мырыңай-ла өдек кыдыынга келгенивисте, оттуг кезектер туткан улус уткуп кээп, одаг кыпсы каапкаш, бичии пашта «пак мүн» деп хензиг эът доораан мүн хайындырып, Долбанмаага бир аякты кудуп берди. Улуг улустуң айтып берген ужурун эдерип, Долбан ону амзамны-даа боскунче ажырбайн, аксын чайып төпкеш, бир борбак эътти дайнааш, дүкпүрүптү.
Аңаа улус дөгере-даа дүшпээн. Шуушкак хевээр бүдүн аалды хүн аайы-биле үш долганыр ужурлуг чүве-дир. А ол долганып чорувуста хууң, савада аяк-хымышта суг туткаш, тургулап алган хамык аныяктар бисче суг чажып – «суглап» эгелээн – ана кара-ла көк! Ылаңгыя кончуг каас, аныяк кыстарны оолдар кээп, хөме кударын оралдажыр, а оолдарны кыстар чииңейндир алгыржып, каттыржыр. Улуг ашактар, кадайларны-даа чула суглаар. Соонда-соонда кижи бүрүнүң холунда суу төне бергенин көргеш:
|
|
|
– Па, дымыраар чаашкын чок, кандыг кончуг кадып каңдай берген ораныл мооңар, довурак-доозунга бастырдывыс! – дижип, дузап-даа эртерлер бар.
Биске белеткеп, баглааштар кадааш, оларның аразында аргамчылар херип каан. Аңаа дүжүп, багладывыс.
Долбанның чаа өөн эккеп өглей каапкан, уругну баштай аңаа аппарып дүжүрдү. Оортан-на «Аксак-Кадай»: шынап-ла көңгүс бир буду бастынмас аскак куруяк бооп мегеленген хөлчок оптуг, уралыг кижи, ыяш эдирээ даянган, бир алгы туткан; ооң соонда Долбанмаа болгаш элээн кадайлар эдерип чоруур.
– О, чер аразы ырак, оңгап-суксап пат-ла чор бис! – деп човууртап аскавышаан, күдээниң ада-иезиниң өөнге чедип чоокшулап келди. Ынчаарга уткуп турар кудалары:
– Мону чооглаптыңар, кудагайлар! – дээш, арагазын кудуп, оон-моон сөлеп, бурунгаар чалап-ла чоруурлар. Уругнуң ада-иези болгаш эң-не улуг кудаларын өгже чалап кииргеш, олбук-кудуска олурткан соонда, «Аскак-кадай» чүгле эргин артааш, Долбанны киирип келди. Баштаңгылыг уруг от адаанда кээп олурбаанда-ла, аякта сүт тутсупкан. Ону ийи холдап туткаш, дөрде олурган бээнге сунар чүве-дир. Ашак тура халып кээп, аякты база-ла ийи холдап алгаш, бичии дедирленип, дис бажынга олургаш, алгап-ла эгеледи:
Делегейниң чечээ дег каас болзун,
Тел ыяштың будуу дег шыргай болзун!
Каптагайның чечээ дег каас болзун,
Хам ыяштың будуу дег шыргай болзун!
Кара киш аптаразынга чытсын,
Калдар аъды баглаажынга турзун!
Шары кежи көгээрлиг болзун,
Чал хадың бышкылыг болзун!
Торга дег каас болзун,
Торлаа дег өнер болзун!...
Келген кудалар даштын өг долгандыр кизиргей долуп келген:
– Шала дыңналдыр! Дыңналдыр, дыңналдыр!
– Ам-даа, ам-даа эвээш-тир! – дижип алгыржып турар; а кенин алгаза чогуур кол-кол кудалар өгде биеэк-ле олурупкан, манап, девидээн олурарлар. Бег алгыжын дооскаш, сүттү амзааш, дедир сунарга, Долбан ап, база бир амзааш, кунчуунга сунуптарга, кадай саадавайн-даа улаштырып алгады:
Шаап четпес коданныг болзун,
Челип четпес челелиг болзун!
Алынгы эдээн
Ажы-төлү чаза бассын!
Артыкы эдээн
Анай, хураган чаза бассын!
Аштаан кижи адап келзин,
Суксаан кижи сурап келзин!..
Ооң соонда оолдуң кырган-авазынга тутсуптарга, көк баштыг кадай көңгүс диш чок аксын эмчиңнедир алгады:
Ажындым дээш
Арыг кирбезин,
Дарындым дээш
Даг үнмезин!
Арагазы ажыг болзун,
Аъды чүгүрүк болзун!..
Шак ынчалдыр элээн хөй алганыр улус доозулду.
Алгыш доостурга, Долбанмаа орун баары-биле эртип, бурганга барып кадак туткаш, айыс алды, ол аразында аксы ажык турган аптарадан мөңгүн билзек ап хойлапты; оон дедир от адаанга кээп, отче бир адыш чээрген болгаш бир адыш артыш уруп, отка күдүк базып үш улай согаңайнып тейлээн соонда, баштангызын уштупкан.
Долбанның арнын көөрүмге, мөгүдээнинден элээн-не кызып, чаражы мырыңай-ла дам барган ышкаш болду. Ындыг болза-даа өжегээр езу эдерип, быжыг туттунган, тоомча чок, соок байдал бары база-ла илдең. Кыс олурбайн-даа бег, кунчуунга кадак сунуп чолуккан соонда, хоюндан маны хөөрге уштуп кээп, база-ла бег, кунчуундан эгелеп олурганнарга сунуп таакпылашты. Мен ол аразында бистиң сайзанактап ойнап тура чолукшуп, хөөргележип ойнап турарывысты сактып кээп, ам ойнап турар Долбанымны көөрүмге, көңгүс-ле билбес, доңгун хөңнү чок болду. А олурган кадайлар:
– О-о, көрүңерден – эптиг, езулуг чаражын! Салымныг, ужурлуг улус ындыг боор чүве-дир ийин! – деп, уругну мактаарга, «мегелешпеңер, оон-даа артык билир кижи!» деп алгырыксаам кээп турдум. Оон олуруп, шай кударга, шайладылар. Уруг чүгле езу деп амзаан, ол-ла бүгү езулал доозулган соонда ону өөнче алгаш баадылар.
Бистиң талага үш өг тип белеткээн. Бир өг дээрге чүгле арага, хымыс, эът долган, сыңышпас, ону тускай көрүп, ээлеп, карактап турар кижилер бар.
Чүзүг-баазын байыр-наадым-даа эгеледи. Кижи бажы кизирт, аът бажы козурт чүве. Оон-моон улус ам-даа кээп-ле турар.
Адак сөөлүнде бег, кунчуг кудаларның өөнүң эжиин орта ак энчектер чаткылааш, хамык байыр, дойну делгеп, эр, херээжен уругларны болгаш уруг-дарыгны олут чазадып эгеледи.
Найырның дой-доорамчызын үлеп, хымызын кудуп эгелээн соонда, ийи таладан ийи-ийи дөрт мөге «дорзук» былаажып эгеледи.
Ол куданың доюнга соккан өле шарыны союп тура, дорзуунуң кежин таптыг-ла сес тудумга өйлеп союп каан. Ол хевээр чыдар чүве-дир. Ону бег таланың ийи мөгезиниң бирээзи «сөңнээри ол» деп, дорзуктуң бир ужундан ийи холу-биле ыяк туткаш, олуруп алырга, келген ийи мөгениң бирээзи ындыы ужундан ылап тудуп алырга, сөңнеп олурган мөге туруп кээр. Оон арткан ийи мөге кээп туткулап алырга, холдар арай боорда четчип сыңар. Ам нарын чүве болза, бир таланың ийи мөгезиниң шимченирин – ушта шелерин, демнр кадарып, кажар аргазын билчири берге. Олар чугаалашпас ужурлуг.
Дөрт кижи туткаш туруп алырга, дооразында көрүп турарлардан бирээзи:
– Че! – деп кыйгырган соонда, дөрт эр кизирткейндир шелчип-ле үнер. Үскүлешкен сарлык бугалары-ла!
Бистиң таланың Чалаң-Хөө дижир бир дус кагар ажылчын мөгези ол-бо шелип, силгип, ап маңнап турда, бир-бир көөрге, эзер дывылаан эмдик аскыр-даа ышкаш, бир-бир көөрге, ажынган даг-иргек-ле. Бодунуң эжи-биле катай безин үш мөгениң алды даваны ооң ол-бо талазынче черге межигейндир сөөртүнүп тургулаар. Дүктүг, өл дорзук узады шөйлүп чоруй барган. Кажар кижи ол шөйлүп келген артыышкынын чыыра тудуп, аргалыг-ла болза, өскениң холунга эвээжедип, бодунуң холунга ораай тудуп быжыглаар. Шагзырап, деридип келген холдан чоорту-ла чылбырап, салдынып бар чоруур болгай. А бичии-ле хозаш кыннып, эде тудуп алыр деп чорда, ушта шеле кааптар. Ийи холу салдына хона берген кижини шииткекчилер катап киирбес, үндүрүп кааптар. Удаваанда ийи таладан ийи мөге артып калган.
Арага ижип, эът чип орган улус ол орта сагыш аарыыр дээш, ара соксаан… ыйнып-ышкып, ызырнып, тыртынып, аткаар-ишкээр соястап, ужазы-биле олудун соктап, хөлзеп олурда, аттыг чүве боор!
Күжүр чалаң бир дап берген соонда, ол таланың база-ла кончуг мөгези адыгга силгиткен өл кеш дег, межиңейнип чоруй, холдары салдынгаш, ыракта барып мет кылынды. Дорзук-даа дээрже согунналды; ол аразында бистиң бир ашактың чип олурганы ирт ужазы кады ужугуп үнгеш, черде барып дүштү. Хөөрээн ашак билинмейн, өргүп үндүрүпкен чүвең иргин.
Теве-кадаа алысканывыс орнун ында-ла негеп алдывыс оң. Демги сес тудум дорзукту соонда хемчээп көөрге, он үш тудум чедир шөйүлген болган эвейикпе!
Ол хүн челер, чыраалаар аъттарны салбышаан, алдан дөрт мөгени салган. Мөге бистиң тала шүггеш, челер аът оларныы эрткен. А чыраа аът талазы-биле маргылдаа үнгеш, хей-ле шуугаазын болу берген. Кудаларның бистиң таладан аазап, малдап кааны аът ам-даа коданга киирип алдынмайн турда, маңаа эккеп чырааладырга, эртип келген. Малдаан кижи ол дораан-на эзерин союп кааш, баглап алган ол-ла, кымның аъды эрткени ол?
Ам даарта чаваа аъттарның чарыжы болгаш бичии оолдарның хүрежи болур деп чарлап каан.
Арага, найыр орайга чедир болурда, ийи тос-таңма, ийи хой, паш арага болгаш бир көгээр, бир доскаар ак хымыс ында-ла божуттунган.
– Хөлчүү эрткеннерни ноюрзадып удудар – деп, бистиң таланың даамыылдары ушкан-турган кижилерни тус-тус өглеринге чедип, сөөртүп, ажаарын аныяк өскенге дааскан. А бег, кунчуг талазындан:
«Кудагайларны аргалыг-ла болза инек чини сыртандырар, кудуңар-ла, кудуңар!» дижип, сымыранчыр ийикпе, азы ажыы-биле:
– Элекке-ле чут чажырны бербеңер, кудагайлар! Сөң орту-даа кирбээн-дир. Нарыыдап, шээрлевейн чооглап көрүңер. Келген кудаларга боттарывыс «чымчак сыртык, дөжекти салыр бис!» – дижип, сыгап-ла турар.
Ынчап кээрде бистиң таланың шыырак-шыырак ижер эрлери бүдүү сүмележип:
– Бисти сыгаксап турарын көрдүңер бе! Черле ушпазын бодап, кичээнип тургаш, боларның белеткээн арагазын хорадып-ла турбаажа хоржок. Аргалыг-ла болза, бо ийи-үш хүн иштинде бүгү саваны кактаар болза, атка чаагай. Оларның боттарын база дедир сыгап, кол-кол кудаларның оңун оскундур ижиртипсе! – дижир.
Хамык-ла элээр, чыылган аныяктар сыңар-ла шаа-биле чаа өгде чыылган, чүзүн-баазын оюннар кылган – диңмиттиг!.. А Долбанмааның ашаа оолче чаңгыс катап кылчаш-даа кылдыр көрүнгенин көрбедим.
Даң адып, хүн үнгүже ойнадывыс.
Эзирек шуут-ла өөн өгзүнүп, ооң эжиин билир апарган: «Чүү мындыг хөглүг, чиктиг чонул бо? Чүге мында көжүп келдивис? Өглеривис чамдыызы кайыл?» дээнзиг менче көргүлээш, узун дургаар херилгеш, келген оруувусче көргүлээр.
– Ажырбас-ажырбас, Эзирек, кымдан-даа кортпа. Удавас ужуру тыпты бээр оң – деп, хаайын суйбап эргеледип каар мен.
Даартазында байыр, наадым-даа дүүнгүзү-биле дөмей, харын-даа эзирик кижи көвүдээн, чугаа-соот дыңзаан.
Ол хүн меңээ бир солун болган чүве болза, Долбанмааның чаа өөнге кунчуу кадай кээп, хамык-ла аптара, савазын ажыттыргаш, кыстың бүгү эт-севин көрүп, аяк, таваандан өрү санап, көрүп-көрүп, адак сөөлүнде ооң аптаразындан бир киш кежи алгаш, чана бээди.
Оон бир-ле туралаан чүвезин белек кылдыр алыр ужуру ындыг чүве-дир.
Барык-ла ийи-үш хонукта үзүк чок арагалап, найырлааш, тарап чанды. Хамык келген кудажылар дөгере-ле эзертенип, коштанып-комнангаш, үделгениң сөңүнге дыка-ла эзирик аъттангаш, келгени дег аалды хүнгээр дескингеш, чоруп-тоо!
Долбанмааның чанында авазы, кунчуу болгаш ол-ла кады өглерниң кадайлары оп, авыяазын төп-ле турлар. Мени: «Эзирээң өгге киирип ал, улус эдере бээр» деп, баш удур-ла чугаалап каан; ыдым-биле иелээ чүнү-даа билбээн, ээдергей, бот-бодувусче көржүп каап олур-ла бис.
Долбанмаа орнунуң баарында олуруп алган болза-даа, хөрээ орун кырында доңгайып чыткаш, арнын чажырып алган бүдүү ыглап чыдары илдең. Ам топтап көрүп олурарымга, Долбанмааның соңгу эдээниң кырында согааш дажы салгаш, кунчуу кадай эдекти база чоруй олуруп алган. Өске кадайлар ооң адаанда кожа олургулапкан; а авазы уруунуң үстүнде, орунда чөлендир олуруп алган, ооң бажын, сагдырбас инек аргалаан чүве ышкаш, дырбап, суйбаан олур.
– Бистиң бо кеннивис магалыг-даа топтуг, томаанныг кижи ышкажыл мооңар, уруглар. Өршээ хайыракан, бак-ла чүве ыңай турзун! Чолу-мөрү тааржы бээрге, чаяанныг-даа чүве-дир ийин! – деп, сыгыртай хууң баа дег чаштыг, эң адаанда олурган кадай өскелеринче хөлчок билдирбес кылдыр карак база аарак чугаалады. Ынчалза-даа ооң ол карак базыын Эзирек безин эскерип каан…
– Мээң кенээттерим дөгере-ле мындыг, бурган дег болгулаан, та кандыг аайлыг аас-кежиктиг ава мен ыйнаан, күжүрлерим – деп, кунчуу улашты.
– «Кижи боору чажындан, аът боору кунундан» чүве дээн. Буянныг улустуң азырап каан холунда-дыр ийин. Кайы-кайызы-даа кончуг-ла таарышкан кудашкылар ийин боларың. Боларның боттарынга-ла чыргал-дыр ийин – дээш, ортузунда олурган каас, семис кадай соруулдуг даңзазының таакпызын кыскашта көс-биле чандыр-соора үстүрбүшаан, кыпсы бээди.
– Хеймер болгаш арай чассыг өскен, ол хирезинде угааны-даа кончуг-ла!.. Үр болбас – шуудай бээрге, уруум, күдээмни көжүрүп, кады хондуруп алыр мен… Боларым чокка кайын олура алыр мен – дээрге, аваның ийи караандан кедергей арыг суузуннар чаржып бадыпты. «Ол-ла шын чугаа ышкаш» деп, иштимде бүзүреп кагдым.
– О-о, чүү деп чүве боор ол! Бо ийи дээрге, тел кулун ышкаш, туралаан черинге-ле чоруур улус ыйнаан, ойт! – дээш, демги семис кадай кудазынче даңзазын сунду.
– Па, демги көгээржииң кайыл? Кудам-кадайга шимчедип көрден – дээш, кунчуг адаанда олурган кыйбың кадайже көрүндү. Оозу:
– Көрдүңер бе, ындыг-ла болгай мен! Бо-ла чаагай херектиң бүдүп турарынга өөрүп, сеткил салдынгаш, мен көңгүс сээдең болган ышкажым чүл, уруглар! Ыым-даа келир, ырлаксаам-даа келир. Чамдык кудаларым-биле… Хөөрежип тура хондум. Чүү деп чоор ол. Чүрек соодуп, ижип олурар үе бо-ла болгай – дээш, тура-ла халыды…
Ол-ла, дузакка туттунган торлаа-биле ойнаан уруглар ышкаш, кадайлар чугаазы дыңнап олургаш, үне халып кээримге, бистиң улузувустуң чүгле кызыл доозуну көстү-дүр. Баглаашта аъттар болгаш өглерде шуугаазын ам-даа долу. Ындыг-болза-даа олар меңээ ам солун эвес, харын өске кижилер: кандыг-ла бир олча тып алгаш, оозунга өөрүп, дембээреп турар тенектер кылдыр сагындырып, кылыым-даа хайныр.
Үш-дөрт хонукта чүнүң-даа аайын тыппас, чааскаанзыргай, мында чүге артып калганым безин билдинмес мындыг. Долбанның авазы, ийи хондур арагалааш, чана берген. Долбанмаа ыглап-ла турар. Ам ону даады-ла аныяк кыстар долганган. Чеңгей, чаавай-даа дижирлер бар, эжим, дуңмам-даа дижирлер бар. Идик-хеви, салбак-чачаандан алырга, ол кыстарның хөйү-ле шыырак улустуң ажы-төлү хире, ийи-чаңгыс чүгле бора-бүдүн хептиг, ол-ла өглерниң инек малын саап турарлар. Ындыг болза-даа хостуг үелерде кежээ орайда суг ол каас кыстар-биле кады үележип ойнап турарлар.
А мени барык-ла кижи бар деп көңгүс-ле эскербес ышкаш сагындырар. Мээң Долбаным демгилерни тоовас, иштинге киир өңнежип, ойнап каттыржы-даа бербес, анаа-ла ужур эдерип, оларның иштин билип алырын-на бүдүү кызып турар хире. Демги бора-бүдүн кызыжактар чоорту ында-хаая даштыгаа инек саап турган черинге суг чеде бээримге:
– Ойт, кудавыс оолду!..
– Бызаа-базаадан тыртыжар болза – дишкеш, эдискилеп каттыржыр-даа.
– Силер черле чүге оюн-каткы чок, арай ояк силер, куда? – деп, бир куу даалымба тоннуг, улуг-улуг кыдырык, кара карактарлыг, хөрээнде ийи дооржак хойлап алганзыг уруг, инээн эдирип тура, хүлүмзүрүп айтырды.
– Ояктанган чүве-даа чок… Хей-сарыым өрү хөөрээш, арай багай чоруур хөөкүй-дүр мен ийин – деп, баштактанырын оралдаштым.
– А хупура, кижи баксыраар чүве ол бе? Бистиң бо черде хөлчок дээштиг аржаан суглар бар, ооң бирээзинден четтиривит, дораан-на карааң чырый бээр.
– Чер билбес кижи оларны кайын тывар мен…
– Ол-дур харын. Чугаалавадым бе? Анаа-ла оякталып олурарга, хоржок-ла болгай, кудагай оол… Кижи чугаалажып таныжар, мал киштежип таныжар чүве боор…
Узун хемниң кежиин тыппайн,
Өрү челип, куду челип…–
..............
суг-суг диггилээш, челгилегилээр-ле болгай, бо кыстарны көрем – дээш, чанында бир кысче, куспактаан хевир көргүзүп чугаалаарга, кыстарның каткызы оон-моон сыстып, эңмежок-ла аттыга хона бээди.
– Чер билбес кудаңга Алдын-Булак аржаанын айтып берден, Хорлуу! – деп, эң улуу кыс негеди.
– Бээр дыңна че, хөөкүй кудамга айтып берейн – дээш, Хорлуу айтыр-салаазы-биле мени бодунуң чүрээнче имнеди. Чоокшулап чеде бээдим. Шала сымыраны аарак:
|
|
|
