 |
Акыларым кижи аксынга кирген 20 глава
|
|
|
|
– Хм. Мен болза бо Таңды сыныда койгун чыдар, кокай бузуур черни дөгере билир. Ол хамаанчок Суг-Бажының тараачын орустарының бажыңнарында кайы бажыңда аскыр ыт, кайы бажыңда кыс ыт барын билир мен. Мен болза, сээң бо аг-шерииңниң чартыын-на эдертип берзиңзе, ол партизаннарны чырык хүндүс-ле чүгле барааным-биле түрү бастырып, холга дүжрүп алыр мен. Муң шеригден берем. Бо бажымны тиккеш, чаалап берейн – дээш, бөргүн ужулгаш, мойнун кезер кылдыр имнээн. Ноян аңаа бир каттырган. Аңаа олурган бир кадын безин:
– Тываның бо нояны эки, эрес кижи-дир. Эъттен, шайдан салыңар, хүндүлеңер – деп эгелээн.
Тараачы чорупкан. ноян хамык дүжүметтерин чыып, ам даарта Тараачы орук баштаар, бистер Элегес-Бажынче ажар бис деп дыңнаткан. Шынап-ла, даартазында шимчеп чорупканнар.
– Шуушкан шеригниң башкылыы Ак-Талга бар чорда, соңгулуу Арыг-Бажында хевээр турар дыка-ла хөй шериг болдур ийин! Бис кезек эрлер ол хүн өжегээр дөө Чүрек-Тей, Куу-Даглардан харап, шапкылажып турдувус – деп, Мукураш даайым немеп кагды. Ол шериг-биле Таңдыны кады ажып чораан Шевер акым ооң ыңай уламчылаан.
– Ол ажарда, орук баштап, үдээн кижи чаңгыс Тараачы эвес. Оларның кош-комун чүдүржүп, сүржүп элээн тывалар чораан. База-ла, аанакайын, базымчалап[2], бистерни ыдалаан-на болгай. Хөй эвес Тараачы ышкаш, кайгал эрлер анаа-ла дөстүнмейн, боттары туразы-биле баргылаан чүве, Ирбиттей-Бажы, Элегес-Бажы баштажып, сын кырынга үнген соонда, хар-хөр-даа улгаткан; чайгы аът оруу-даа көңгүс читкен. Чүък, шанак хамаанчок, боттаң аъттыг кижилер безин сүме-биле эжиндирип чорааш, оңгул-чиңгил, озаң-чотканга дүжүп, муңгашталып, чая соктуруп эгелээн. Кадайлар, уруг-дарыг, аарыг-бертиктер-даа чииңейнип, тевелер-даа буккуңайнып-ла турар.
|
|
|
Мурнунга чоруур хайгыыл, доскуулга-даа тывалар баштаваска, чоруй албас. А оларга бүзүревес – сестир. Чүү-даа болза, чамдык тыва эрлерни «анаа чорумал улус» кылдыр, ис үндүрүп элээн мурнады чоруткаш, оларның соондан ам орус шериглер хайгыылга чоруур. Күжүр Тараачы ону база бүдүү ажыглап алыр. «Кулугурларның аът-хөлү суларап, аг-шерии түреп могазын. Сөөрткен үп-кончаазы, чемзээ-даа угдунмайн чыдып калзын. Тояанчы дээрбечилерни кызылдар сылба шапкаш, бо хилинчек чок чаш ажы-төл, херээженнерге чыргал көргүссүн. Ынчангаш өжегээр берге-берге черлерже оруктан хайзып чоруңар» деп, өөрүн сургап чораан.
Ону кылырда база эптиг арга-биле ында-мында эрги-чаа аъттар изи көрүп, аң-даа изи көргеш хайгыылчыларны коргудуп, бүзүредип – оруктан өскээр ойган улус бооп, дыка саададып, манадып, чамдык черлерге өжегээр дүргедедип, чилчиин үзүп чорбас чүве ийикпе. «Кижи чурту кидирээштиг, кижи чеми химирелдиг…» деп чүвең ол-ла болгай.
Ынчап чорааш мырай тайга тазынче суг үндүре бээрге, хар-хөрге шуут-ла дүлнүп чыдып алыр, кырындан хат-дүвү удур-ла хөөп тургулаан…
– Өршээ хайыракан! Чаа-чалбак канчаар-даа болуп-ла тургай. Ол-ла чаш ажы-төлдүг херээженнер чүге-ле өлзе-дирилзе-даа, чуртунга орбаан чүве ирги! Дыңнаар аайжок чүве-ле болгай – деп кырган-авам киржи каапты.
Ачам биле даайым ол-ла бүгүнү билир-даа болза, таалап дыңнаан улус бооп, ийленип чыткылап алган дыңнап чытканнар.
– Ах, чүү дээр ону! Каш-ла тыва кижи ынча хөй кижини ынча узун шуужугну четче көрүп чораан эвес. Ыя ол боттарының мурнунга таварышкан чүвелерни безин чугаалаарга, бир-ле тоолзуг чүве боор! – деп, акым улам сиңнигип уламчылады: - Элегес-Бажын ажып, ыңай доңгайып бар чорувуста, шуушкан улус ортузундан бир-ле, балыгланган адыг дег, кышкылар үндү. Көөрүмге, кижи ортузу чеде берген, орай сааттыг херээжен кижи бүгү идик-хевин уштуп октапкан, чайын сугга эштир дээн-даа чүве ышкаш, күзен-сарыг бажының дүгүн частып, аккыр хөрээнге орааштыр хадып, мурнаан аъттар изин орук хажыызында курлак ажып турар харже шурагылаан соонда, чүгле ногаан бажы көстүп чыдар чаш пөш чанынче шымындыр халый бээди. Чүгле ийи даваны элээн дырбаңнаан соонда шимчевейн баады. Чаш пөш бажы хатка харык чок сириңейнип туруп калды.
|
|
|
– А богда доңгаш ишти хып өлгени ол-дур ийин! – дээш, даайым ковайып, хавындан таакпы тиге бээди.
– Оон ыңай Элегес иштинге бир кадыр, шыргай каскакты куду бадып олурувуста, мээң мурнумда теве кырынга аныяк херээжен ыглаан уруун-на эмзирип чадап чораан чүве. Карак соглур! Канчангаш-ла бир көөрүмге, дүже халааш, орааглыг уруун харже хандыр хөме идипти!.. Оон бичии көрүп тура, үш улай тейлээш, шуушкан коштар эдерти базыпты. Кыйгыржым хире баргаш, меңнеп хая көрнүп кээп, база бир тейлээш, өөгү чежик хөрээн дуглап алгаш, ыяш аразынче ажыт кире бээди.
Мен ол-ла орук хажыызынга тура, соондан шуушкан чүктерни дүргедеди эрттирип, хап-ла тур мен, дөмей-ле төнмес. Чүм харда хөмдүнген уругну барып көөрүмге, орааган бора-шокар аржыылдың азыы, өлген сайлык чалгыны дег, хадып чыдыр. Таңдының хат-дүвүзү «ону дүрген-не хөмер!» деп, далашкан чүве дег, арыг харны сөөртүп эккеп уруп турган.
– Бо таңды кырынга мындыг багай чорук кымга-даа черле таварышпазын. Тфу! – деп, өлүмнүг кара орукче дүкпүргеш, ам соомга бөргүм-даа уштунуп калза, хая көрбес хире чиик челиптим – дээш, Шевер акым доңгуудан шай куда бээди.
Дыңнап олурган улус элээн ыыт чок…
– А ол ак орустарны бистиң Тараачывыс демги чылыг бажыңнарга чедирген бе ынчаш, акым? – деп, Шеверден айтырдым.
|
|
|
– Мг, сен чугааның аянын таптыг эскерип ордан, Аңгыр. Тараачы оларны чүгле ыттан эрттирип, чурт иштинден аргалап үндүрген эвес, а орук дургаар-ла чилчиин үзе ыймаштап чораанын чугаалап олур ышкажым чүл – деп, акым оон ыңай чугаалаар хөңнү чок харыылады.
– Сээң кайгал Тараа даайың Өвүрнүң «кол нояны» бооп алгаш, ак орустарның нояннары Бакич, Казанцев оларның бышкаандан үрүп чорааш, таңдыны ажыр хадыткаш, кызыл орустарның ланчыыларының октары-биле моон соңгаар черле аштавас кылдыр чемгерткени ол-дур ийин. А демги ажы-төл, оларның чамдыызы шынап-ла чылыг бажың, чымчак хлебти көрген-даа болгаяан. Кызылдар оларга хол дегбес хостакчы улус дижик, Аңгыр – деп, даайым менче баштактаны аарак оожуктуруп немеди.
Мен арай аайын тыппайн аңгадап, кырган-авамче көрүндүм:
– Оп-биле сугже халыдып эдертип алгаш, өнедиин кызылдарга аппарып кырдырып кааны ол-дур ийин, оглум. Актары багай, кызылдары эки деп бо тывалар, моолдар-даа оларже чайып турарлары бо-дур ийин. – деп, улам-на чымчадып берди.
– Сен ам билип ал көрдүң бе, оглум: бистер тывалар кызылдың талазында улус-тур бис. Сен база кызыл кижи-дир сен ийин. Шынап-ла кызыл кижи болза: «Мен кызыл мен! Ындыг мен, мындыг мен!» деп идээргеп алгырбас; бүдүү иштинде кымның кандыызын билип, көрүп ап чоруур. Сен амдыызында бичии кижи-дир сен…– деп, ачам шын туразы-биле дыка хөй чүве чугаалаар дээш, тааржыр сөстер тыппады ышкаш. Мен ону билдим.
Ол актар дээрге бистиң бо дүжүметтеривис дег, кижини мынчаар шылып, хемдиптер улус-тур ийин. Олар ам дөгере сөөлгү катап аштавас кылдыр коргулчун чип турары ол-дур. Моон соңгаар бистиң чуртувуска чыыш чыылбас, кижилер эрээдевес апаар эвеспе, көргей-даа бис. Мындыг таңмаларны сээң балдырыңга-даа, чаагыңга-даа баспас апаар – дээш, акым бодунуң чаагында холаңын суйбап, балдырын тудуп ора, меңээ чугаалады.
|
|
|
Ол кежээниң ындыг чугаалажыы меңээ дыка-ла солун болган. Ооң соонда Тараачы ол чораанын боду чугаалап олурганын дыңнааным улам-на солун болган ийик.
ТАРААЧЫНЫҢ ЧУГААЗЫ
Ооң мурнунда Тараачыны чеже катап көрбээн дээр мени. Аалынга шоолуг-ла олурбас, бо-ла каткы-иткилиг хап чоруур.
Моол, Тывада ооң танышпас кижизи-даа ховар. Улус-биле чугаалажы бергенде, чук чаашкын-на. Сөс-домакка-даа чечен-мерген, эдип-саамчып-ла олурар эр-ле болгай. Анаа-ла аалдар аразынга – ховунуң ховузунга ийи аъттыг кижи, чиргилчинге хөй-янзы хуулдур көстүп, шапкылажып чорааш, ужуражы берген соонда, дүшкеш олуруптар. Ийи аъды дизээлешкен бууралар дег туруп-ла бээр, ийи кижи-даа даш көжээлер дег олуруп-ла бээр. Ол болза Тараачы бир кижи-биле доңнажы берген деп кым-даа билир. Бир-ле катап Тараачы Мукураш даайым сугга кирип келди. Ынаар орун баарында ам-даа каң бооп экирбээн, чыткан даайымче:
– Амыр-ла! - деп, элээн хүндүлеп бараалгааш, олура салы-ла хавындан таакпы тикпишаан: - Че, мал-сүрүг менди-ле-дир бе, аңар! - дээш, ногаан биизе соруулдуг даңзазын сунду. Даайым мендини харыылавышаан:
- Йох – деп, даңза харыылай бээди. Оларның бо чоокта көрүшпээни илдең.
– Па, бо төрелдериңге «арыгладып», хелиң саңмаар алган соонда, ам-даа өөнделевээн сен бе моң, күжүрүм? – деп, каттырбышаан Тараачы айтырды…
– Өөнделээр чүве кайда боор дээр сен. Харын кара довурак алдынга кирер частым, агбайым.
– Дыңнадым, дыңнадым. Сээң аарыың айтырар дээш, чай-даа алынмадым. Аалга-даа олурбаан мен. Сен бо чонаада шимчээр эвес сен, сени ол ок-боо аксынче кандыг казырга бөөлдеп киире бергени ол? – деп, даайымның чазын балыгланганын сонуургай бээди.
– Даайымның харам болгаш чевен – чажыраныр харыызының таварылгазын допчулаптайн.
ДААЙЫМ БАЛЫГ КЕЛГЕН
Кончуг дүвүрээзинниг-даа аш багай-даа час чүве. Эр улус-даа аалга олурбас – арыда, өвүрдээзи-даа билдинмес; арыгда, дагдаазы-даа билдинмес; сымыражып чугаалажыр, сыгы-биле медээлежир. Боо чүктээн кижи аъттаныпкан болза, «Ам маңнап орбааже хоржок!» деп, аът безин билир апарган.
Бир хүн-не даайымны ийи аътта төөжеңнеп алган, бир эмчи лама баштаан улустар, чүгле ишти тынныг шегелей аткан аң дег кижини аргажып көдүргеш, өгге киирип кээп, орун кырынга салды. Кырган-авам, күүйүм болгаш даайымның хеймер оглу-биле чаңгыс уруу шупту-ла алаңгып корткан, аазадып, бүдүү ыглажыр-даа…
Мен коргуп, дүвүрээним-биле кады чүден-даа артык ол бүгүнү билип алыксааш, ыттардан, аъттардан-даа айтырар чыгыы тур мен. Үдү бүде бергензиг кулактарымны өг дыдыынга-даа салып, шимчээн эрин бүрүзүн кадара бердим.
|
|
|
Бирээде, даайымның балыы: кудурук дөзүнде ок киргеш, кургулдайны дешпий өткеш, ийи ак-бүүректиң бирээзин кыйгас чара шаап эрткен…
Ол дайылдажыгга Шевер акым, Хүргүл, Дүпчүң, Бараан акым дээш хөй кижи чораан. Ук аткылажыг мындыг янзы болган чүве-дир ийин:
Тыва чуртунга турган манчы хаанның гамың шерии тываларга бастырып, сандарааш, чамдык артканнары ыңай-бээр дезип чоруп турган. Чер-черде кыдат садыгжыларның бүүзелери база үрелип, үптедип турган. Чамдык гамың шериглер таңдыны ашкаш, Моолду таварып дезип чоруп турда, Өвүрден элээн хөй тывалар Улан-Кумга дозуп, сүрүп чеде бээрде, аңаадажаң чаа болганы бо-дур… Аңаа хөй хорамча чок болза-даа, элээн кижи балыгланган...
Күүйүм кирип келгеш, Тараачыга баштай куткан соонда, дайын-чаага киржип чораан ийи өңнүктүң солун чугааларын ушта шаалдалаар дээн ышкаш, бир көгээржик белен араганы дашказы-биле катай даайымга ап берди.
– Мээң балыгланганым-даа кочулааш чоор сен. Харык чок чүве-дир ийин. Сени харын ак, кызыл аразынга киргеш шуут-ла бар часкан дээр-дир. Ооңну хөөреп көрем, Тараа – дээш, даайым дашказын ийи холдап сунду.
– А-че, хупура! Мээң бо шокар арным Таңды тос кожууннуң дүжүметтериниң чиңзелериниң кандыг-кандыг өңүн, карактарының кандыг багын көрбээн дээр сен. Чыткан теве аксынга каңмыыл кирер дээн, хөк чүве-э! – дээш-ле эгеледи:
– Бир солун орус эр баады, база нояны-чанчыны дээр чүве бе. Хөй санныг аг-шеригниң, оларныы-биле, генерал дужаалдыг кижи-дир ийин. Оон-даа өске чүү-чүү деп-ле адагылаар дүжүмет-ле эңмежок. «Судалын тудуп көөр-дүр» дээш, үш хондур бодандым, эжиким.
Бистиң бо багай дүжүметтеривиске барып чугаалап, оларның сүме өзүн алгаш, хап чеде бээдим.
Барык-ла үш долганырымга-ла, четкекке өөредип каан өшкү-ле! Сүлде бо! Мактаныг чок…
– Шыяата. Сен шыдавас эвес! – дээш, даайым ийиги дугураанны шимчедип кагды.
– А кайын база амыр дээр сен! Бөрүнү бөрү билир. Кончуг-даа иштинде диштиг. Холу ханныг кулугур, мүң каралыг болдур эвеспе деп, баш удур-ла үш хонук боданган ужурум ол-ла болгай. Мээң борбактап алган чемижимни ол чивейн-даа баар харыы чок деп бүзүрелдиг-даа барган мен. Оон башка балыг, аш араатан аксынче мойнумну чүге сунуп бээр ийик мен.
Ол аг-шеригни соомга, мурнумга диргеп алгаш, бо таңдыны ажыр мээң чүнү бодап чораанымны кым-даа билбес.
Орус генералдарың, бир талазында, мени хөлчок сы мундуруп чемелеп келирлер: «Орук баштаан тываларың шын эвес – көзүлдүр-ле берге, мунгаш черлерже алгаш баар-дыр. Сен оларга бодуң дылыңга айтыышкын берип чоруур ышкаш сен! Олар орукка чораан тывалар-биле ужурашкаш, тутпас, биске медээлевес-тир. Харын чажырып чорудуптар-дыр. А сен оларга боо-чепсек бериңер деп бистен негеп чоруур-дур сен. Оларга боонуң херээ чүл?» дижип хорадап кээрлер.
– Көрдүң бе оларны. Дыка каралыг аа?
– Харын-даа багы ол. Мээң «орук баштаан» кайгалдарымның доңгун, билдингирин кандыг дээр сен! Дораан-на эскерип кааптарлар. Мен оларны согар четкен кижи болуп, кышкыргылап: кымчым, бижээм аннып тургаш, чамдык херек сөстерни өөрүмге бүдүү берип турарымга, актарың мүн-не шынзыгып, амырап турарлар. Чанчыннар бир-ле ынчалдыр чемелеп келир орта, хөлчок каттырып-каттырып, адак сөөлүнде, ыглаа чыгыы хорадааш, шынап-ла ыдын кежин кеттинипкеш:
– Боттарыңар орууңар тып чоруй барыңар. Силерге шынап-ла берге-дир. Менден – мээң тыва өөрүмден база коргар, кызылдардан база коргар-дыр силер. Ам ырак эвес, бо хемни куду бады барыңар! – деп, холум-биле имнеп-имнеп олуруп алдым. Аңаа бир сестип, чазамырладылар оң.
– Ооң кадында оларга чула мактадып-даа чоруур мен: - «О, сен эрес, дидим, доңмас, омак эки сен. Кижилерни бүзүредип билир, шыдаар аргалыг – күш эки сен! Херээженнер, чаштар, кырганнарга ынак, эки кижи сен.» - деп, сын кырынга бир дүштээн черге элээн хөй чанчыннар хелемечи дамчыштыр чугааладылар: - «Бис тиилеп алганывыс соонда, сени черле утпас бис, көргей-даа сен, канчаар шаңнаар эвес бис!» - дээш, эктимче часкап хөлчоктар.
А мээң кым-даа билбес, хууда ыдыктыг чажыдым база бар.
Кызылдар дээрге эрги турган төре езуну дүжүрер; эрии-шаажыны, ону туткан ноян-дүжүметтерни солуур; ядыылар төре баштаар дижип, чон оларга сүзүглеп, амдыгааштан чугаалажы берген болгай. Ооң-биле кады ол-ла актарның ынча хөй кош-ком, чажыт боо-чепсээ болгаш үп-кончаа, эт-севи угдунмайн орукка төктүп калза, чыып-даа алгай-ла. Бо актар черле аштырзын. Бо орук баштаан тывалар бүдүү сывырлып чанзыннар харын. Чүвени канчап билир, хөй кижи когарап, шүүдээн херек чок. Мен-даа канчаар, бир-ле дүүрээн кижи, кызылдарга чедирейн.
Аңаа баргаш, бир-ле арга-биле кызылдар талазынче кире халый берейн, ында тыва чон долу-ла болгай деп боданып, актарның кижи санын, ок-чемзээн, хире-деңгелин эки-ле бодап ап чордум.
– А богда! Берге-ле бодалдар-дыр. Ол кызылдарны бүзүредири база берге чүве-ле ыйнаан, агбайым! – деп, даайым корга-дыр.
– Ам канчаар. Мен оларга баргаш, бар-ла шынын чугаалап, бодумнуң кажар арга-мегемни-даа кадар-ла болгай мен. Ооң-биле кады бо актар аңаа барган дораан-на кызылдар-биле карак-кулак чок сегиржип албас, кайы-кайызы удур-дедир судалын тутчур эвеспе. Ол аразында мен-даа чүвениң байдалын бүдүү черзилеп, чон-биле харылзажып тургаш, доо талаже караш кынны берейн деп, маңаа-ла шөлүүн бодап алган мен. Шынында-ла мээңии-биле болур чүве кайда боор. Кончуг ырымзыраан актарың шуут-ла көшпүшаан кирип-ле каан. Халап чүве боор!
– Шыяата! – деп, даайым эң-не дыңнаксаан үези чедип кээрге, алгыра каап, дашказын шимчедип олур.
– Элегестиң Суг-Бажынче барык чырык хүндүс чоокшулап кирип олур бис. Доскуул шериглерниң боолары ында-мында тог-таг дээн соонда, дүвүрээн медээлер-даа келди-ле! Актарның баштыңнары ында-мында бөлүглежип, чөвүлежип, ол-бо доскуул, таңныылдарны тарадып-ла чор. Чогум бүгү шериин-даа эки сайгарып, башкарган чүве чок, шилгедек кезээн дигии-биле киириптилер.
Ол аразында оларың мени-даа тоор чүве кайда боор. Мен бодум ол-бо тала дөңнерже үне халдыгылап тургаш, көөрүмге, элээн хөй аъттыг шериг уткуй келгеш, шоолуг-ла боо атпайн, дедир дезипкен бар чораанын көрүп калдым. «Ах, сүлде бо! Кызылдарның күжү кошкак болган-дыр. Ынчангаш дезипкен-дир! Халагым! Дадайым!» деп, бир аңдара бодай кааптым… «Чо-ок, бодавыже, бүгү күш маңаа чоп уткужуп кээр чүве ийик! Доскуул болгай аан. Барык-ла харымак бажында шыйлашкын эвес ыйнаан? Көргей-ле бис, чогум кайы талавыстан өрт кывар болду!» деп бир бодап, ол-бо талаже көрүңер дээш, эзер кырындан ужуп үне чазып-ла чор мен. Аъдым-даа кончуг аът. Дүне шыырныккан. Ам улустуң дойлуун эскерип каан. Кырында мээң ийи эзеңгим херли бергени-даа аңаа илдең. «А-дыр, оюм! Далашпа! Эр кижи биле эки аъттың тыны чаңгыс хүн бо-дур. Көрбээн чүвевисти көөр бис. Тараачының тыны баар болза, ооң аъдының бажы хойганы ол дижир-ле болгай» деп, аъдым мойнун часкап, шуушкан чүъктүң ужунга барып, бажынга барып хап-ла тур мен.
– Коргунчуг-ла ыйнаан?
– А хупурай бер! Харын мырай каткым келир. Хат мурнуу чарыында хараачыгай дег, чүрээмде кышкыргылай кааптар мен: «Шымдаңар! Дүрген сегиржип алыңар! Эриин ашкан аяк төгүлзүн! Кежиктиң аяанга баштайгы сүт дамдызы дүшсүн!»
– Оммани падне хом! – деп, даайым база-ла йөрээген.
– Шигжей язы! Черле аяа долуп, хүнү келген-дир боларның – деп, бир-ле мурнунга хап орган генералга халдып чеде бергеш, чаңчап алгырыпканымны бодум безин билбейн баадым. Ынча күштү ынчаар багай баштап аппар чыдарын буруу шаап, чемелээрим ол-дур ийин. Демги генерал ам мени тоор чүве кайда боор. Хелемечи-даа кел дивейн, «ыңай, соонга чор!» дээн хевирлиг шугулдап имневишаан, каржы карактарын сооду көрдү-ле.
Аңаа минни хонуп кээп, аъдым аксын тыртып, «ча, харын ындыг-дыр. Отче чүткээн үзүттерге чоп шаптык болу бээдим. Бодум кайы талада ийик мен?.. Че, ол шугулдапканым база-ла меңээ эки болду. Оон башка бо кортук чүвелер бичии-ле бергедээн шериг изиинге кирип алгаш, дириг хан сүрген бөрүлер дег, апаргылаар-дыр көр» деп бодап, оларның соонче кирип, оожургап чор мен оң.
– Шынап-ла мурнунга барбааның чаяан болган-дыр, күжүр дуңмакым! – дээш, даайым дашказын шимчеткеш: - Эъттен дүлүп көрем, кадай – деп, күүйүмге оожум чугаалады.
– Соонда үстүп калган кош-ком, чүъкте кол нуруузу-ла ажы-төлдүг херээженнер, кырганнар, аарыглар бар. Шериг сан талазы-биле база-ла талыгыр. А ында ок-чемзектен эгелээш, эт-хөреңги дээрге санчок чүве-ле болгай!
– Ол-ла кол хартаачы күжү ынчалдыр «дескен кызылдарны» сүрүп чоруй баарга, демги арткан кудуруктуң кезек када сергелең, хей-аъттыы-даа аажок. Тейлээри-даа бар, ыглажыры-даа бар.
– Ынчанмайн канчаар. Шынап-ла чылыг бажыңнар көстүп келген болгай аан.
– Богда, дадайым! Хеп-хенертен оон-моон аараңнаан-шаараңнаан аъттыг шериглер көстүгүлээн соонда, чажыр-чужур-ла дээн. Херээженнерниң алгы-кышкызы-даа дээр-ле дежилбе. Кайда-чүде камгалал шерии боор? Мыңгырлап чадап чорда-ла, хөме ап келдилер.
«Харын-даа хөй хан төкпеди, өршээ!» деп чалбарып чорбужамча, шак ол «улуг көшкен аалдың» күштүг уткуулчулары кээп, хамык чүвени быжыг куспаанда киирип, хүлээп апты. Хорум дег чепсек-херекселдиң ээзи тывылды. Аъттыг, чадаг кижи-даа, чүктүг аът, теве-даа чыда херимде, эът кажаада. Кадайларның ыыды безин читти. А мен база ол кажаада мен. Олут кижээ чугаа болбайн, чорук кижээ саат-даа болбайн бурунгаар чоруп-ла олур бис. Удаваанда барыксаанывыс Суг-Бажында аткылажыгның даажын-даа дыңнадывыс. Черле ында-мында кезек-кезек оттар каккылажып турда, соокка кышкырган боолар даажы тода эвес, кандыг-ла бир сөөлгү човуурларны Таңдының хаялары өттүнүп тургулаан ышкаш сагындырар.
Меңээ кызылдардан каржыланган кижи-даа чок. Чогум моон чоруур дээн болзумза, чорутпазы-даа илдең. Бистиң аравыска черлик ыт-даа чораан болза, анаа салыптас деп чүвени мен бодум билир-ле болгай мен.
- Э, сен чүге мында чораан? Аал кайда? Ады кым? – деп, бир холумак шериг хептиг, чоокта бастырган кызыл-тас саваңы чытталып турар, сарыг салдыг эр кожа чортуп кээп, тывалап айтырды. Ана сагыжым чымчаш кыннып:
- Мен орук баштаан. Бо хөй «төрелдерни» мен мында тырткан-дыр ол. Силерге эккеп бердим. Мен Өвүрде-дир, уриангай кижи-дир – дээримге, өөрүнче көргеш, каттырар-даа.
Оон хартыганыы дег эрес карактары-биле долгандыр көрбүшаан чортуп ора, кээшпезин-даа ораады.
- Ча, соонда бистиң улуг командирге чедер-ле, сөглээй-ле! – деп кагды. Тайбың үе дег, кожазы-биле далбыржып чоруур шериг кайда боор. Мен ооң ыя ол эки чаңнаанынга бужар өөрүп:
- Шын-шын! мен боду билир. Силерниң командирге ыяап-ла баар, таныжар дээн мен! – дей тыртып кагдым.
Демги мурнап чаалажып кирген «маадырларывыс» ийи-үжү-биле туттуруп-даа алган кээп-ле турар; анаа боттары уткуй хап кээп, дүжүп-даа бергилээни хөй дижир чүве…
Суг-Бажынга кире бээдивис – анаа тайбың-на чүве!
Кайда боор ийик, шагда-ла тыныш алындырбайн, салба шава тыртып алган. Актарның барык-ла хөй нуруузу туттуруп алган: бо-ла чөвүрерти сүрүп келир. Мен ам харын оларның аразынга чоруурундан ческинер, оода-ла арай кыдыынче чоруурун оралдажыр апаардым.
Тыва улуска-даа шала-була ужуражы каггылаптым. Кызылдарның кандыг кажар арга-биле чемиш каап тургаш, актарны тамыже ындыг белен киир эдертип, ийи үзе киргеш, соо-мурнундан сокканын болгаш черле чүвениң байдалын шору билип алдым. Кончуг сыңзыг ноян – атаман Казанцев деп чүвең Суг-Бажынче шерииниң мурнунга сорайты чортуп кирип орда, «башкы даңзаның» ыжынга-ла эзирээш, мөңге ноюрзап каап-тыр ийин моң.
Че, харын хөөрем чок, өлген сегин бо-ла сөөртүп келир, чудааш кырылган хой-даа сегизиг. Бужар чоор.
Оларны көргеш, диригге артып калган туттурган кижилер чаңгыс-даа болза, диригге артып калганынга эки сактыр-даа чүве ийикпе, олче көөр хөңнү чок - өскээр көрнүр чүве чораан… Мында дириг арткылаан шагаан-ээремчигей дег ламалары безин иштинде өөрээнзиг, ооң бажын, баарын шаштынып тейлегилеп каарлар.
Туттурганнарны бүдүү санааш, санап чадаан мен. Генералдарны безин алды-чеди чедир санадым. Бир-бир бодап турарга, бо садыгжы орустарның хаактыг кодаже сүрүп турар мөөң шары, инээ-ле, чүгле имилээр. А генералдары кырган сарлык бугалары ышкаш.
Мен-даа чүзү боор: «Өршээ хайыракан! Бак чүве ыңай турзун! Актарның бажынга хан куттум-на. Боларның хилинчээ меңээ чедер ирги бе? Чок. Болар бак чүвени хөйнү үүлгеткен. Оруунга өлүрген, үптээн улузу хамаанчок боттарының чаш ажы-төлүн, кадайларын безин ханга дүлген. Моолдуң ламаларны безин канчаар дорамчылап турганнар-дыр!.. Ынчангаш өнедиин бакка суп, базышканым бо!» деп бодап, сагыжым-биле агартынып чораан мен. «Бөгүн Тараачының ийи чалгыны чок; туткунда санадып чоруур… Чаа-дайын дээрге чаа-дайын-на болгай. Мооң изиг түлүүнде кижи бажы дээрге шиви чочагайындан бош болдур ийин» - деп-даа бодап-ла кээр мен.
– Ол-ла ындыг болбас аргажок! Харын-даа тынныг үнгениңни кижи кайгаар-дыр – деп, даайым бажын чайды.
– Хамык ужур ам баш халайтып болбас. Тараачының ийи караа суглуг турда, ооң чоргаар бажын чер кыры-биле чууктап чорааш-даа болза, кызылдарның бир кол чанчынының мурнунга чедирер херек. А аңаа четкен соонда, мээң дылымны эзир чүү-биле чүглээр, эткир хыл-биле хылдаар, ол-ла.
«Мээң удуум ийикпе уттурум ында!» деп ыяк сургаттынгаш, туткан орустардан шала озалааш,- эрес, омак; чоокшулаан-на кызыл орустар ийикпе, тыва кижилерден карак албайн, хире-хире иштимде химиренип ырлагылаар-даа мен:
Дөргүнекте кускун эдер,
Төрүп алган кускун боор бе?
Төрелдерде улус чыглыр,
Төре херээ болган чоор бе? –
суг-суг дигилээш аан.
– Күжүр эрни! Аргаве…
– Черле берге холга кирген соонда, сус оскунуп болбас. Чеже чыышка олуруп, чеже эрээ алдынга чытпаан дээр мени, Таңды тос кожуунунуң кол-кол дүжүметтериниң барык шуптузунуң бак караан көрүп чордум, дуңмакым…
– Ындыг харын.
– Ийе. Оон ам, удаваанда хамык туттурганнарны Хем-Белдиринге кизиреди сүрүп киире берген. Ында-мында эки, бак бажыңнарже шыгжагылап турда, чер кырындан хамык-ла чүве арлып турган ыщкаш сагындырар. Өвүрнүң багай Шокар-Тараазын база-ла бир кезек актар-биле кады киир октап кагды. Киндан – кара-бажың деп чүвең ол-ла болгай.
– Оммани патни хом!
– Мени барык-ла ийи ай ажыр байысаалга чок чыттырган. Ынча хөй кижи аразынга уттундуруп, ээлчег четпейн турары ол чүве ыйнаан. Демгилерни-ле байысаап, сайгарып, «оруун тыпсып» турганы ол.
Сөс билир чүве турган болза, та чежени, чүнү билир чүве ыйнаан. Чүгле карак кылаңнаар, баш борбаңнаар, хилимчээм-не бо. А орустарым кээп, барып ыглажып, чугаалажып-ла турар, үнген соонда, олчаан келбейн-даа баар-ла. Чаа кижилерни эккеп, немеп-даа каар. Ыглажып, бажын чулдунуп, дүкпүрнүп турда, ат чүве боор! – дээш, Тараачы бир тейледи. Элээн эзирээн-даа.
Эъттеп, шайлап, бир деридип, таакпылап, карак чажы төгүлгүже каттырып оргаш, хөйнү-ле хөөрээн.
|
|
|
