 |
Акыларым кижи аксынга кирген 9 глава
|
|
|
|
Чанымда сыргырааш кара сугну ээгип ижеримге – соок, экизи аажок. Арным чуна каапкаш, сугну долдур пактааш, кош-адыжымга ускаш, молдургам бажынче эккеп кудуп, узун дылынче бүлгүреримге, чылганып чыдыр.
Ам бодаарымга, мынча ырак халыткаш, мынча хемни кешсе-даа, молдургамга бичии-даа суг пактатпаан-дыр мен. Бодум-даа чок.
Ол орта бодум буруум билингеш, чүгээр секпереп, молдургам бажынче суг шаптап-ла турарымга, чүгээр, караа сегереп келген. А хем бажы – дөш аксы ам-даа талыгыр! Дыш аът-даа мунгаш халытса, караңгы бетинде четпес.
«Ах, бир кижи мурнумдан-даа таваржып келген болза! Өршээп-азырап көр, акым, мени кагба! Маңаа кады хонуп алыылы! Даарта куду аалга баргаш, мени мында бар чор деп черле сөглеве!» – деп чаннып, чалбарзымза деп бодангаш, ол бодалымга чем эреп, соңгаар-бурунгаар көрүп-ле тур мен.
Караңгының далажып дүжүп олурарын мырыңай аайын тыппас мен. Менден бүгү-ле орукту дүргне-не дуглап, чажырар дээнзиг. Сактырымга, үр-даа болбаан: сүт хөөредим четкен ирги бе? Молдургамны тургузу чедеримге, арай боорда тургаш, дижи кыжырап, эгииштевишаан тур. Ам көрген – балдырлары көңгүс-ле чин.
Халдырымга, төктүп чорааны ол чүвең иргин.
«Ол харын эки-дир, оон башка шуут өлүп болур турган-дыр» деп, чүгээр чазамыктанып бодандым. Чедерге черле четкек билбес молдурга; бурундуундан тудуп алгаш, сүреримге, база дедир ээрлир. Ам канчаар, мунгаш чортарымга, багайтыр калгыыр. Элээн чоон чудук артай албас. Хем иштинде кандыг чудук чок дээрил. Чок-ла болза ол чудуктуң бажын оюп, орук хажыызында шырыштарже кирер апаар. Чамдыызы ойдунмас, муңгаш болур ийикпе, мээң хүндүс безин коргар черлерим ол-ла болгай. Демги бодалдан ыравас: «энелер ындыг орук хажыызынга чаштынып, кедеп чыдар. Ону көрбээчеңнеп эрте бээрге, халып кээринден дидинмейн, чыдып калгылаар. Бир эвес олче угландыр дап бээр ийикпе, көрүп кааш, сырбаш кыннып, дезер болза, амырап шурап-ла келир» дижир чугааны чежени дыңнаваан дээр.
|
|
|
«Оттуг болзумза! Хөлчок улуг одагдан кыпсып үндүрүпкен болзумза!» «Чамдыкта даштарны дүне каккылаштырарга, от кызаңайны бээр боор ийин. Хөй хаглыг болза, даштардан шаккылаштырып көрзе» деп, от үндүрүп алыр аргаларны дөгерезин бодадым:
«Бир кургаг сырага чөлендир ушкан сыра ара ызырнып туруп алыр, дээр кааң турган үелерде хат хадыырга, демги сыралар шалыжып шимчеп турар болза, оон от үнгеш, эзим өрттенип болур» деп бир чугааны-даа бодадым.
Казырам тура-ла дүжер. Ол тура дүшкеш, мурнунда бир чүвени көрүп, оон корткаш-даа туруп алган ышкаш. Орук кыдыында шырыш аразында, төш-ле бүрүзүн көөрүмге, – адыг. Артында-ла кулактыг, шимчеп турар, менче көрүп, «ам-на шимчезе, халый-ла берейн» дээнзиг белеткени берген турар. Ында-мында думчуу-даа шүш кынныр, будук-даа сый базар, даваны-даа дирт кынныр; черле мени долгандыр «адыг» көвүдээн. Көңгүс-ле чоруп чадааш, бир чоон пөш дөзүнге дүштүм. Черге дүжүп кээримге, коргунчуу мырыңай дам барган! Молдургам дораан-на чыда дүшкеш, човууртады. Будукка багалай соп кааш, пөшче үндүм-не. Сактырымга, оон-моон маңнажып кээп, мени чандыр-соора ап тургулаан ышкаш, балдырым изиңейнип-ле үндүм!
Пөштү орту эрттир үнгеш, элээн чоон будукту муна чоруй, ооң адаанда будуктардан тептингеш, ам оожургап дыңнааладым. Пөште баштары дүнеки салгынга түлүк-түлүк шыыгайнып турар; хемниң ийи талазында бажы көзүлбес бедик сыннарның дам-дум сомазы кара хилиң дег көстүр, оларның аразында ырак сылдыстарлыг дилиндек дээрни көөрге, хем иштинге, дагларга бодаарга, шору арыг, делгем-даа, чырык-даа. Ам топтап дыңнап олурарымга, ол дүмбей арганың, өлүг кара сыннарның шыпшың деп чүвези черде чыткан кара даш-ла. Бажым ишти, ийи кулаам бүдүү дүүңейнип, кайда-ла бир черде отта өл кезек-даа мыжыңайнып чытканзыг, оран-делегей дүвүнде хензиг дыңналыр шаң, кеңгирге-даа эдип турганзыг.
|
|
|
«Ол чүл?» – деп айтыргаш, топтап ылавылап олурарымга, турупкан молдурганы албадап, бүткүр бодум дырбаңнааш, ооң кырындан угаазырадыр корткан чүрээм согарга, хан-дамырым чарылгыже согары ынчалдыр дыңналып турары ол чүвең иргин.
«Өршээ хайыракан, бай Амыраам ээ көрүп, менди хонарым ол-дур! Ам черле бак чүве чайлай бергени бо-дур; пөш бажынче үнерин бодаваан болзумза, кайын менди хонар мен. Эневис моорлап келзе-даа, молдурганы-ла чоглаар ыйнаан» деп чалбарып олур мен.
Хире-хире дыңнаалаарымга, молдургам ышкый аарак човууртагылаар. Ону бир-бир бодаарга, шагзырааш, караан шимгеш, далып чыткан молдурганы кедеп кээп, алгырар-даа харык чок кылдыр боскун дуй тудупкан-даа ышкаш сагындырар.
«Эр кижи аңын аңнап, малын малдап, аян-чоруун-даа кылып, ээр-таңдызын эргип-кезип, каяа-даа, кажан-даа чоруур чүве боор. Адыг, бөрү кижини чүге чиир чүвел? Олар боттары кижиден коргуп, дезип чоруур аңнар-ла болгай. Кортук кижиниң коргарының күжү кортканы дайзындан он-даа катап улуг. Чамдык тоолайларны эзир шүүргедеп кээп, часкааш баарга, ол-ла черинге өлүп калган чыдар боор ийин» деп, Шевер-Сарыг акымның сургап чугаалаанын сактып келдим.
Ам кээп ыядып: «Мен дээрге Өвүрде ха-дуңмамга чедер дээш, хөйнүң аргыжып турар улуг оруу-биле чорааш, бо хире коргар чүдээмни аа! Аңнаан улус черге ай-айы-биле чоруур-ла болгай. Коргуп далашкаш, молдургам база тургузу мунуп алган де. А өлү бээр болза, мырыңай тоол болганы ол. Ооң орнунга адыг чип каар болза, бир ужур-дур оң. Э-э, мону улуска чугаалаан херекчок» деп, дыка-ла эрес боданып келдим.
|
|
|
Бир черде достак-чаак-даа эдер. Сылдыстарның көскүзү хөлчок. Бир сылдыс саат дег шөйүлдүр чүгүрүп баткаш, оң таламда бедик кара сынның хөрээнче кире бээди. Олурган пөжүм дыңзыг салгын аайы-биле оожум чайганып-даа турар.
Ол-ла ынчап, оожургап, чындырап олургаш, туттунуп олурган пөжүм унунга дирт кылдыр үскеш, сырбаш кылынган уум-биле салдынгаш, мырыңай хыл кырындан келдим. Час ойта дүжүп, шилиредип-ле бадар часканым ол. Ам кээп миннип, эде олуруп быжыгланган… Будук мунуп алган ужамның аарыыры от-ла. Канчаар-даа кызып-кызып кичээниримге, уйгум келгеш хоржок.
«Ажырбас-ажырбас, пөштен чайлырга, аарбас чүве боор, уду-уду» деп, дүжүм мени мегелеп турар апарган. Бир чайылгаш, мырыңай-ла ийи балдырым-биле ытпакталгаш, салдынмайн барган, бажым куду халаңайны берген. Миннип кээримге, эът-бодумнуң көжүп шылааны, доңганым мырыңай хөлчок. Аарбас-ла черим чок. Диштер шаккыңайнып тур. Чүвүрүмнүң тоскулаштыр дүрүп каан хончузун дүжүреримге, дөңмек ортузу безин четпес, чирик-чарык самдар чүве-ле болгай. Чолдак чеңниг, шокар-пөс быжындыларындан кожуп кылган хөйлең дорбаал боордан туржук, дери соогаш, улам хаарып олурар. Эрги самдараан пөс кур артыын өрүп каан, ону бодум курум боорга, кагбас дээш-ле куржанып чорааным ол боор мен. Бар-ла хеп аймаа эдилелим ол үш. Курумну чешкеш, пөштүң уну-биле кады куржангаш, ийи холумнуң салаалар аразын ыяк чуктап-чуктап, пөштен куспактангаш, салааларымны дөзүнге киир маскай туттунуштуруп алырымга, черле белден салынмас болган. Хире-хире уйгум аразында мунган будуумда ужамны ийи балдыр-биле элип-селип, доңганымдан өл пөштү улам-на чыыра куспактап, хойгажып алган кырган-авам кылдыр дүжеп, «мени эки куспакта, доңарымны, шуглаавысты өрү тырт» деп улаарап, ыгламзырап чугааланганым шокар-шокар билгилээр мен. Бир оттуп кээримге, дээр элээн чыраан, сылдыстар бичелээн, кончуу сүргей, менче херээн кадыр сыннар хөрээ тодарап келген, а эзим ишти, мээң пөжүм дөзү ам-даа караңгы, харын дүнезинден-даа коргунчуг ышкаш. Соогу дээрге кижи шимчээр аргажок! Чыткан ыт дег, бажымны ийи бут аразынче суккаш, дүрлүп-дүрлүп алыксаам келир. «Улуг дииң уязы болза, кире берзе!» Салгын дыңзаан. Молдургамны барып куспактааш, чыдып алзымза, ооң дүгү чылыг болдур ийин… Черже дүжерге, молдургам та бар, та чок. Дүжүм бе, чүзүл: дүне бир адыг молдургамны сөөртүп аппарып, чиңгиске хөмгеш, ооң чанында манап чыдып албажыкпе. Ол хирезинде молдургам өлбээн, адыг чоруй баарга, туруп кээр дээш, мегеленип, өлүүчеңнеп, бир караа-биле адыгже көрүп каап чыткан болгай. Чо-ок, чер чырыгыже, моон черле дүжүп болбас…
|
|
|
«Бичии-ле шыдап олурзумза, даң адып кээр оң, ам таанда доңуп өлү бээр мен…»
«Ах, халак-халак! Молдургамны хайыраканга өжегээр каап бергени ол-дур!» – деп, чеңгем чаңчаттына берген, оон корткаш, арыгже кире халыырымга, ийи будум тал будуунга кадалы берген, салбас! Бүдүү чаштынмышаан, буттарым адырып чыда, оттуп кээп-тир мен.
Па! Соңгу сын бажында хүн дээп келген, өрү көөрүмге, чырык чаагайы-даа медээжок! Мырыңай чанымда пөштүң будуунда бөлүк, чиг тооруктарда кээрген чыргырады алгырып олур ийин моң. Ону-ла дүжеп чыткан боор мен. Долгандыр, куду көрген – кижи коргар чүве-даа чок. Пөжүмнүң дөзү, молдургам көзүлбес, селбер пөштүң будуктары дуглап турар. Пөште шарыттынган курумну чешкеш, шимченген: ооргам-даа ээлбес, балдырларым-даа ээлбес, ыргак будуктар дег када-даа берген ышкаш, доңа-даа берген ышкаш! Бир будум дөзүнден эгелээш, салааларынга чедир көңгүс билинмес, өске кижи-даа буду дег, шымчыырымга-даа аарбас, соок чүве. Артында-ла өңү безин көк.
«Ам, бир бут чок, черге мынчап өлүрүм ол-дур» деп бодааш, коргуп, шимченип, будумну суйбап, нугааш, харын-даа доңган бодум безин шору чылыгып келди. Чүгле чаңгыс будум эвес, холдарым-даа шоолуг ээлбес, ыяшка чөленип олурган хөрээм база чиктии сүргей: төжүм оорга сөөгүнде барып чыпшына бергензиг. Дыка үр нугуттунуп-нугуттунуп, арай боорда эглип, човууртавышаан дүжүп баттым.
Молдургам дириг, кегженип чыдыр. Черге базып кылаштаарымга, үр өеэдип чыдырда, тургузупкан хураган дег, тендириир чүве.
Көжүп, доңган кижи маңнаарга, эки чүве болгай. Сайны кежир атпаңгырлааш, ол чарыкта хүннээрек даг арнынче углааш чоруптум. Сигенниң шалыңы-даа аажок, хорумнуг даштар баштап үнгеш, менче уткуштур бадып олурган хүнге чеде бээдим. Шору чылыгып, эглип-даа келдим. Хүннүң чылыын канчаар ону. Куду хемче көөрүмге, хөлегелиг, шалыңныг, соок, өңгер кара чүве. Кырында кургаг чиңгистиг, таптыы кончуг шүңмек даш кырынга олуруп алгаш, хүнге хөрээм дөгеп, ооргам дөгеп эгеледим. Багай будум шымбай эки-даа болза, чиктии-ле сүргей чымырткайнып, кеш алдында хөй кымыскаяктар маңнажып турганзыг.
|
|
|
«Шыяата, удавас хем иштинге хүн дээп кээр, молдургам дыштаны берген. Ам таваар чортуп чорааш, бөгүн черле артты ажар боор мен» кылдыр бодап олурдум…
Өршээ-дадайым! Дер-бузум мыжыраан, оттуп кээп-тир мен. Хүн шагда-ла өрүлээн. Ол чарыкы сыннарда безин хөлеге чок. Ыяш хөлегезин бодунуң унундан кыскалаан. Дүвү-далаш баткаш, молдургамга кээримге, чытпышаан.
– Че, шымда чоруулу, хүнге чылыккаш, эрттир удаан-дыр бис! – дээш, бурундуун чешкеш тургузарымга, пат-ла боорда тургаш, херлир дээш серт кыннып, ооргазы хертейип баткаш, думчуу шүш кылынгаш, бажын чайыпты. Ам көрген: тазарты мунуп алган оорга теве мөгени-ле! Ыжа берген! Ынчап барган оорганы «шык адыпкан» дижир, билир-ле болгай мен: дериткен шарының чонаан дораан сойбас чүве болгай. Ол хире ыжа берген – шык аткан ооргалыг аът, шарыга чүве чүдүрүп, мунуп болбас-ла болгай. Черле кандыг ыжыгыл дээш, барып туда кааптарымда, хертеш кылынгаш, мырыңай өеэ черге дээптер часты. Ол ыжыктың соонда-даа, мурнунда-даа олут чедер чер чок.
Ам канчаарыл?
Бичии чедип шенеп көрген: хөрээ мырыңай ууттунмас! Ийи холун какпа хап каан өрге-ле.
Ат-ла болган мен!
Мынчап турумда, акым бертен туруп келгеш:
«Аңгыр-оол кайда баады? Чылгыда баады бе? Хойда баады бе?» – дээр.
Уруглары дыңнап турган улус чүү боор:
«Авам эттептерге, сен бодуң: «Молдургадан мунгаш, чоруп чор!» – дээриңге, үне-ле халаан! – дижир. «Бир эвес кежээ инек кире бээрге, бо молдурганы чоктаан болза, дораан-на аъттангаш, сүрүп шавар. Ам халып олур боор! А келирге, молдурга бо мындыг. Мени дедир-ле «ойладып бадырар» деп бодалдар меңээ дүүнгү кежээки коргуушкуннардан дора кыннып келген.
«Канчаайн, чоонуйн! Молдургамны маңаа салыпкаш, чадаг маңнапсымза! Мону дораан адыг чип каар. А кым төлээрил? Чадаг, чааскаан канчап чоруур мен? Мырыңай чаңгыс кижээ чүү-даа таварышкай-ла…»
«Бо орукка турарга, кайын болур? Оруктан бичии чайладып, ажытталып алгаш, боданыр-дыр» дээш, шуут-ла шоюжаңнадыр, хертеңнедир чедип алгаш, чоруптум. Чонаада четтинмес чүвең чүгле ийи-бирээлээр.
Аңаа хорадааш, бурундуун бажынга ораагаш, чиңге хаак-биле балдырынче хап ойладырымга, харын кезек хертеңнеп чоруй, шымбай чоруп олур. Элээн өрү чоктааш, кыйыгда оймакка кээп, орук кыдыынга аппарып топтап көрүп, боданып тур мен. Оъттаар-даа. Чок, мону оъткарып черле болбас. Эки сооттунзун. Соодуг чоктуң кеми бо-дур. Бичии суггаргаш, баглап алгаш, улустан дыңнап, көргеним ыжыкче чылыг «чиңим» салдым. Боданып олурарымга, чанымда кулун-кудуруу дээр ай-ла долу. Бирээни казып чипкеш, улам-на амдажып, элээнни казып, хогланып алдым. Тоорук чылан-караа безин четпээн, а кедек черлерде чечек хевээр. Акым бертен сүрүп шапкан болза, бо хире дүъш эрткиже, чеде халдып келир ол. Черле билир тургаш-ла, чору дээн кижи-дир ийин.
Ам соондан келзе-даа, дүже халааш, доора эзимче кире халааш, четтирбейн барайн, бо чывактыг молдургазын сүрүп чана-ла бээр ийнен дээш, чоруптум.
Ол-ла чедип, сүрүп элеңнедип чорумда, кайда арт ажар боор. Дөш аксы чоокшулап чорумда, аанакайын, база-ла орай дүшкен. Арт кыры, сыннар бажының меңги харлары чоок көстүп, салгын дыңзыг, соогу эрте-ле илдең. Бо дүне пөш бажынга хонар болза, черле шыдашпас хире деп чүве сагыжымдан ыравастаан. «Молдурганы каапкаш, дүне-даа болза, артты кылаштап ажар чоор бе?»
Чок. Арттың улуг дөште кылын пөш аразынга адыг ыяап-ла таваржыр. А арт кырының меңги хөртүүнге, ооң дүнеги соогунга чанагаш, кызыл-даван мен байтыгай, тоннуг кижи безин шыдавас. База-ла баш муңгаш. Караңгылаан. Доора орук хажыызынче-даа шоолуг көрүнмейн элеңнедип чруп-чоруп, бир-ле бөлүк пөштер аразынга кээримге, салгындан ыжык, чылыг-даа хире. Пөштерниң чоонунче үнгеш, дыка өрүлевейн, орту үезинде эки эптиг – чоон будук дилээн – тывылбас. Ужамның хаварганы молдурга ооргазындан тудак чок, бөгүн кылаштап чадап чораанымны чугаалавас аргажок. Ооң кавынындан ийи бут бүү ыжып келген. Ынчангаш, ам будук мунуп олурар кадык чер көңгүс.
Пөшке олура, өрү-куду караңгы эзим өттүр көрүп олурарымга, бир-ле черде бөрү караа дег от кызаш кылынган – чүрээм палт кылынды!
«Ол чүү одул?! Аза оду бе, бөрү караа бе? Үгү ирги бе?»
Улам бедидир үнгеш, ол от уунче көрүп-ле олурарымга, хенертен хөлчок ыракта ужа берген куш чалгыны-даа ышкаш, чалгыяк чалбыыш ылап-ла чырыткылаш кылынды!
– Ылап-ла от! – деп дыкадыр чугаалай кааптым. Арным безин изиш диди. «Чорумал улус хонуп чыдар эвес ыйнаан?! Өршээ хайырыкан! Аксым кежии таварышкан чадавас…»
– Ойт! База ол-ла черинде кызаш диди! Ой өршээ, от-тур! Амырыдым, амырадым! Ам аңаа канчап чедерил, чээ! – деп, сымыранып ырлай аарак улаштырган олур мен.
«Дыка ыыттава! Чүү-даа боорун канчап билир. Орукта эвес, сайның ол чарыында муңгаш кыйыгда от-тур. Молдурганы ынаар сокса-даа барбас, орук-даа чок. Медээжок дааш үндүрер, хай-ла болганы ол» деп бодумну сургавышаан, дүжүп баттым. Черге дүжүп келген, шимген чүве-биле дөмей-ле. Ам черле коргунчуг эвес чер кайдал? Баштай орукту будум-биле эскерип, ийи холум-биле бурунгаар сунмушаан чоруптум. Хөлчок оожум дыңнаалап, чоруп олура, бир сай кежер черге буттарым орук танывастаан. Мурнунда чоруп турганымны дөзевилеп, сүмелеп чоруп-ла олур мен. Өг дег улуг даштар, ос-даа таваржып кээр. Барык-ла дөрт даваннап, үңгеп, суйбап-ла чоруп олурумда, думчуумга ыш-даа чыды келди ышкаш.
– Өршээ хайыракан! – деп, бир чалбардым. Оруум читкен. Ол чарык шырышка келген, муңгаш. Арыгга чоруп чадааш, оңгул-чиңгил сайны өрү, даштар бажы даянып, үңгеп чоктадым. Улуг даштар алдында суг-даа киңгирээр.
Ага, дужумда арыг иштинде отту! Чоон-чоон ыяштар уннарының ындында одаг элээн кызып көстүп келгеш, ажытталы бээди.
«Кижи бар-дыр!»
Хөлчок оожум чоокшулап, тыныш безин кыскалап кедеп бар чор мен… Бир чөчек кара кижи отту менден дуй олуруп алган, ыяш салып, одап олурар. Пөш баарында одаг. Пөштүң уну чырыткылаңайнып, имиртилеңнеп көстүп турар.
«Дадайым, чүү улус ирги?.. Чүү-даа улус болза, бо отка барбас ужур-даа чок. Мырыңай он беш базым. Оожум чугаалажып, шай аартап олурлар. Бирээзи чоон үннүг ашак кижи. Бирээзиниң үнү оожум. Отче бичии будуктар кааптарга, оранчок чырып келди. Чеде кылаштап олурумда, оттуң ындында менче удур олурган кижи мени көре тыртып кааш, серт кыннып:
– Ойт! – дей каапкаш, аяан черже көрбейн-даа ийлендир салбышаан, чанында пөшче бүдүү ийленип бар чор. А бетинде кижи эжиниң арнындан билип каан боор, менче дүрген хая көрүнмүшаан, оң холу ооргазында-ла баады…
– Бо чүү амытан сен? – дээрге, сырбаш кылындым. Ол аразында аңгадап, аазадып турган бодум:
– Мен-дир мен, акыларым! – деп медээжок, сирилээш үн-биле харыыладым…
– Чанагаш уруг-ла-дыр… Чүү мындыг кижи сен, бээр кылашта! – деп, ындында кижи пөште чөлеп каан боону алырын соксап, ылавылап көрбүшаан, сезиктии сүргей кайгап чугаалады.
– Чүү мындыг төл боор!.. – деп, бетинде кижи тура халып келгеш, ушта соп келген улуг бижээн ооргазынче чажыра тудуп тур.
От кыдыынга кылаштап кээримге:
– Өөрүң кайдал? Кайын келдиң? – диди.
– Өөрүм чок… Дөө ол чарыктан келдим.
– Па… Өөрүм чок деп чүү дээриң ол?..
– Ол чарык деп, кайы ол чарыгыл? – деп, ийи кижи улай-улай, меңээ бүзүревээн-даа ышкаш, элдепсинип, бот-боттарының арнынче көржүп айтырдылар.
– Мында, бо сай ындында мунуп чораан молдургам турупкан, баглап кааш, от көргеш келдим. Чааскаан чораан кижи мен…
– Оммани патни хом! Орта төл бе?
– Аскан кижи эвес бе?
– Аалың кайдал? Кымның оглу сен?
– Аалым бе?.. Аалым куду, Бестиг-Ажыкта… ачам ады Шумураш-ла дээр…
– Ол чүңүл? Бестиг-Ажыкта чүү Шумураш бар ийик? Чоп мегелеп турарың ол?!
– Бо черле анаа эвес, албаараан төл ышкаш? Аараан кижи бе? Арнын көрден – деп, бирээзи бижээн хыннап алгаш, одун барып чырыда бээди. Мен отка дөгеленгеш, сириңейнип турарымны ам миннип кааш, арай кедээр туруп:
– Бестиг-Ажыкта акым Бараан-оолдуң аалы-дыр. Ачам Өвүрде кижи… олче бар чыдарым ол-дур ийин… – деп үнүм дөмей-ле сирилээш, кызып-кызып туттунуп чугааладым.
– Карак-ла бо ыйнаан! Бо Бараан-оолдуң өөнде чоруур өскүс дуңмазы ышкаш чүл моң, ашак! Орта-даа чүве бе? Па-а-а!
– Ол-дур, ам-на танып кагдым. Адазы Өвүрде база бир кадай алган болбас ийик бе аан!
– А кажан үнгениң ол боор? Чүге чааскаан үнгениң ол, күжүр оглукум? – деп, демги мурнай көрүп каан ашак, чырып келген от кыдыынче олуруп алырга, танып кагдым. Арыда Чарык-Чаак ашак болду.
– Илдең-дир, аңаа кайын үнер ийик, хөөкүй эр дургуннапкан болгай аан – деп, база-ла Чаактың кожазы кара салдыг Тойлу ашак улаштыр чугаалады. Ам ашактарны танып кааш, чүые чугаалаайн дээримге, бак-чаяанныг, боостаам дуглалып, хаайым ишти ажааш, мегелеп, ыжыккан кижи бооп, караам чодуп, ышкып, холдарым-биле оттан арным хөлегелеп тура, арай боорда:
– Чок, дургуннаваан мен… Акым боду-ла «молдургадан мунуп алгаш, ык… чоруп… чоруй … чана бер» дээр кижи чорду.
– Илдең-дир… Бертен үнгениң ол бе?
– Ык… ийе, эртен үндүм… – деп, дүүн үнгеш, черге бир хонганымны сөглевес дээш, ашак улусту мегелепкеш, ыяды бээдим.
– Бо таңды сын ажар, мындыг чаш амытанны молдурга мундургаш, салыптар – тенек аарый бербээн бе ол! Шигжей-язы! – деп, Тойлу ашак, хавын идииниң хончузунга чырс кылдыр каккаш, таакпы тиге бээди.
– А күш-хүнезин берди бе? Эдик-хевиң чүл, оглум? – деп, Чарык-Чаак ашак, улуг от чанында көстели берген үш даш ожукче, хола пажын салбышаан айтырды.
– Хүнезин-даа бербеди. Хевим бо-ла – дээш, өл хөйлең, чүвүрүм суйбагыладым.
– Ол-ла болгай. Чүнү бээр чүве-ээл! – деп орган чүйүк мен. Көр даан бо кижини… Арын-шырайын. Албыс, шулбус ышкаш… Часкы чалгынындан дээредээр чүве бе? Мен бо дүктүг шээжимектиг шыырныгып олур мен! – деп, Тойлу эжинге-даа хорадаан ышкаш алгырып чугаалады.
– Олур-олур, отка дөгелен, оглум! – дээш, Чарык-Чаак чанында эзер кырындан ой тон ап: – Ма, мону эштивит, шымда! – дээш, бир хола паш алгаш, ынаар-ла караңгыже кылаштап кирген соонда, суг узуп эккеп, база бир пашты кош ожукка салыпты.
Ашактар аразында кайгап, хорадап чугаалашпышаан, бир пашка эът дүлгеш, бир пашка шай хайындыра бээдилер. Мен ол оттуң, тоннуң чылыынга мырыңай таалап, «пөш кырында дүжеп олурар дүжүм эвес боор але?!» – деп пат-ла кайгап, бодумну бүдүү шымчыттынгаш, «аас-кежии деп чүве бо-дур» кылдыр бодап, өөрээнимни деңнээр чүве тывылбас.
– Ол магалыг акың анаа-ла олургаш, чору дээр чүве-дир бе? Азы бодуң чорууйн дээниң ол бе, кайгалым? – деп, Чарык-Чаак айтырды.
– Чок, анаа-ла эвес… эзирик улус-тур ийин – дээш, канчап, чүден эгелээнин дөгерезин шыны-биле чугаалааш, чүгле кажан үнгенимни хөрүчээн уг-биле тода чугаалавадым.
– Көрдүң бе! Чүү дидим? Анаа кижи көстүп олурган кижини чорудар боор бе? А демгереп келгеш, сүрбес-даа чүве-дир аа?..
– Бо хемнеп ажар орукту эки билир сен бе? Аза бээр мен деп кортпадың бе? – деп, бирээзи аңаа улай айтырды.
– Шагда мени эккээрде, моолап эккелген, билир мен. Оон ыңай акым чайын тайгалаарда, бо куду Кыйыг-Дыт, Дытчан-Аксы мынчаар кээп чайлаар болгаш, бо-ла оруктарны чылгылап чоруп тургаш, көрүп ап чораан мен.
– Көрдүң бе! Боду мында чорза-даа, ол чүрек Өвүрде чораан деп бил – дээш, Тойлу ашак мээң бодап чораан бодалымны бүдүү билир «бурган-биле» дөмей-ле чугаалады.
– Билбес кижи болза Кыйыг-Дытты өрү чоктааш, оон арт кырынга барып азар оран болгай. Ам суг-ла Кезек-Пөш четкен ийикпе, аңаа четпейн, дүнге чардырар эр-дир ийин. Канчаар ирги чээ? Чааскаан хонган болза доңуп… элдеп болу бербес ирги бе? – деп, Чарык-Чаак эжинден айтырды.
– Илдең-дир ийин… Эки күдүрээлиг пөш дөзүнге чыдыпса, канчаар ийик дээрден башка… Бо өлде ындыг кургаг күдүрээни кайын тыварыл. Бо-дур бо, бо хире пөште безин ыт чыдыны дег кургаг чер чок-ла болду – дээш, Тойлу ашак бүгү одагны шыпкан, кажаа серизи дег кырында будуктарже көрүп чугаалады.
– А бистиң бо одаавысты көрбээн болзуңза, каяа, канчап хонар деп бодадың, оглум? – деп, Чарык-Чаак менден айтырды.
– Та… Улуг пөшче үне бергеш көрүп олурарымга, от кызаш дээнин көрүп кагдым.
– Ах, күжүр эрни! Корткан кижээ арга-ла-дыр ийин. Соок талазы-биле дектедир-ле чериң ол-ла болгай. Чок, хоржок, хонмас! – дээш, Тойлу ам даңзызының бажы-биле идииниң улдуңунче үш-дөрт улаштыр каккылаптарга, мээң артымда эзимде барып чаңгыланды.
– Бистиң бээр аңнап үнүп келгенивис мооң база аксының кежии-ле турган-дыр, ашак. Кижи амызы дег улуг олча каяа турар. Дүүнгү чарында оруктуң шуудааны бо кижиң дүжүп чытпаан чүве бе? – деп, Чаак ашак шиш-биле пашта эъдин аңдаргылап, кежээ дургу дыңзываан үнүн ам дыңзыдып, шуурган аразында улустуң кыйгыржып чугаалажыры дег чугаалады.
– Чадап-ла чок. Ол оруктуң агарганы черле багай эвес дивейик мен бе. Аксы кежиктиг эр-дир, хөөкүй. Эъдиңден салып көрем. Сарадак эъдинде ынча хайныр чүү боор.
Чаак ашак пашта эъдин мырыңай-ла деспи дег, артында-ла шүңмек, чоон ужун туда кылдыр хоюглап каан шиви будуунга оваалай эскеш, мээң чанымда эккеп салгаш:
– Аңчы акыларың олчазы – сарадак эъди-дир, чула чемненип көр. Сонуургазыңза, бо согунадан база чип олур – дээш, дазылы-биле көк сывы тудуп, согунаны база салыпты.
Ашактар боттары аразында чугаалажып, эът-даа чип, кара дазыл аяктарынга шайлап-даа олурдулар. Чаак ашак кош бижээниң бичезин меңээ тутсуп каан, ооң чидии дээрге баш чүлүүр доңгурак-ла! Эъттиң семизи күскү серге-ле. Таалай кылыннап турар. Чаг хөөнче дээп кээрге, согуна-биле базырып, элээн чип олурумда:
– Бээр, бо хем өрү сыыннап, аңчылар чоктаанын чүнү билдиң, оглум?
– Оон бээр үш хонду бе? Улуг-Шөл кодазының Кыр-Хоорай адалышкылар аалывыска киргеш, эрткеннер.
– А-а, демги бир сымыраачы куяктыг Кыр-Хоорай ышкажыл. Ол-дур. Ол-дур.
– Ийет-ийет. Кымый, бажыңы Дүктүг-Комаа ашактың дужунда ийикпе, оглум?
– Ийе-ийе…
– Ол-даа черле дөстүнмес аңчы чүве. Даады-ла чер болганга дус төп, ооң чанынга муңгаш үгек бажың тудуп алган чыдар, өлүрер-даа кулугур. Бурундаа чылын Кожайның Оорга-Кырынга ооң тамызынга сыын дүшкен, аңаа таваржып, чедиришкеш, арагалап, найырынга-даа кириштим. Олар Кыйыг-Дыт бажы, Көк-Ийде барган болду бе? – деп, Чаак ашак сүмеледи.
– Чок… Сыынныг-Тайгалааш, Дүйбелиг… кандыг-кандыг дижип олурар чордулар – деп, мен дыңнааным чугааладым.
– Че көрдүң бе? Черле чайлаш чок турлагларда барган-дырлар. Билбес чери-даа чок, сөөк баштыг болбазыкпа!
– Кандыг-кандыг бооларлыг-дыр, оглум? – деп, Тойлу ирей айтырды.
– Ашак боду мургу дег хос үттүг, кош дүүргелиг; оглу «ыпыын боо» диди бе, быртаанныг-ла чорду.
|
|
|
