 |
Акыларым кижи аксынга кирген 10 глава
|
|
|
|
– Хөлчок-даа бооларлыг эрлер-дир оң! Кыр-хоорайың ол кош дүүргезин ийи шары дээр, хайырга чыдар кижиниң боозу-ла болгай. Ооң чаңгыс огу безин чыткан койгунну хол-биле соп алыр…
– Дүйбеглигже ам барган херекчок. Харын оон хогдугуп, бээр чайгылган аң бо Дытчан бажы, мынчалдыр кээр чүве. Моон доскан кижи таваржып болур.
Эът чип, мүннеп, шайлап алган, уйгу кээп, ожаарап олурумда:
– Ам даарта ушкажып баткаш, сээң ол акың-биле таптыг чугаалажып көрээли шиве! – деп, Чаак ашак бо ыйнаан. Ооргамче соок суг кудупкан ышкаш апаады.
– Чок-чок! Мен ам соп каайн дизе-даа, ынаар черле батпас мен. Акым мени сүрүп келзе-даа, черле бербеңер, акыларым! Арт ам бо-ла болгай. Чадаг-даа маңнап ажа бээр мен. Шак бо молдурганы дедир ойладып бадыра баар кижи болза! – деп, база-ла үнүм баксырап эгеледи.
– Адыр, адыр. Шынап-ла бо хире дөгүп келген кижини дедир чоруткан херээ чүү боор. А ол маңаа сүрүп келзе, харын бир таптыг чугаалашкаш, салгай бис. Ооң молдургазынга сагыш човааш чоор сен. Кижи эвес-тир ол! – деп, Тойлу ашак база-ла шырайында булут тыртып, бүргеп кээрге, амырааш:
– Бужар молдурга-дыр. Аараан боор. Ону сөөртпээн болзумза, бөгүн чадаг маңнап ажа бээр ийик мен – дидим.
– Бо аразынга хүннеш келир база-ла шыдамык молдурга турган-дыр ийин. Бодавыжа одардан тудуп мунган, тодуг чүве турган чүйүк – деп, Тойлу ону безин эндеведи.
– Шынап шыырак келген-дир. Чогум молдурга чүве бе, казыра чүве бе ооң, оглум?
– Ийи харлап чоруур – бурунгу чылын күскээр төрээн бызаа чүве.
– Барык-ла энир чылгы дүктүг-өек ышкажыл. Харын-даа ырак кээп-тир. Кырган инек бызаазы турган боор…
|
|
|
– А оовусту бо дүне «иревис» хөөп албас боор аа? – деп, Чаак ашак мени бир хая көрүндү.
– Ча, хөөп-даа алза, чоор силер, Бараан-оолдуң каражазын-на дуглаар ыйнаан. Кижи чипкен эвес, мал эъди чипкен адыг амдажывас чоор… Адырам. Өвүр Амырактың чоокта, аал бажы кайдал бо? – деп, Тойлу ашак ол сөөлгү килеңин балаар дээн ышкаш, чазык айтырды.
– Черле дыңнаваан мен… – деп, эжи харыылады.
– Чорушкан улустуң чугаазы, Кидистиг-Белдирде аал бар дижир чорду – деп, мен харыыладым.
– О, ынчаарга ырак эвес-тир!.. Ча, удуп алгаш, эртен таптыг сүмележир бис. Илдең-дир – дээш, Тойлу ашак чиик адак тура халааш, ыңай кылаштап чоруй баады. Оон кээп:
– Өлүр тын чок кайгалыңны, дөө чадып каан алгың өңү кеве берген, дүгү хаг-ла. Ооң бир ужун дөжээш, бир ужу-биле шуглап каап көрем – деп сүмеледи.
Мыйгак кежи эжингеш, ашактарның чанынга, караңгы пөштер дөзүнге чыдарга, «база бир аас-кежик ол» кылдыр бодап келдим…
– Ча, көрдүң бе… кайгал, мынчага чедир сээң адың безин айтырбаан-дыр бис але, адың кым моң, оглум? – деп, Тойлу ирей эптештир чыдып алгаш, эгеледи:
– Аңгыр-оол-ла…
– Охалай. Аңгыр-оол… Аңгыр-оол. Көрдүң бе, Аңгыр. Эртен бо ашак-биле бис эртежик барып одар көргеш кээр бис. Сен бис-биле кады турбайн, удааш, хүн үнүп кээрге, таваар бичии пашка шайдан, улуг пашка дөө аскан эът чанында белен кезип каан эът бар, оон дүлүп олурар сен. Чорууруң бис кээривиске, чугаалажыр бис. Ооң бетинде чоруп болбас, билдиң бе?
– Чаа. А молдургамны маңаа эккеп алзымза, ажырбас боор аа? – деп ону эртежик оруктан чайладырын бодап айтырдым.
– Ажырбас-ажырбас. Эккеп ал, харын. Доңмас хире болзуңза, мыя мында – куду оймакта өртеп каан ийи аът бар, эккеп баглап болур.
|
|
|
– Че, турза-даа ажырбас аъттар ийин ол – деп, бирээзи чугаалады.
Оттуп кээримге, хүн даг хөрээнде кудулап келген. Хөлчок селбегер пөштер дөзү, одагның эптиг экизин чүү дээр ону!
Хамыкты мурнай молдургам барып эккелдим. Шымбай, дижи кыжырткайнып тур. Ишти тыртылчак – чиңге апарган. Орук эдерти чедеримге, шору ылгын, четкекке өөрени берген хире.
Кургаг будуктар чыып, чоон кезекте ам-даа өшпээн оттан ап кывыскаш, паштарым чемнеп кааш, маң-биле барып, бир кула, бир дорала ийи аътты эккеп баглап алдым. Төтпээн эъдим артыы будук «деспимде» ам-даа эңмежок.
Багай-ла чүве: ужам хаварыы дам барган, олурар-турарымга, аарышкылыын чүү дээр ону.
Шайым одун тыртып каапкаш, эът алдында чүгле көс арттырып, оожум чымырады хайындыргаш, улуг одагны көзеп-көзеп, кургаг будуктарны немей салып кагдым.
Дүүнгү ашактарның «албыс-шулбус…» дээн сөстерин бодап келгеш, сугга барып, хөөлбекке көрдүнген: оммани патни хом! Калдар хуна-ла… Дөгере кара чук. Бодумну бодум безин танывадым. Ийи холум ындыг чук чүве болгай, ол-ла. Балар-биле чаап тургаш чунарымга, чүгээр апаады.
Азып каан эътти, мыйгактың бажын көрүп турумда, кижи чөдүре каапкан. Сырбаш кылынгаш, көөрүмге, Тойлу ашак боозун чүктээн, ийи хончузун даггаш, кызыл даваннарын агарты-ла шалың сүзүп алган, дери дамдылап кылаштап келгеш:
– Эр хей. Аъттарың эккеп алдың бе? А-а, харык чок, шынап-ла дүктүг-өек-тир ийин моң, аал – деп молдургамны хоомайзынмышаан, боозун пөшке чөлээш, одаг кыдыынга олуруп ал-ла таакпылай бээди.
– Аң аттыңар бе, акым?
– Чок… Мен чер чыраалакта келген аңнарны көрүп чадап чорааш, дааш алзыптым. Дем чоокта, эжимниң боозу эткен соонда, сураг-ла баады. Даажын дыңнаарымга, дегген янзылыг болду-ла ол. Чогум чүү аң чүве ийик…
Ашак таакпылап алгаш, туруп барып, одаг мурнунда чолдак төш кырындан төгерик даш эккеп, ооң кырынга көс оваалай ургаш, ол төжүнүң кырынга салып, ыштыг пөс хапта соктап каан хоюг артыш уруп, саң салды. Оон кээп, пашта шайның үстүнден чажып, сымыранып чалбаргылааш, шай кудуп алды.
|
|
|
– Эъдиң бышкан бе? Мурнай эъттен эзип чи. Дөө соок эъдиңни база пашче сувут, чылызын – дээш, шайын аартай бээди.
Үр-даа болбаанда чанымда ирем:
– Ужа! Дегди-ле ышкаш болду але!
– Төш. Аныяк чүве хайырлапты-ла.
– Аныяк диве… Черле сагыжым эндеведи. Каш адырыл?
– Дөртү кезей берип-тир.
– А мынчап оон эки мыйыс турар чүве бе, дуңмакым! Мырыңай бүдүн болду бе? Кырган сыын мыйызы ам ол дүк-ле болгай.
– Ол-ла черинге чыда дүшкеш, өлдү. Мыйызын черге безин дээспеди. Мөөн хевээр чүве-ле чорду.
– Өршээ хайыракан. Аңгырның черле чолу ак эр-дир, че! Аңчыңга эъдиңден эс, оглум, шымда! – деп, Тойлу ашактың шырайы бүргеп-бүргеп аяскан кудай-ла…Кедергей-де кааңнап, хүннээректеп келди. Ооң дырбыл кара салы безин хүннээрек өзеннерни каастаан аныяк пөштер-ле.
– Мыйысты мырыңай бо, одаг чанында кээп, чунган черимде азып кагдым. Аңның иштин ужулгаш, сарыктар ийлендирип кааш келдим. Иштин ыяк дээп-дээп, бүдүнге хемче киир сөөртүп келир чер-ле чорду.
– Дөө ол үстүү шораан баарында шокарга бооладың ышкаш болдуң але?
– Чок-чок. Алдыы шораанга олурарымга, ийи чүве сээң талаңдан шала куду одуртуп, даады-ла соңгаар дыңнаалап чорза-чорза, шарлан бажынга, мээң баарымга келдилер-ле.
– О-о, келгеш, бо оолга чугаалап олурдум: имиртиңде келген чүвелерни көрбейн, дааш алзыптым деп. Ол-дур! Даш кызырт кылдыр базыптарымга, даваннары кызырааш, шоолуг хойбайн баадылар. Даашты өрү кылдыр дыңнап кааш, куду кыйзы барганы ол-дур…
Эъттеп, шайлап алганывыстың соонда, Тойлу ашак:
– Ча, оолдар, оону сөөртүп бадыра кээп, союп, кевире азып кааш, бо эрни Арт кырынче дөгүдүп каар бис бе?
– Ынчаар-дыр харын.
«Өршээ хайыракан! Ам-на Өвүрге четтим-не! Бо хире кончуг, мерген, аңчы ашактарга үдеттирип каан кижи черле каяа торлур мен! Акым сүрүп келзе-даа, болар дүне чүү дижиктер» деп, өрү тейлеп-ле тур мен.
|
|
|
Сыынның чап-чаа ойган мыйызын-даа көрдүм. Оон бодун-даа кончуг кадырны куду чууктажып, сөөртүжүп бадырыштым. Шай хайындырым хиреде-ле союп, бузуп аскаш, чилиглеп тура, ийи аңчым тоолда маадырлар-ла олчаан!
Адак сөөлүнде ийи аңчым мээң молдургамны шинчип көрүп-көрүп:
– Хөрээ бузулбаан, эъди бусту берген-дир. А ооргазының ыжыы сенип бар чыдар ышкажыл. Арт кырынга үндүр сывыра берзивиссе, дериткеш, эъдиниң бузуу часты бээр оң.
– Ам-на соодуу четчип орар-дыр – дижип, мактавышаан эзертингилээш, таалыңга эът-даа суп алдылар. Бирээзиниң боозун безин эът чанында пөшке азып кагдылар. Чаак аңчы мени семис кула аъдынга ушкарып алган.
Ол хире калбак ооргалыг аътка безин олурарымга, хаварык черим карак-ла! Ону аңчыларымга билдирбес дээш, бүдүү ызырнып, ол-бо балдырларымче солуп-ла чордум.
Амырак артының улуг оваазынга үнүп келгеш:
– Дүже халааш, казыраң тудуп ал шымда! – диди.
Ашактар оваазынга дүжүп, бирээзи саадаандан бичии ак пөс кескиндизи баглааш, айыс ап тейлээш, таакпылай бээдилер.
Мен ашактарны өттүнүп тейлээр дээш, арай-ла дидинмейн көрүп турумда, Тойлу ирем эскерип каан:
– Ой, оглум, дөө чыткан кара-хаактар аразында чиңгир көк – артыш деп чүве-дир. Ма, бо бижек-биле бир тудумдан кезе шаап эккел. Даш хаптың, холуң хаптың. Бо оваага өргээш, тейлээр сен! – диди.
Хөлчок амырап, маң-биле барып, демги сыын мыйызы дег хөй адыр дөстү кезип, агжайты көдүрүп эккелдим.
– Охалай. Овааның кырынче хат дүжүр шаппас кылдыр быжыглааш, бис дег кылдыр тейле. Улуг арт ашкан кижи тейлээр чоор. Оран-таңдың авыралында бак чүвеге таварышпайн, менди чорааныңны көр! – деп, улуг аңчым сургады. Амырап тейледим. Шынап-ла овааның ыяштарында чеже кадак, чеже пөс баглаваан дээр ону! Хат, чаашкынга оңуп, бүдүү агарып, мырыңай савалып элээни кандыг-ла бир кырган өгбениң кажарара берген бажының дүгү-даа ышкаш, ында чем дээжизи: арага, быштак, тараа, хемдээн сөөк база эңмежок.
Аңаа тура, ол-ла хуулгаазын бедик, көк-көк, кызыл-кызыл-даа ышкаш мөкүл-мөкүл тайга тастары, ам-даа эривээн хөртүктерден суглар агып чыдар оюмнар баштары, ол хөртүктер аразында хорумнардан – мырыңай хар аразындан өң-баазын чечектер үнүп чыдарын кижи кайгап, магадап-даа ханмас! Бир-бир бодаарымга, ол чечектерниң харга доңмазы мен-не де! Кандыг-ла бир коргунчуг, дээди күчүлүг, ынчангаш кижи чайгаар-ла тейлексей бээр, ооң-биле кады дээди чараш кижи боду аңаа чүү-даа күш четпес мөге, бедик кылдыр чоргаар сеткили хайныгып, ол хире бедиктерни эзирлештир тегерип турар апаар.
|
|
|
– Ча, Аңгыр. Ам черле ажырбас сен. Бир бергени эрткениң ол. Бо улуг орукту черле часпа. Аксың кежиктиг чаш-тыр сен! Бис мынаар Ак-Адырда аалдар бар болза, бичии эът-уът аппарып берип, дус дилеп албышаан, бараан-сараан харап чортаалы, оглум – дидилер.
Ах, ол душта ийи аңчымны көрүмге… чугаалап четпес чоок, төрел, мындыг ашактар кайда чогул! Олар шупту мээң эң-не ээрек-баарак адаларым, мерген угаанныг орук баштакчыларым, карак-кулаам, шак бо чыткан: ары, өвүр Амырактар баштары ыдык мөөрүктер-биле дөмей улуг, күштүг, харын-даа бо сыннар дег соок, ыыт чок, ырак эвес, холу чылыг, сөзү чымчак, баары эриг – езулуг-ла «бурганнарым» бо-дур ийин. «Болар чорда, кижи каяа-даа кайын ажырар» кылдыр бодап, олардан чарлыр хөөн чок… база-ла, аанакайын, боскум ишти дугланып, иштим-баарым дүрлүп, үнүм үнместээш, чадаарда дөмей хүлүмзүрээн кижи өттүнеримге, ийи караам дамырак кара сугларын эң-не экииргээн чүвези ол ышкаш салып-ла бадырды!
Бир-тээ туттунуп чадааш, салдына берген чүве төлээде, ам чажыртынар чүү боор: ыглавышаан чугааладым:
– Өөрээнимде ындыг карактар чүве бо. Силерниң авыралыңарны черле кажан-даа утпас мен, акыларым!.. Акым бо мынчаар таваржып келзе, мени бурунгу хүн-не… дүүн-не арлы берген дээр силер. Силер ам-даа аңныг-меңниг – олчалыг чоруңар!..– дээш, каттырарын оралдажырымга, ооң орнунга үш-дөрт улай кавындыланган улуг тыныышкын аттыга хона бээрге, хөрээм хозаш-ла кылынды.
– Ах, күжүр эрниң хөрээ шыдашпаан-дыр! Ол-ла болгай харын, чаш-даа болза, хөрээн сөглеп турганын – уткалыын көрдүң бе! Кижи боору чажындан… Кымдан артык, дадыккан бажымны чыттааш:
– Ам-на хөрээң ажыдып алдың ышкаш. Мындыг эки карак чажын кижи болганга көргүспе. Ам ырлап-ырлап, хап олур че! Эки ырлаар – ырлаар херек, кайгал! – дээш, мени көдүргеш, казырам кырынга салыптарга, ол-ла сөстер, ол көдүрген холдарның чылыы чүрээмде мөңге артып калган.
«Күжүр өвүр Амыраам кайы сен!» – кылдыр, молдургам хертеңнеди саяктап ыңай болду.
Ах, өвүр сыннарның баштары дүдүскек аразында бүлүртүң көстүп кээрге, бүткүр бодум эстип, бир таптыг уярап, «кижи болганга көргүспес» эки чаштарны сула салып алган ийик мен!
ДИРИГГЕ ӨРТЕНИП ЧЫДАР КИЖИ–ДИР!
Ары чурттуг Бараан акымның өшкү, хоюн сүрүп алгаш, өвүрде Шевер акым сугга барып кадарып, кыш ажырганым ол. Чазын хар шокарлаары билек-ле, дедир ажырар чүве болгай. Ээлеринге ам сүт херек. Мээң бодумну часкы тарылганың аар чымыжы – улуг үүле манап чыдар: хараган сөгер, чер суггарар – ол-ла кончуг берге албан ийин, хайыракан! Ынчаардагы оюшкак идииң суг сүстүнер эвес. Даң бажында барып, дош-булук кырындан келген саргы-сугну сүзериңге, кезек када чилииңче эриг коргулчун кудупкан чүве ышкаш, ажып-саргып, кулунгулаштыр киштеп турар сен. Удавас-даа билинместей бээр. Одагның изиг хүлүнче даваннарны суптарга безин, доң ыяш супкан ышкаш, шойт кынныр. Кежи өрттени бээринден кортпас болза, дашты бышкыжа бызырадып болур ыйнаан. А шары бажы мунары, илииртээри! Кончуг шыырак шарылар дыка кулдумактап ажылдай-ажылдай кээрге, керзең, хөндүрге-даа чок, оорга-моюн-даа ыжык, соонда-соонда чоон тал сынгыжа хап турда, ийи караан шимгеш чыдар – тура албас апаар, а сен – арган куу оол шыдап-ла турар… Шыдавас дээш канчаарыл? Кымга сөглээрил? Болза-даа ачыжы шары биле эштенчи оолдуң хилинчээн чүү дээр ону! Кадыг кижи каттырар, уян кижи ыглаар, ол-ла. Че, ол-даа боду билзин, чугаам доозайн.
Ары ажар орукташ улус-биле каттыжып алгаш, өшкүм сүргеш, дедир ажыплаттым. Элээн хой сүрген, эки танывазым адашкылар, шарыларда дус чүдүргүлээн ийи эр, оларның бирээзи мээң Кыйгыжы даайымның улуг оглу Тас-оол – беш кижи бис.
Ары, өвүр Амырактар ишти «хам калчаа-ла» чыдар үези ол: иштик черлерде хар чок, а бо хемнер иштинде хар шүлүк – кидин-не шылбыртың; дош чайындылап, сарыг-суг бадып чыдар: хүндүс сүстүрер, эртен, кежээ довурактап кырладыр ийикпе, ойлуп дүжер. Чоокта төрээн чаш анайлыг өшкү сүрген меңээ кандыг ырлар ырлавас дээр боор! Өл анайлар үңгерип, сарыг-суг сүзерин-даа чугаалаваайн. Ары Амырак иштинге бир хонганывысты чугаалаайн.
Бир-ле катап орай дүшкен, кыйыгга хонар дижи бээдивис. Хадааш сооп, анайлар-даа суг кежер арга чок апарган. Чүктүг улус шору карандылаан оргулаашта дүжүртүндү. Имир каксы шайлап доосканывыста, үем оолдуң адазы чугаалады:
– Ча, оолдарым, хоювус дөө ийде шивилер дөзүнде чыдып алган көрдүңер бе? Хаттан ыжык-даа, адаа күдүрээлиг кургаг-даа чер-дир. Ооң ындынга барып улуг оттан ужуткаш, манап хонуңар.
– Шын-дыр, шын-дыр. Бээр бо одаг чанынга черле хоржок! Чер шык, айгадаң соок-даа, дус база чылгаар анчыг оларың – дижип, дус ээлери дораан-на чөпшээреп улаштылар.
Бис оттуг кезектер тудуп алгаш, хой ындында шиви аразынга баарывыска, артында-ла дөзү хос, хөлчок кургаг куу сыра тур. Амырап, ооң хос дөзүнге от салгаш, ооң чырыындан элээн ыяш-даа чыып алдывыс.
Эзим ишти чайынныг. Хатка чүгле шивилер бажы хиилээр. Шагзыраан хой, өшкү ыржым удаан. Бис от чылыынга каттыржып, хөөрежип-ле олурар бис. Ырлажыр-даа бис.
Дүн ортузу хиреде эжим сүмеледи:
– Э-э хувура! Бистиң-даа кончуувусту, дем-не ээлчежип удуп албас аан! Хойнуң амырын көрем, шимчеш-даа дивес – деп мындыг.
– Шынап-ла деден. Сээң уйгуң кээп олур бе? – дидим.
– Келбейн канчаар ийик. Сен бо даң шолбаны дөө шивилер бажы четкиже, олур, куп кыннып алыйн. Ооң соонда сен даң аткыже уду. Мен олурайн – диди. Менден улуг, он чеди хар четкен эр-ле болгай.
– Ол-ла, уду харын. Мен идиктерим кургаттынып алыйн, акым – диди.
Эш-даа хыйышкан соонда, сураг баады. Шолбанының чылбазы-лы кончуг. Мырыңай дээрниң соо агарып орда, эжимни оттурдум.
– Че, чыдып ал – дээш, дээрже көрүп, дөгеленип эгеледи.
Аңчылар өттүнүп, ооргалай бээдим.
Уйгум кадында бүдүн даг чуглу берген-даа ышкаш, чажыр-чужур-ла дээн. Меңнээн уг-биле тура халып чыдырымда, мени чер дүвүнче киир шаапкан, билинмейн барып-тыр мен. Ырак черде кижи-даа алгырган ышкаш болган соонда, ооргамче оттуг кезек-биле шашкылай бээди; оон билингеш, көрүп кээримге, турган улуг сыра мени базып алган, одагның оду хат аайы-биле менче хап, ушкан сыраны уннаштыр хып, от-даа дендеп-ле олур!
«Шымдаңар, кывыңар, сүрүледир өрттедиңер!» – дишкен-даа ышкаш, ыш холушкан хүрең чалбыыштар сыраның адаан үжеп, кырын суйбап, калчаараан ыт дег, өрү дээрже шурагылап, изиг аксы-биле чанагаш ооргамны хемирип, бажым дүгүн садырадыр чулбарлап-даа турар, кандыг дүрзүлер көзүлбеди дээр!
– Оо-о! Эжим! – деп алгырган… Бодум үнүмнү бодум безин дыңнавадым.
– О-о-ой, акым! Тас-оол! Мени өлүрдү..
– Ойт, ыыттай-дыр! – деп, бир ашак угаан чок, сымыранган ышкаш, от аразында кышкырды.
– Өлдүм! От чиди, тудуңар! – дидим.
– Бээр-бээр! Мында от аразында!
– Чудук базып алган-дыр!
– Диригге өрттенип чыдар кижи-дир! Канчаарыл!
– Отту өжүрер арга болза! Хар доң – хайлыын!
– Дириг бе ынчаш!
– Шары чонактарындан эккелиңер! Олар-биле базыргаш, хардан буза шаап, отче урар-дыр, шымдаңар!
– Кандыг-дыр сен, Аңгыр! – деп, Тас-оол акым бажымны, арнымны суйбай келди.
– Мени тудуңар, акыларым, от чиди! – дээш, акымдан чаңгыс холум-биле туттунуптум.
– Бээр болуңар, дириг-дир…
– Бели чудук алдында-дыр!
– Эве-эве! Мен база өрттендим!
– Ма! Өл шары чонаа-биле базырыңар!
– Отче хар дажыглап урар-дыр!..
– Бээр-бээр!.. А халак! Кончуун!..
Шары чонактары-биле базырыптарга, от чиири читти. От мени ажа халып, ыжы-биле мени боостаалап, караамче куттулуп, амырап-ла тур…
– Акым! Шары чонаа өрттени берзе, хоржок! Ам-даа шары чонаандан немей салыңар! Мени кагбаңар!..
– Угааны эки-дир!..
– Охалай хардан, хардан!
– Балдылар эккелдим! Ма!
– Быралардан кезиңер!
– Хей-ле быра шыдавас!
– Ам канчаарыл? Көрүп тура, өрттедип каар бе? Өлүг сөөгүн-даа болза, уштуп алыр-ла болгай!
– Отту дүрген өжүрер-дир!
– Сыраның бодун моон доораза чүл, оолдар?
– Кажан доорап күш чедерил?..
– А бүдүн сөөк бар кижи бе бо? Бодун ушта тыртар арга чок бе?
– Көп-белдирден соңгаар чудук алдында кижи-дир… Мен суйбап көөрүмге, салаа безин сыңмас-ла чүве-дир – деп, акым харыылады.
– Оттуң ыжын арттырбайн өжүрүңер! Чавырлы бээди, көрдүңер бе!
– От өштү бе, акым? – деп кыйгырып айтырдым.
– Ах, ам-даа шору билип чыдар кижи-дир ийин!
– От өшкен… А… ам-даа өжүрер бис… кандыг чыдыр сен?
– Ыш-ла кончуг-дур… Мени кагбаңар!
– Чүге каар ийик бис. Ам дораан… Ышты өжүргеш, уштуп алыр бис…
– Ооргаң, буттарың миннир-дир бе деп айтырып көрем – деп, ашак чугаалады.
– Ооргам, буттарым дыт алдында, шимчевес-тир – деп, бодум харыыладым.
– Че, бо чоон быра-биле көдүрүп көрээлиңер! – деп, бирээзи чугаалады.
– Чо-ок! Хоржок, мындыг чоон, узун сыраны дөрт адыг-даа хоржок. Бичии шимчеп, көдүрүлзе-даа, харын улам эвинге кирип, черже сиңнигер… Чоон шаанчактар чазааш, чер-биле сыраның аразынче какса, харын ужур-ла – деп, ашак сүмеледи.
Ол-ла аңгадап, ыяш-даа кезип турда, бодум холдарым-биле дөңмектерим адаан дырбап, каспарлап көөрүмге, чиңгис, күдүрээ кургаг болду. Ону ийи таламдан сирбектеп казып-ла чыдыр мен… казып-ла, казып-ла, казып-ла чыдарымга, дөңмектер адаа хозааш, ооң ыңай холум четпестей бээди.
– А акым! Тас!
– А чүл?
– Мээң дөңмектерим алдында күдүрээни хол-биле казып көрүңер…
– Ой шынап-ла, оолдуң ийи талазындан черин казар болза, чөп!.. – деп, ашак сагыш анны бээди.
– Паа! Боду оранчок казып алган кижи-дир ийин, мооңар! Мортук овааланы берип-тир. Шынап-ла күдүрээ чер турган чүйүк мооңар! – деп, акым каспышаан алгырды.
Үңгүр каскан ыттар дег, оон-на чудуктуң ынды-бетинден кизирткейнип, ыйнып, ышкып: улуг ажыл эгеледи.
– А-а! Мында… быктында хөлчок чоон будук чонакты, тонну өттүр, черже кадалып кире берип-тир! – деп, оол хол суп каспышаан, чыда алгырды.
– Мен черле кайгаар кижи-дир мен! Канчап дириг чыдар кижил бо? – деп, будум чанында эр кайгай-дыр.
– Ыытташпайн казып көрүңер, оолдар! Дириг кижи дириг чытпайн канчаарыл! – деп, оолдуң адазы ашак хорадап чаңчады.
– Уе, ооргам шылаарын, буттарым ыстап-ла чыдар чүве-дир – деп, мен база-ла улус чөгенмезин дээш, элээн дыңналдыр чугааладым.
– Ыстап, аарып чыдар болза, экизи-ле ол!.. Сөөк… ижин-даа бүдүн кижи чыткан чүйүк! Оон башка ынчаар кадык чугаалап чыдар харык кайда ийик… Хайыракан… Сагызыны бедик, эрес эрни! – деп, ашак амырап чугаалады.
Акым оранчок хозады каза берген, хире-хире өеэм, иштимни суйбап ылавылап чыдыр…
– Ам бичии соксап көргер… бодум шимчеп көрейн – дидим.
– Ийет-ийет! Эки-ле эп-биле, оглум…
– Хенертен серт кылба… Кемдээн чер бар болза, улам баксыраар чүве боор – деп, чаңгыс ашак харыылады.
Шыйлашкын дег бурунгаар кулбуруп-ла олур мен. Өөрээш, бүткүр бодум сирилээр, иштим-даа чымыраар…
– Кырымда шары чонактарын ап кааптыңар. От чок бе?
– Чок-чок… ажырбас – дишкеш, аппарганнар; мырыңай хөрээм чанагаш, хүндүс апарган, узун ыяштарны көөрүмге, мээң кырымче ээгип бадып-ла оргулаан ышкаш, доңгайып, караам шийиптим. Акым мээң хөрээмден куспактааш:
– Кайда аарый-дыр?
– Чок… Адыр, бодум… бажым дескине бээди… Хат читкен бе? Ам ужуп кээр ыяш чок бе?
– Чок-чок. Ам ужар ыяш чок!..
– Ийет, аяар боду-боду… Хөрээ элээн уштунуп-даа келген ышкаш… Чо-ор-ла, оглум – деп, ашак чоокшулап келди.
Оожум чылып олурумда, ужам эртер чоокшулап олур…
– Чо-ор-ла, чо-ор-ла, өршээ хайырыкан!
– Ча-а-а, мырыңай уштунуп келдиң, оглум, черле далашпа!..
– Охай.
– А-а!
– Күжүр эрни!
– Анаа!
– Оожум олуруп ал… Тону кайыл?
– Бо ушта казып алган бис.
– Шары чонаандан чадып бериңер…
Үр-даа болбаан. Хемге хүн дээп турда, көңгүс кадык, салаам безин сынмаан, одагда шайлап олур мен… Ооргада хөй суглаңгы хамаан бе! Багай-ла чүве турган узун сыраларны көөрүмге, чүрээм аарыыр, менче бадып-ла орган ышкаш де. Мээң илиг хире чанымга кончуг хөнү, чарт, чоон будук таваржып, күдүрээлиг черже кадалгаш, ол-ла өршээген, оон башка чуурга-биле дөмей чуура шааптар турган… Аңаа мээң өлбээнимни «аас-кежии», «өлбес салымы», «хуузу» дивес кижи-даа чок.
Бир өлүмнү ында-ла эртим оң.
АРЫГЛААРЫ ОЛ ЧҮВЕҢ ИРГИН
Кыштагже аалдар чап-чаа-ла үнгүлээни ол. Башкы хар улдуртпушаан, дииңчи дүшкелек. Туман-бораңныг хүн, хой кадарып хүнзээш, кежээ хойну киирип кээримге, аал коданында безин ыт чыдыны хире кара чер чок, дөгере-ле ак хар. Өгге кирип келиримге, даады-ла аалдар кезип, тоолдап, оът-биле улус эмнеп чоруур Одучу ашак келген, чоокта чаа-ла шайлап доосканы ол боор оң, хөрээн дуглаан хөлбегер ак салын салаалары-биле дырай аарак суйбагылап, хөөргезинден кончуг аянныг думчуктап олур. Мен кирип келиримге, бир караан базып, ылавылап көргеш:
– А-а, ам кадарчыңар бо кайгал ышкаш чүл? Охаай-охай. Кончуг-даа эки кадарчыга чединген улус турган чүл моң ой. Ча, ис-даш, бараан-сараандан чүнү билдиң, эр хейим? – деп, мени бодунуң бир-ле тоолунда Өскүс-оол ышкаш айтырды.
– Ис-даа бар-ла чүве-дир. Кудугаа дүүн чаа бүдүн сек чыткан чүве, дүне-ле чигени ол боор, он бир бөрү кээп, чинден өске чүү-даа чок арылдыр чигеш барып-тырлар, кулугурлар. Мындыг туманда бо-даа чорза, кайын көөр оларны, кижи, бараан-сараан-даа көзүлбеди, ирем – деп, эрзиг харыылааш, ширтектиң алдыкы эриин база чоруй, өрү олуруп алдым.
– Э, бо бораңда ол коккаарак акыларың хүндүс-даа чытпас болур эвеспе, оглум… Ы-ык – дээш, чуурган кылбыжын ийи танаанче база-ла улаштыра каапты.
– Өршээ хайыракан, сээң хой-хайың харын-даа хойбады бе? – дивишаан, «кым-даа сени кадарчыладып киирип алырда, кандыг-ла бир «акызы», «чеңгези» – элеге төрели болур чүве болгай» дээнзиг болду. «Чеңгем» хооа сүт чок кара шаарны от кыдыында хүлден эскеш, менче салгаш, бир аяк хевек сунупту. Шала-ла хөөн чок алзымза-даа, хевекте хөме идип каан бичии чөкпекти салаам-биле ушта илбектеп көөрүмге, черле шору – ортумак тоорук хире бар боорга, чүгээр өөрүп, дедир хөөп алдым.
– Бергедээн туманый бо! – деп, өгнүң эр ээзи бөөлдес олурган боду туруп, куржаны бээди.
– Успа доңарда, черле ындыг-ла болгай. Ооң тыныжы-дыр ийин. Ындазында кыржың, чидии-ле кончуг көрүңерден; малды өттүр кага кааптар боор чүве – деп, тоолчувус имиртиңней берген дүндүкче шыгаады.
– Че, бис хойну кажаалаптаалы ойт, аарыг-сырыңгы чүвелерниң ырымы эрте бээр. Сен, Аңгыр, ыяштан арбыдады чаргаш, харлап ал – дээш, ашак-куяк үне бээдилер.
|
|
|
