 |
Акыларым кижи аксынга кирген 13 глава
|
|
|
|
Ол кежээ кырган-авамга маң-биле барып, куспактаныпкаш:
– Мен кайнаар баар деп мен, тып, авай, шымда! – дидим.
– Ой та. Кажан, оглум?
– Соңгузу хүн. Тып-тып, шымда!
– Шевер-Сарыг акың аңнаарда эдертип алыр болду бе?
– Чо-ок, удаа-даа чок сен!
–– Шынаа кирип, чылга кужурадыңар дидир бе?
– Ыңа-ой ынаар чоп баар мен, мен… Хоржок-тур сен, айтып берейн бе?
– Чаа. оглум.
– Амдыызында улуска ыыттава шиве!
– Ой дадайым, дораан-на алгыра берейн.
– Кыргыстар хүрээлиниң эргилинге баарым ол-дур ийин!-– деп, ооң кулаанга барып сымырандым.
– Ча-чаа, мегелеве, хегим. Карааңдан-на илдең-дир! – деп, авам мени харын кыжырыыр-даа сагыштыг.
– Көк дээр кырымга чанча дүжер! – дээш, дээрже хол сундум.
– Ой, ынча дивес! Ындыг буянныг кым эдертип алыр болду, чолдугбайым?
– Аскымнаар-Бораның чарыжын мунуп чоруур болдум, билдиң?
– Өршээ-авыра, аскымнап кааптар аът болбас ийикпе, оглум!
– Чок-чо-ок! Бөгүн үзүүргедигге мундум, хамык аъттарның мурнундан кыйгы четпес ырак келдим, куш-тур оң, авай!
– Дадайым, аскымнавады бе, оглум?
– А хувура, мен ооң чаңын билип алдым, менден өске кым-даа муна албас!
– Эки-ле чүве-дир, багай оглум бурганга тейлеп, чер көрүп алырда. Эки-ле кичээнип чор, көрдүң-бе!…
Кончуг каас-шиник, омак, хүртүүн байлар, оларның ажы-төлү-биле таңды-сын ажыр чоруп органывысты-даа хөй чугаалааш чоор мен.
Кандыг-кандыг арттар ажып, хемнер кешпедивис дээр, кандыг-кандыг эзим-аргалар эртпедивис дээр ону! Бойдус дээрге чүгле эргил-найыр болурга кеттинер эвес, кажан-даа каастанган турар чараш-ла болгай.
Улустуң чугаазындан алырга, хүрээге чедир хүннүк, дүштүк, шай хайындырым, сүт хөөредим дишкен тудум-на оруктуң солуну улам дам барып, чүректиң кыйбыңнаары-даа дендээн. Беш-алды, он-он шаа болуп алгылаан мөргүлчүлерни көөрге, кандыг-ла бир өң-баазын ортулуктар бүдүнге көжүп чоруп олурган-даа ышкаш сагындырар; үелешкен бөлүк-бөлүк болуп, ында-мында дүжүп серииттенген, хемде чунган кыстарны суг көөрге, бир өөр аңгырлар, сайлыктар-ла. Эки аът, эрес оол, чараш кыс деп чүвени аңаа бир көөр чүве. Эзер, чонактыг аът мунган кижини «эп ноян, тап ноян; олурар бурган, чүгүрер бурган» деп тывызыктаар боор чүве, ол-даа сагышка кирер.
|
|
|
«Бо-ла ноян-дүжүмет, агайлар чүве-ле болза дүжүп дыштаныр, ол-ла угдунмайн чорааш, даады эът ужулдуруп, арага сөңнеткеш, улам-на аартадыр тулуптаар, оон улуска аъдын алзып, адактадыр, харын-даа бир көшкен аалга ирээш, агар апарган доскааардан дора шүүттүг. А ылаңгыя аътты «чүгүрер бурган» дээни тоң-на шын! – деп, иштимде боданган-даа чоруур мен.
Мен ышкаш кижи эргиндизи – самдар дерликтиг, үзүк-боолук өрүглүг курлуг, бызаа кежи хырыктааштыг, байларның эзерниң дергизинде, эдилилге шырышкая каткан кижи холаа дег хорлаңгы буттары чавыдак аът колдуунда хоргадап чоруур кижи демги чечек дег каастарның чанынче кожа чортары безин берге – көскү. Ындыг-болза-даа: «Кудуруун даап каан чүгүрүк аът мунган эр, хөй улус аразынче кирип болбас, бо даван-даяа аар малдар аът дорзуу базыптар, аът хөөредип аскымнадыптар хоржок!» – дижир аът ээлери кожайларның чугаазын дакпырлааш, элээн хажыызынга чоргулаар бис:
Эзер бакта – кодан ырак,
Идик бакта – эжик ырак.
Чежениң-даа чазамыктаза, чамдык үе-чергем ажы-төлдүң кеттингени, оларның чемненип, ол-бо чарыштырып, каттыржып хөглепчоруурун дыңнаарымга, оларның хөрээниң ишти, тайганың дамырак суглары шаагайндыр агып, сериин-бүлээн салгын чечектерни саглаңнадыр хап турган ышкаш, хос. А мээң хөрээм ишти – өдүм чарылгаш, хымыс дег кудуп чоруур; химиренип ырлап-ла чоруур мен:
|
|
|
Өске чоннуң аразында
Өскүс чаңгыс мен-не көскү,
Өл-ле ыяш аразында
Өлереңнээн терек көскү.
…………………………..
……………………………
Чавыдактың шылагданчыын,
Чаш-ла хадың эзер болза,
……………………………..
……………………………..
Хүрээ чоокшулап келгениниң база бир херечизи: өл эът дег эвеген-чанагаш ажы-төлүн чүктээрин чүктеп, чедерин четкен азы шарыда ушкажып уннашкан, элбер-самдар чон орук хажыызында доозунга борашкан шуужуп-ла турар. Шынап-ла, барбааны дээре дээри-ле чөп ышкаш. Ол чадагларның түрүүл, бораңынга черниң чайгаар бүткен чаражы безин караңгылаан ышкаш сагындырар: хүннүң изии арыннарда дерлерни доозун-биле холуй хайындырып, чанагаш эгиннерин тараа хоорган паш дүвү дег хаарып, кызыл даваннарның базар довураан отта хүл дег изидип турар; хөлегелиг ыяштар дөзүнде ымыраа, сээктерин өжегээр-ле аштадыр сооткулааш, эккеп уруп каанзыг: чанагаш уруг-дарыг байтыгай, кештиг, дүктүг, челдиг, кудуруктуг малды-даа сээктелдир, тепкилендир соруптарлар.
Ийи мыйызы, чаан азыглары-даа ышкаш, эңмейтир үнгеш, баштары барып бурунгааар углангылааш, дашка карактары шугул: агы көвүдээн, мыйыт хөректиг хүрең-ала буганы уру баштыг, ыяш эзеңгилиг казах эзери-биле эзертээш, хөндүргелеп, кудургалап мунган, хүрең-кызыл шырайлыг, күдер кара сынныг, бир-бир көөрге, ол мунуп чораан күчүтени ышкаш, түрлүг эр бугазының ийи думчуун хөрүктелдир, дөрт дуюун чызырадыр бо саяктадып келди оң.
– О, Чаңнык–Арзылаң, амыр! – деп, чамдык ашактар танып мендилежип, чамдык аъды хоярларның аъттары хоюп, тарай бээдилер.
– Арзылаңны аът угбас апарган бе, чоп мындыг хайыракан мунупкан? – деп, суг чиңзелиг, суулаан кымчылыг, часкызы-ла хөлчок чалгыяк кара хүндү кыжырый аарак айтырды.
|
|
|
– Чылгызын кадарып өскеним, бээм ышкаш мээреңимден: «Майындырга барып бажым үстүрүп алыйн, кыргыстар оолдарынга довураам кактадып алыйн, богба-чаваадан хайырлаңар» деп ачылаарымга:
– Инектер ойлаткаш, хоржок кулугур-дур, томаарып көр – дээш, мону хайырлады. Мээреңниң ол шииткелин билип каап-тыр, менден-даа угаанныг бызаа-дыр бо: мунарымга, ээлдек, ылгыны-даа амыр-дыр. Мооң оозу чөп: бажынга балды тутса канчаар, балдырынга кымчы тутса канчаар. Шиви бажында чочагай эвес, чиңзе деп чүве бедик болдур ийин! – дээш, хүндүнүң бажынче көргеш, бугазын кымчыланырга, чер сирт дээн ышкаш болду. Ийи күчүтенниң чүгле доозуну арткан.
«Бо-ла ядыылар дөгере ол дег болза!» деп, магадап бодадым.
Бир арыгны кеже хонуп кээривиска, ооң мурнунда черле көрүп көрбээним, эң кыры дооржак-даа ышкаш, бир-бир көөрге, дүжүметтерниң чиңзелиг бөргү-даа янзылыг, тейиниң кырында хола чиңзелиг, азыглар баштарында база-ла хола-хола чиңзелер кадаан куу ыяштан туткан, кончуг улуг саскалар көстүп келдилер.
– Хүрээ деп чүве ол бе, акым?
– Бо-ла бүгү бажыңнар болгаш дуганнар катай хаара хүрээ бо-дур. Мында хамык-ла лама, хуурактарның үнүп-кирип чурттап турар өглери, бажыңнары-даа бар көрден, доо оон ыңай хүрээниң саң, чыза, ажыл-херээн кадагалаан нирба, ныкталакчы дээн чижектиг кижилериниң албан кылыр-даа бажыңнары бар. А дөө бедик-бедик дуган, дасыңнары ол – деп, мээң аъдым ээзи, бир дуңмазы оолга чугаалаанын дыңнап алгаш:
– А тоолда чугаалап турары «дээрде шаштыккан үжен-дөртен каът кода-сүме турар» дижир чүвези кайыл?– деп, долгандыр шаараңнашкан аът, кижиниң ынды-бети эргий көрүп сурагладым.
– Ынча дивес, мелегей! Тоол-биле дөмейлээр чүве бе? Орган, Бээжин эвес-тир бо! Аъттарыңар маңаа баглаңар – деп кагды.
– Арга-дашта болгаш кода иштинде тускай аргамчы херген баглааштарда аът-даа козурт, кижи-даа шаараңнаар-ла чүве. База-ла, аанакайын, кара-бора албаты чоннуң аъды-хөлү дөө-ле ырак хараган, талда боттары-даа ында-ла бөлүк-бөлүк аңгы-аңгы дүшкүлээн турарлар. А хүрээ коданы баглааштарда байлар, дээдилер аът хөлү… ында арбан бошкалары азы хүндү, чалаң дижир: карачыл кижини бажындан куду көөр, а дээдилерже ыглыңайнып, алдыртан өрү көөр, оортулаңнашкан кижи хөңнү чок чаваналар-ла долу.
|
|
|
Кезек када келген улузум соондан-на ол-бо саңгалаар дээн ушку-тургу дег атпаңайнып чоруп турдум. Ында-мында аалаан-чиилээн, киңгирээн-шиңгирээн шимээн-даа хөлчок, угаан тенип-ле турар чүве.
Бир-ле улуг дуганче шууштур кирдивис эвеспе. Херээженнерни киирбес чүве болду. Ана бараа элдеп: богда авыра, кире берген, соңга чок, чүгле ажык эжик чырыы чедишпес: ийи таланы узун дургаар, дөрден эжик чедир кудумчулай олурупкан, дөгере оргумчулуг, эң устүндээлери кырган-кырган, чамдыктары каш борбак сегел салдарлыг, кулактары халбыңнашкан, диштиг, диш чок аастарын янзы-бүрү кылдыр эмчиңнеткен, чамдыктары карактарын шийгилепкен: борбак дус пактапкан чазый өшкүлер-даа ышкаш, пааңайндыр кумзаттап, ыяң тыртып ышкыштаан, ооң-биле кады херлип каккан улуг-биче шаңнар; божалыг алгы чипкеш, эрээдеткен ыттаргылаштыр алгыржырда, ооң кырындан дамбыралар дадыраан, коңгалары коңгулаан, шала куду улуг-биче кеңгиргелер чанында догуурлар туткан хуурактар бакка-сокка номчууру-даа бар, анаа-ла эриннери борбаңнаар, улуг хой кажаазынга үзүп кииргеш, сиген каап бербээн хураганнарзыг, карактары кылаңнаар, кээргенчиг-даа.
Оожум шуушпушаан, карак элээн өөренип, дуганның дөрүнге чеде берген – мырыңай элдеп: кижи тейлээр-даа аайжок, аксын, дижин шаарарткан – азазы, бурганы-даа ылгаттынмас, өлүг, дирии-даа ылгаттынмас: чула, күжү ыжы, чыды база угаан тенидер. Ийи-чаңгыс-ла олурган кижи-биле дең, хола бурганнар оорук чүве дег майыктарын маскап алган, элээн шевергин олургулаар. Оларның баарынга бажым доңгайткаш, манап тургулаар мен; мурнумда улус өттүнүп доңгаңнап, ол-ла коргунчуг чурумалды көрүп-ле, демги буга мунган эрниң: «Майындырга бажым үзүп алыйн» дээнин бодап келгеш, чамдык бурганнарга элээн дыңзыдыр үзеримге, хос терек төжү дег, коң-даа кынныры бар; чаваналап каан саазын-даа холурт кынныр, мындыг-ла. Ол аразында коргуп-дүвүреп, сонуургап көөр дээш «өлүг, дириимниң мурнундан» авырал-даа кылып четтикпээн мен.
|
|
|
Мурнумда чораан улус ханада болгаш ширээде бурганнарга тейлээн соонда, ол хурал хураан ламаларның үстүнде олурганындан эгелеп, айыс ап бадарга, оларны өттүнүп баттым. Кайы ламаның холунда чүү-ле бар болдур, оозу-биле кижиниң тейинче үстүре тыртып каар болду.
Даштыгаа үнүп келгенивисте:
– Майындыр дөө моорлап бар чор! – дижип, өөрүм сымыражы бээдилер.
«Ам-на езулуг бурганны көөрүм ол-дур!» – деп бодап, мурнумда бедик-бедик кижилерни оя маңнап чорааш, көөрүмге, шынап-ла көрбээним солун чүве көжүп бар чор!
Кырында сарыг торгу үгектиг, – бедик-бедик дугуйларлыг каас терге – чууза дижир болду бе, ону аът, шарыда-даа сөөртпээн, а бөдүүн идик-хептиг ламалар сөөрткен. Үгектиң иштинде бир кырган ламаның бажы көстүп олур. Майындырның хөлгези ол деп, ыяштан чазааш будуп каан ногаан аътчыгаш-даа терге мурнунда ылгыртып каан оортулаңайнып чоруур. Оларны-даа тоовайн, олурган ламаның артында сарыг тоннуг, кызыл оргумчулуг, аскыр дагаа чүрбээжи дег, алдын удазын челдиг бөрт кеткен, мырыңай-ла ыңай-бээр көрүп, шимчеп чоруур лама кижи турарга, «Майындыр бурган ол-дур» деп, ону ылавылап көрүп, ооң соондан шуушкан улус аразы-биле чоокшулап чеде берген мен. Тергениң мурнунда ийи бүрээни бирээзин-не ийи хуурак аксындан аргаштыр эгиннегилээн, а соондан ийи аныяк майынды чаактарын борбайты үрбүшаан, ажынган бууралар-даа алгыргылаан ышкаш кылдыр баргырткайнчып, оожум кылаштажып олурлар.
Оларның соондан дөрт бүшкүүр туткан ламалар муңгаранчыг уян, чараш, ыяңгыладыр үрүп орлар. Амдыызында ону-даа таалап дыңнавайн ор мен, кол-ла чүве майындыр бурган-на болгай! «Майындыр эргиир», «эргилге тейлээр» дижип, чер-черде хамык амытанның барыксап, чедип шыдавас болганнар хараадап ыглажыр-даа, өөнге олура-ла тейлеп олурар чүвени кызып-кылайып чедип келген кижи мен ам ылавылап көрүксевес аргам чок.
Элээн чоокшулай бергеш көөрүмге, күдүр арынныг, өдүрек хаайлыг шугул лама, «мерээ» деп дөрт кырлыг кылдыр чазап каан ыяш тудуп алган, сирлеңейнип бар чор-ла. Ол «майындыр» хүрээден үнүп бар чорда, кужурзураан хой дег үңмерлешкен мөргүлчүлер оон-моон сыңмарлажып, чүү-даа ызырынмас төктү бээр апарган дыдык баштарын чамадып алыксаан-даа чүве ышкаш, холдарын тейлеп туттунгаш, бажын бурунгаар сунмушаан, тергеге чеде бергеш, ооң дугую ийикпе, кайы-бир азыынга үзүп-даа алыр, чамдыктары ол-ла күдүйүп алгаш бар чорда, соондан бирээзи кээп үзерде, доңгая-даа барып ужар-ла. Мен база шак ынчалдыр, каш-даа кижиниң соонга барып үскен мен. Чамдыктары тергениң мурнундан уткуй кээрин оралдажыр ийикпе, тергеден туттунгаш, ооң кырынче бажын углаарын оралдашкан болза, демги дириг «майындыр» мерээзи-биле чарын аразынче мат-даа кылыр.
«Аа өршээ хайыракан! Черле ынчаар дошкун айызаар чүве болза, мен ышкаш тоолайны чыттыр шаап-ла каар-дыр!»– деп сестип чорумда, майындыр хүрээниң чип чиге мурнуу чүгүнде кадаан адагаштан эгелээш, бүгү хүрээни хүнгээр дескинип чорупту. Хөй мөргүлчүлерниң эдерип чоруурун хоруп каан. Чүгле хүрээден үнүп олурда ийикпе, азы эргип дооскаш, дедир кирип олурда, тейлээр ужурлуг чүве ышкаш. А чамдык бичии оолдар элээн соондан бараадап чорааш көрдүвүс. Хүрээниң дөрт чүгүн демдеглеп кадаан «чанзаңнар» деп адаар дөрт адагаштар чанында бедик саңнар салып каан, оларны таварып, бичии-бичии доктаап чоргулаар болду.
Хүрээ чоогунуң билир оолдарындан: ол чууза кырында «дириг майындырым» бурган эвес, кеский дужаалдыг, хүрээниң чурум үрээн хуурактарын мерээ-биле хап шаажылаар, бужар, каржы, даамыл лама чүве-дир ийин моң. А үгек иштинде кырган лама хүрээниң эң улуг камбызы ол болду. Чогум майындыр дээрге ол терге кырында олурар ламазы чүве бе, эки көрбээним ол-дур ийин.
Шынын чугаалаарга, ол-ла бүгү шапкын хемниң боралгаа дег, хайныышкын аразындан меңээ кажан-даа уттундурбас кылдыр артып калган ийи чүве бар: бирээде, бүрээ, бүшкүүрлүг хөгжүм. Кандыг-ла бир эът-сөөгүм чештинип, ханым аразынче чымырткайндыр куттулуп турар ыяңгылыг үннер бар. Бир-бир бодаарымга, мээң хөңнүмнү-даа чугаалап турганзыг кыннып келир. Ынчангаш бүрээ-бүшкүүр хире-хире ындыннанып келирге: «Езулуг-ла бурганның үнү ол-дур!» дээш, бүдүү иштимде чалбарып-даа турар мен. Ийи чүүлүнде, аңаа болган сам черле сагыжымдан ыравас!
Сагаан-Өгбенни бодаарымга-ла, ынак тоолчум Одучу ашак боду-даа ышкаш, азы ооң кайгамчыктыг тоолдарында көрбээн, дыңнавааны чок Өскүс-оол ышкаш, элээн-түрээн, шынны күзеп чоруур эки маадырларга арга-сүме бээр, кара сагыштыг, каржы бактарның чажыдын илередир мерген угаанныг өгбелер сагындырар. Азыралардан арай-ла коргар турган мен. Куу сойгулар дээрге кижи караанга көзүлбес шывык шаап маңнажып тургаш, улус өлүрүп алыр азалар ол-дур эвеспе, көрүп ал. Баштары безин боттарының өлүрүп кааны чевеглерде чыдар куу баштар дег. Инек баштыг Эрлик хаанның түрү – шогжааның хеви чараш. Чүден-даа артык чараш чүве: чээрби бир даригиниң самнап үнүп кээри! Оларда кандыг-даа аза-буксуг чииртим, анчыг чүве чок, арнында безин дүрзүнчүг бөрт чок, кончуг аныяк оолдарның чаактарын эңгискелеп, кирбиктерин беге-биле будуп, шырайларын дөмейлеп чараштааш, чаа чедишкен чечек дег кылдыр кедиргеш, ол-ла хөгжүм ыяңның үнү – аяны-биле деңге базып самнып үнүп кээрге, хат аайы-биле хөлбеңнээн хаак дег саглаңайнып турда, оларга магадап тейлевейн, чүге тейлээр боор!
Ону көрүп-көрүп, соонда бо-ла байыр-наадым, дагылга болган черге үргүлчү болур чарыш, хүрешти-даа шоолуг сонуургавастаан мен. Ол-ла: «сээң аъдың, мээң аъдым, сээң мөгең, мээң мөгем» дижир ийикпе, «кыргыстар мөгези, дүлүштер аъды» дижип, торгу, чычыы кеткен; аът халыынынга, арага халыңынга алыскан баяаттар-ла эктин, мойнун оортулаңнадып, чудуруун чайып, кижиниң сеткилинге кирген солун, чараш чүүлдерни үзе кирген турары билдингир-ле болгай.
Ындыг-даа болза ол эргилге болган хүрешке, демги-ле орукка чоруп олура, магадап танышканым Чаңнык-Арзылаңның арыг шүүлгеш, демги даригилерден ылгалыр-ла чүвези сарыг торгу дег кылдыр эттеп каан сарадак кежи содак-шудактыг, күскү буга дег шыңган эъттерлиг, күдер кара эр эзиргилештир девип турганын бир магадаан мен.
А чогум бурганның авыралындан эки-ле сеткил ханган чүвем-даа чок, арай хараадап чораанымның кырындан, орукка бир бөлүк аныяктар:
Майындырынга тейлезе-даа
Сүзүү ханмаан кыргыстарны,
Бараан торгу кеттинзе-даа,
Шинчи кирбээн кыргыстарны.
Шогжаазынга тейлезе-даа,
Сүзүү ханмаан кыргыстарны,
Шокар торгу кеттинзе-даа,
Шинчи кирбээн кыргыстарны –
дижип ырлашкан. Мээң ием угу кыргыстар-ла кижи болгай мен. «Болар боттары хүрээлиг-даа, оозун арамайлап, дагып-даа чорза, сүзүү ханмаан боорга, база-ла чиктиг-дир» деп бодап чанып келген мен.
Шынап-ла хүрээге тейлээним соонда, сегээн, секперээн чүвем-даа чок. А өөрлүг ойнап-даа чорааш, чааскаан хой-даа кадарып чорааш, самнаар, бүрээ, бүшкүүр өттүнүп хөгжүмнээр бир «эртемниг» болган мен.
ЧЫЫШ «ДИДИР-ДИДИР»
Аалдар тайгадан киргилээн, күскээр чүве. Бистиң өвүр Амырактың аалдары-ла «дидир-дидир» дижип, бүдүү дойлу берген. Ону элээди уруг-дарыг безин эскерип, улугларның аксын кадарар сылдангы хөрлээлеп олурган. Бичии уругларны көөрге-ле, ында бодунуң тузунда мөрүн мөржүп, үзээрейеңнип, тенээреңейнип чоруур; ол хирезинде улугларның иштии оранында кандыг кудай бооп – бүргеп, бораңнап, кааңнап турар болдур, ооң халдавыр салдарын шиңгэээдип чоруур амытаннар-ла болгай. Ийи-чаңгыс, белен-селен чүве ызырынмас, дыдык хөнектер дег, кижилер улугларга-даа, уругларга-даа турбайн аан. Оларны чамдык ада-иелер безин эндевес, харын хыйланган-даа олургулаар боор: «Сөөгү бак, суг тенек, бажынга чүве доктаавас, дириг тулуп» дигилээр.
Мен хууда черле улуг улус – ашактар-даа, кадайлар-даа дижик, хөй улустуң-даа хөөрешкен чугаа-соодун чандыр албас, дуюпкан чоруур ийик мен. Ону көзүлдүр кулак салып, оларның аксынче кайгап болбас, көңгүс дыңнаваачаңнап, ажылдаан болза, ажылын салбайн, ойнаан болза, ойнаачаңнап олурар. А кулааң оларның аастарын кадарзын. Ынчап чорааш, демги ол дүвүрээзинниг дидир-дидирин туда-ла биле берген мен.
«Ары-Амыракка таңды тос кожууннуң улуг чыыжы болур дээн дидир. Өг-өргезин тиктирип, аът-улаан дөгерезин белеткезин» деп куйлуг бижик чедип келген чүве ышкаш, «бо-ла арбан бошкалары, сумуларның чаңгы, хүндү, мээрең, демичилери олут олурбастаан – кылыңгы дег хылырткайны бергилээн көрүңерден!
Чүгле таңды тос кожуун эвес, харын бо моолдуң Соруктуг-Хаан кожууннуң дөрбет, арбын-баяаттан бээр кээп херекке олуржур ышкаш, бүдүү ис истээн, чар чарлаан бооп, ында-мында сыгыржып чортары дам барганы илдең-дир боларың.
Өвүр Амыракка чыыш болурга, черле илдең-дир: бо-ла моол, иргин кыдат дээш, ийи улус херээ чугаалажыр, дөө Улаастайдан кээп дүжүметтер олурушкулап, чыдыг чаргы маңаа үнгүлеп турбаажык бе, кедерезе, арбан, суму төлеп, шүүткеп үнер – төре херээнге холбашкан херектер моон сандараар оран-на болгай!
Бистиң бо Өвүр очумнуң сураглыг кайгалдары – бо-ла Орус-Хүндү, Хорлуг-Хүндү, дургун Черликпей, дургун Холажык, кайгал Тараачы, Холаң-Самбуу, Начыл-оол, Санаа, Тарта-Көк кымнар-кымнар дээш, олар-биле сээннеш дөө Шалык Кош-Кулак, Мындыңмай, Кижиир-оол ышкаштар кайда-кайда аксы-сөзүн чазажып, сымыражы бергеннер болдур эвеспе.
Ча, бо чыышка аът-хөл, сүүзүн-хүнезин, элчи-буйла, эштенчи, паштанчы дээш улуг шүүт үнгени-ле ол. Орук-чирик аксындан оя-кыя былдай хонуп турбаажа хоржок-ла дижирлер бар.
– Ойт, бо бот-бозун кыстарлыг апарган улус боданыңар! Маңаа чыглыр дүжүметтериңер орта эвес, ол-бо аалдарже кулак салып, шөлээчилеп, хоначалап келир ийикпе, дужаал турда, шыдавас эвес, хаа, бошкаларга дагзып, кел диртиринден ыятпас деп билиңер.
– А чүү дээриңер ол, уруглар! Чамдык аныяк херээженнериңер орта эвес, боттары салчып чеде бээр-ле болгай ой. Бодавыже бо-ла, хозар, хостурар кенээт-берээдиңер ол-бо салчып тургаш: Чаатыга чар, Торгалыгга дой болу бербезин халак, кичээниңер, болгааныңар» дижип, чагышкан, корткан, каттырышкан олурар кадайлар-даа долу.
– Шыяата, моюн-бостаа кезип, эъттен чип, быдаалап ижерде, доруун чүве-дир-ле харын. Чамдыкта кижи хак дижи бээр, оозу-ла бак-чаяанныг кулугурлар. Мал ханы биле кижи ханын канчап холуур дээр сен. Сагышка анчыг-ла болгай. Биеэде маңаа чыыш болган. Түлүштер өргээзинге барып-ла хой өлүрүп берип, бостаа кезип ап, үстүг мүннеп амырап тур мен оң. Богда дадайым! Түлүштерниң Ак-Сал чейзең оглу Дүктүг-Эник – дадайым, ынчаар адавас, Семис чагырчы боду-ла:
– Бо көк даш дег кулугурну, сен барып дөртен кертивит! – деп менче бо ыйнаан. Бошказы кижи кагарга, шоолуг ыыттавайн, өжежип чыткан кайгалга хорадаан чагырчы чүве-дир ийин. Корткаш, арным изиш кылынгаш, аксымда эъдимге безин хара бер чазып, мөгүдээн уг-биле соора мегелепте-ле берип-тир мен:
– А өршээңер! Бараан бооп шыдавас мен, хайыраатым! – дээш, бир сөгүрдүм.
– Чүге шыдавас сен, тариги?
– Хелиң саңмаарлыг кижи мен аңар!
– Агы! Дуржок кулугурну!.. Каям… үндүрүп барып дөртен шагаайтааш, киирип кел!
– А өршээңер-авыраңар, бараан болуйн! – деп чорумда-ла, бошкалар мени өлүрер дээн өшкүден дора-ла аппарып хүлээш, ийи чаакче чээрби-чээрби дөртен кагарда, алгырар-даа харык чок, сактырымга-ла, Кара-Туругнуң хаялары бажым иштинде чуглуп бадып турган ышкаш болду… Согар дээш бүкүлээжин чандыр хапкан молдурга дег, мөөреп, шүжүлеп кирип келдим.
– Кижи хак дээримге, кандыг мен дээш ынавадың, оол? Орта чугаалап көрем – деп, Дүктүг–Эник ам ана суксуну хана берген оожум айтырды.
– Хелиң саңмаарлыг мен дидим ий, хайыраатым!
– Ыгы! Ыя ынча дидиң харын. Бо олурган дүжүметтер дөгере дыңнаан. Ынчаарга ам-даа эрээдеп турар кижиниң бирээзи бо! Хелиң кижи чүге хой өлүрүп турар сен. Кым айтып берди? – деп-ле бо ыйнаан. Бажым элекке-ле түүгейнип, «шаагай-даа келди-ле!» деп тулгамдап; хөрүчээн уг-биле харын хорадап, дидимнени хонуп кээп-тир мен:
– Силерге салыр эът, чем белеткеп, хой-мал дөгерип турар арыг холумну кижи ханынга борап, бужартатпас дээш, ынчаар айыткадым. Силерлерни болгааптар боор деп идегедим аңар!
– Ээче, сени-даа, демин-не ынчаар – дорт чугаалаар чүвеңни. Ол болза бир ужурда база шын болгу дег-дир. Ча, ол ажылың кыл!– дээш салганнар ийин деп, Онгай ашак-даа хөөреп олурганын дыңнадым.
– А мээң бо-ла кады ойнап чоруур үе-черге эш-өөрүм оолдар дөгере-ле ол чыыш деп чүвени көрзе дижип, манап, дыңнаалаан аажок-ла турар бис.
– Удаваанда Амырактың Хачы-Оруу деп черге, арыг кыдыынга өглер тип белеткээн. Оон-моон дүжүметтер кээп-ле турар. Баштайгы үеде улус ынаар баар хамаанчок, харын дезер сагыштыг. Ынчангаш барыксап, көрүксеп турган оолдар бистер база-ла улугларның тыныжын тынып, коргуп, ол-бо дыңнаалап турарывыс-даа хөлчок.
– Мен чүү боор база-ла, аанакайын, кырган-авамны дескинип, ооң хире-хире чайлыг, чугаакыр апаар үелерни кезип, бичиилеп билип ап тур мен оң. Бир хүн-не ынаар Даа кожуундан диди бе, соңгаартан-на Шавыраа чагырыкчы келгеш, ында кожавыста бир бай аалга дүшкен, оон улус коргуп, сүрээдээн, хой өлүрүп, паш тип, бараан бооп турарын ында-мында хүлүрткайндыр сывыржып салчып турар мындыг болду:
– «Кончуг, аттыг-сураглыг, улус эрээдээр – каржы, дошкун, хайыракан болгай аан, дадайым!»
«Ала карактыг Шавыраа дээрге хан ижип, пат-ла аяа долган чүве-ле болгай! Та чеже кижиниң кежин союп аппаар ийик, көргей-даа силер. Хүнү келген мооң, кайын өөделиг өлүрүл ол!»-даа дижир улус бар.
«Элээн эзирий бергеш, ол аалдың уруг-дарыглыг кенин көргеш:
– Бо кайыларының орнунуң каасталгазы боор? – деп, кызыл шуру астыг хөөргезин уштуп олурда, демги уруг шаашкак эскерип каан казыра дег, девидеп үне халаан…
– Ча, бо бистиң багай кенивис уруг-дур ийин. Өөнде кавайлыг оглу алгырарга… билинмес-ле үндү ышкаш – деп, сөң туткан ашак дүжээлде дашказын сунуптарга, «харын оожумнады» дээр-даа кижи бар. «Харын-даа өршээл болган-дыр! Чамдык өглерге кежээ келгеш, өгнүң эр ээзин:
– Даштын хоюң барып манап хонмас сен бо, оол! Орайтаан ышкаш чүл! – дээр чагырыкчы дижик…» деп, бир эр алгыра аарак хөөрээрге, аңаа олурган кадайлар:
– Дадайым!
– Пиш, халак – даа дижир болду. Даартазында кырган-авам даштын - өгден элээн ыракта самдар кидис септеп олурда, барып:
– Мен дээрге ачам угу түлүш, ием угу – силер кыргыстар болгай силер, мээң эң улуг дүжүмедим кым чүвел, кырган-авай? – дидим оң.
– А өршээ, дадайым! – дээш, мээң арнымче көрген карактарын бодаарымга, арнымда бир-ле шагаан-теве кылаштап үнүп келгензиг, корткан болду. - Орта сен бе, күжүр-ле оглукум? Бо хире шаг кежээлеп, шаажы кадыырап турда, шак бо өссүген, аксың тыртып чорзуңза! Ону айтыргаш чооруң ол? Боду өспейн, аксы өзер чүзүл мооң! – деп долгандыр көрбүшаан, оожум үн-биле чаңчады.
|
|
|
