 |
Акыларым кижи аксынга кирген 8 глава
|
|
|
|
– Ча, оолдар, кайыңар сыңарыл? Шулу чанагаштанып каапкаш, чылбыртып кирип көрүңер – деп, акывыс мындыг. Эжим-биле иелээ даштыгаа кээп салгын тынып, секпереп, бүгү хевивисти сугга эштир дээн чүве ышкаш ужулгаш, кирдивис. Мурнай эжим оралдашты. Ол менден арай улуг-даа, ишти дүжүк чыргалыг-даа кижи, чадашты. Мен барып, суйбап, ийи холум бурунгаар сунгаш, кулбуруп кирдим. Бажым бичии-ле сыңмас, ийи сүүр даш аразы бар. Адаккы дашка думчукту сыза чоруй дыгыыр болза, кире бээр хире, а дораазы ийи хол хос, чайлыг. Бажымны ийлендир салгаш, кулактарым сыза дыгыырымга, эрте бээди! Оон ыңай мүн-не хостуг кулбуруп кирип демги кызаа даштарга ужам чедип чорда, тарбаганнарда холум чеде бээди.
– Бо чыдырлар! А-а хөйүн! Бирээ, ийи… Адыр, адыр… үш… А-а! Мырыңай кожа-кожа!… Дөрт, беш, алды, чеди, сес, тос… он. Сиген… уязы мында чүве-дир моң! – деп хөөреп-ле чыдыр мен.
– Ча, шуптузун бээр чоокшуладыр тыртпышаан, дедирлен! Ындынче катап кирбес кылдыр… чаңгысты-даа кагба! Күжүр эрни! Эр хейни – деп, акым, эжим өөрүп-ле турлар…
Изиг, ышкамы кедергей! Дер шааңайнып-ла чыдар болдур эвеспе. Тарбаганнарны бээр чылдырбышаан, дөгүңгүр-чучуу дег, дедирленип-ле олур мен. Демги тар үдүмге келгеним соонда, тар доңгаже дыгыпкан чудурук-ла! Канчаарымга-даа көңгүс уг чок, сыңмастаан.
– Дедир сыңмас-тыр мен, канчаайн! – деп канчап-даа чадааш, адак сөөлүнде алгырдым.
– Ойт, эжим ыглап чыдыр! – деп, Деспижек дүвүреп чугаалады.
– Ажырбас-ажырбас. Бачыдава. Демги кирген эвиң-биле…
– Үңгүрнү шуут дуглаптыңар бе? Тыныжым шулу муңгашталды. Албыгып өлдүм!
|
|
|
– Дыка дүвүреве. Белиң мырыңай уштунуп келди ышкаш чүл! Оожумнап, дыштанып ал!
– Канчап-даа чадап кагдым! Будумдан тыртып көрүңер!
– Йо-йо! Мойнум үзүлдү! Богдунуп өлдүм!
– Үңгүрнү дуглавайн, ыңай үнүңер!
– Че, чайлады олуруп алдывыс, далашпа! Оожумнап, дыштанып ал дидир мен. Ыглап алгырар болзуңза хоржок! – деп, акым хөректей-дир.
– Кижини бээр чүге киирипкен силер! Бо даш улам-на бадып, базып олурар ышкаш. Ам канчаар-даа харыым чогул. Өлдүм! Суг болза!
– Шымда! Көңгүлде сууң кай, бир калгактан узуп эккел!…
– Оожум, оожум! Черле мөгүдеве. Даш чүге бадып орар ийик! Эвин тыппайн чыдар-дыр сен. Мөгүдевес болза, чежеге-даа ажырбас сен, мени дыңнап көр, дуңмам!
– Сээң колдууң алды-биле калгакта суг эртер чай бар-дыр бе, көрем.
– Чо-ок, чок. Суг канчап эртер чүвел! Өлдүм! Канчаайн! А халак!
– Адыр! Оожум чыт, кырыңче суг чажайн!
– Чаа, шымдаңар!
– Охалай, экизин! Мойнумче! Бажымче!
– Оожум! Оожум!
Көңгүлде соок сугну чарын аразынче хөйнү-ле чашканнар.
– Ага! Экизин! Ам база…
Суг сегелим адаанда кээрге, довурак-биле кады чылгаан… Чүү-даа чок… Акымның айтыы-биле оожум, дыштанып эгеледим.
– Бичии дыштанып алыйн. Силер үңгүрнү хозадыр үнгеш, арыг агаардан киир челбип көрүңер!
Удаваанда тоннары салдыраан соонда, бичии сериидеди. Ол аразында: «Ам-на өлүрүм ол-дур, салымым багын! Чүү салым боор!» – дээн бодалдарны каггаш, оожумнап, демги-ле бажым ийлендирген черим, ол чыдыным дилеп чыда, бир чүвени эскердим: холдарым демги тарбаганнарны кагбас дээш кызаалап чыдар болду. А киреримде мырыңай доора чатпаладыр херип алгаш, кирген болгай мен. Шак ынчаар чыдарымга, бир чаагым сирбектенип тыртынмышаан, буттарым-биле киир тептинген болгай мен. Ам адыш-биле деңге иттингеш, буттары-биле тыртынар дээрге, хоржок:
|
|
|
– Ээй, акым, бээр кел!
– Ыя! Мен мында мен.
– Ага, мээң ийи будумдан туткаш, мен «ча» дээримге, хөлчок оожум тыртып, «адыр» дээримге, соксап олур шиве, билдиң бе? – дидим.
– Дыңнадым-дыңнадым! Ам-на шын бодап алган-дыр сен. Эр хей! Черле бачыдава, дуңмакым.
Демги чыдыным, шимченир дээн бодалым езугаар белеткенгеш:
– Ча!.. Адыр, адыр!.. Ча… деп чыткаш, ийи кулаамны мыжырадыр, изиңнедир чүктээш, өлүг төрүттүнген анай дег чүве уштунуп кээп, дашкаар-ла үңгеп үнүп келген: чер-дээр сарыг-ла чүве. Дораан-на кузуптум. Эрлер бир тонну дөжээш, бир тон-биле шуглап каан, удааш, оттуп кээп-тир мен… Кежээки имир.
Ам кээп чунуп, изиг шай аартааш, орталанган.
Эрлер демги чоокшуладыр, дөңге эккеп каан он тарбаганны илбек-биле уштуп алган – хоор-сарыг, өле-көк-ле чүве.
– Ча, бо хире кызып, амы-тынын артынга каап тургаш, өлүрүп алган улус, маңаа ийи-даа хонукта чип, дыштанып чыдар-дыр, оолдар. Аңгыр-оол кандыг-ла эъдин чиксей-дир: кара эъдин бе, тырткан ижин бе, эъдин-чаан деңге холааш бе, шуут-ла шилип чизин. Кештиң хөйүн база ол алзын – деп, акым мындыг.
Бир өлүмнүң аспаандан ында-ла уштунуп үндүм. Ийи хонган соонда, аяамның ийи ишти тыртканны чипкеш, тоовас апарган мен.
ЧЫЛБЫГА СЫЫРЫПКАН
Күзүн кидин-не сарыг бүрү дүжүп эгелээн. Аалдар күзеглеринде. Ынчан Мукураш даайым сугга турган мен. Аалдың уруглары кежээ хураган хөнеп, даштыгаа чииңейнип ойнап турувуста, орайтап, ай өрүлеп келген.
От имистээн имиртиң өгге кирип кээривиске, үш буттуг демир ожук кырында улуг пашта бир-ле чүве бусталып – шыыңайнып тур. «Эът дүлүп каан ирги бе?» – деп чем эреп турбужамча:
– Ыяштан киирип эккеп, паш алдынче салыптыңар, ак-быдааңар хайынзын. Аартап алгаш, удуур силер – деп, күүйүм айбылады.
Бир оол от сала бээди. Мен хүнзедир хой кадаргаш, ам кежээни өттүр хураганнар-биле сывырташкаш, мырыңай-ла шыгырт турупкан мен. Ынаар чүък адаанче хыйыштыр олургаш, кум кынны берип-тир мен.
– Ойт, дадайым! Бээр тур, шымда! – дээн соонда, эжим оолдуң майышкак идиктери, самдар тончугажы салдыр-сулдур дээнин шала-була дыңнадым.
|
|
|
Өгде кижи-даа чок, пашта быдаа былгырай-дыр. Ээдереп олурумда, даштын даайымның чугаалааны дыңналды:
– Өөңерниң быстанныг боозун эккелем, аал, бо боонуң кулааның дарызын төптүм. Черле хоржок сынган-на болгай бо – диди.
«Дадайым аалда бөрүлер кирип келген-дир!» – деп бодал-биле үне-ле халыдым. Даштын кадывыс үш өгнүң улустары дөгере чыглып келген бүдүү-ле мөгүдеп, үрүңейнип турлар. Маңнап чеде бээримге, кадайлар шала сымыранчы аарак:
– А-а өршээ, кандыг-даа кончуг чүвел, хүререри дам-даа бар чыткан ышкаш!…
– Ынчанмайн канчаар ийик. Ханы төктүп турары ол чүве дивейикпе!
– Ой ыыташпаңар, ынча дивеңер, өршээ хайыракан!…
Бичии уруглар:
– Ий, аа дадайым, авайым бааш…
– Ачай, мени тудуп ал, когады мен … и-и!… – деп эдээнден туттунуп-даа турарлар бар.
– Че, боо эккелдим. Бо бичи ургулар корга бээр, авалары өгже киире берзиннер – деп, дарган честем боо тудуп алган кылаштап келди.
Мен ол аразында чогум чүү болу бергенин биликсээш, бөрүлерден корткаш, сириңейнип, өрү шаар аазадып алган турган эжимниң чеңинден шелбишаан, айтырдым:
– Кайда чүү болу берген чүвел, дегийт чугаалап берип көрем!
– Ах, сени-даа! Уйгужу межергенни, кулугурну! Ам-даа көрбээниң ол бе? Өрү көр. Ай туттура берген-дир, көр! – дээш, бир холу-биле чушкуумдан туткаш, бир холу-биле айже айытты.
Айны топтап көрдүм: дем кежээкизи дег, чаа хола тавак ышкаш кылаң арыг эвес, бир чартыы өлергей хүреңзимээр, булут-даа дуглай берген ышкаш болду, аайын тыппайн:
– Булутка туттура бергени ол бе? Булутар айны черле дуглай бээр-ле боору кай… Ынчангаш эрте бээр чүве, мен билир мен – дидим.
– Чо-ок, менээкейни сени! Чылбыга маңгыс сыырыпкан-дыр ийин!
– Тстог!-ла – диди…
Ол чылбыга деп сөс-биле кады боо даашталып үнер орта мырыңай-ла черже сирт кылдыр октапкан чүве дег олура дүшкеш, кезек када үнүм безин үнмейн барган.
|
|
|
– Ох!
– О-ох! Кочаалайывыс бажы!
– Ах, авай! – дижип, өгде даштын кадайларның чир-шоң дүшкен алгы-кышкызы-биле кажаада хой дииңейндир хоюп, коданада инектер-даа мөөрежи берген. Хамык ыттар, мен ышкаш бөрү-ле деп бодааннар боор, арыгже чиртип-ле кирдилер.
«Ам халап болган», чүрээмниң согары дендээн. Дары-даа чыды бар. Эжим улуг улус аразында барган, үнү сириңейнип:
– Уе, кулаам, акыларым…
Честем боозун катап октаан тур.
– Бо уруг-дарыг коргудуп. Ай-хайыраканче боо боолавайн көрүңер, оглукум! – деп, кырган-авам даайымга мөгүдеп чугаалады.
– Ам канчаарыл ынчаш, авай? Көрүп турар бис бе? Мырыңай бүдүнге сыырыпса канчаарыл?
– Көрүңерден, чартыындан-даа хөйү ханзырай бээди! – деп, честем улашты.
– Мээң сагыжым бе, кандыг аай чүвел, чер-дээр бүдүнге караңгылап, саргарып бар-ла чыткан-даа ышкаш – деп, бир кадай чугаалады.
– Мени дыңнап көрүңер, оолдарым! – деп, кырган-авам улусту оожургадыр дээнзиг оожум чугаалады:
– Мен чүгле сураан дыңнаан эвес, бир удаа Ай-хайыракан бүдүнге туттурганын көрген кижи-дир мен. Аңаа удуг улустар болгаш лама, хам-даа кижилер турду. Хөй-ле чүве кылып, сүмележип турганын көрдүм, дыңнап турдум. Чамдыызын уткан-дыр мен:
«Эр чаңгыс кижиниң үнү чедер; кызыл-калдар ыттың ээргизи чедер; им, демдек чок чуңгу-кызыл өшкүнүң үнү чедер; кыдат паштың, хола тавактың ыыды чедер…» дижип, оларны алгыртып, этсип, кыйгыртып турар чүве чораан – диди.
– Че, оолдар, бо өглерде бар-ла кыдат паш, хола тавактардан эккеп кагыңар!…
Бо аалда эр чаңгыс төрүттүнген кижи даайым апарган.
– О-о-о! Ку-у-уг! Алдын айымны салып өршээңер, чылбыга-а-а-а! – дээш, кыйгырып-ла үндү.
– Ку-у-уг. Э-э-э!..
Оон-моон хола тавактар, паштар кыңгыңайнып-ла эгелээн. Аалдың бүгү ыттары ээрбишаан. Оларның аразында ийи кызыл-калдар ыт бар.
Кадайлар кажаадан аралап тургаш, ийи кызылгыр өшкү үндүрүп келген. Аңгадап хойгаш, шоолуг алгырбас боорга, кудуруктарын доглаарга, мааңайнып-ла турарлар.
Шак ындыг изинчиг, кыпсынчыг алгы-кышкыдан, шимээн-дааштан баштай хөлчок кортса-даа, чамдык уруг-дарыг соонда-соонда хөг эргеп, чүгээр өөрени берген бис.
Мен бир хола тавак тудуп алган, бичии-чолдак будукту орбаланыпкан, езулуг-ла хамнар өттүнүп, төөректелдир «челдиргилээш», «дарс-төң, далдырт-өң» кылдыр «даалыктаткылаар» мен.
|
|
|
Кожа-кожа күзеглерде аалдарның база-ла дүүреп, шимээргеп турары дыңналып келгилээн.
Ол аразында айдан карак алыр эвес, чамдык улус үргүлчү көрүп-көрүп, караа шылаарга, «ногаарарды, көгерерди, тоглап дүштү, көзүлбестеди!» – деп, мырыңай-ла угаан оскундурар. Элээн болганда чоорту-ла чырып эгелээн. Адак сөөлүнде Ай бүдүнге-ле «четче, менди – каң-кадык тайлып, чаларап келди». Улустуң өөрүүрү-даа кончуг!
Ол дүне чамдык хамнар дериг-дүңгүрүн кеттинип алгаш, хамнап-даа тургулаан болган. Чамдыызы курлуп дүжүп-даа тургулаан. «Мен чарып алдым, мен чарып алдым» дижип, маргыжып тургулаан-даа хам, ламалар бар-ла болган.
Өгге кирип кээривиске, быдаавыс шуут кадык болган. Өөрүшкүлүг чип алган бис.
* * *
Ооң соонда-ла кожа-кожа аалдарның уруглары ол «чылбыганы» билип чадап, айтыржыр, хөөрежир, мегележир чуггавыс-ла ол апарган. Улуг улустан айтырып-даа шаг болга-ан.
Бир кежээ даайым сугга бир тоолчу ашак хөөреп олурганын дыка кайгап дыңнаан мен:
«Аңган бажында Бурган башкы чырык өртемчей кырынгна хамык амытанны номнап чаяагаш, адак сөөлүнде ол бүгүнү мөңгежидер дээш, мөңге-аржаан кылып ап-тыр. Ам ону каптагайда тарадып чедиштирер кырынга келгеш: «А бо араатан, маңгыс амытаннарны мөңгежидер бе, канчаарыл?» – деп, Бурган башкы Очурмани бурган шавызы-биле сүмележи хона берген. «Ээ, оларны мөңгежидерге, хоржок боор» дижип саадай бээр аразында, кончуг Чылбыга маңгыс кедеп кээп дыңнай тыртып алгаш, чүзү боор ийик, биеэги бумбада турган мөңге-аржаанны оорлап, хоо дазы пактапкаш, ыңай-ла болга-ан!
Шак оон Бурган башкы биле Очурмани биле тыртып кааш, сүрүпте-ле берип-тирлер оо!
Чер кырынга дескедир аргажок сүрүп келирде, ханныг-каралыг Чылбыга маңгыс бир былдай дүшкеш, булут бооп хуулгаш, үстүү оран – Курбустуже ужуп үнүп каан. Дээр бораңнап, ол-бо булуттарга ажытталгаш, алдырбайн-на бар чораан. Бир-ле катап шуут ажыт кире бээрде:
– Чылбыга маңгыс кайда баарды? – деп айдан кээп айтырганнар.
– А богда бурган! Мырыңай чаа мыя мынаар баады! – дээш, соонче айыткан.
Ол дораан сүрүп чедерге, бо-ла чылбыйтып бар чыткан. Бурган-башкы хорадаан түлүк-биле алдын очуру-биле кагарда, Чылбыганың көп-белдири үстүп чаштаарда, иштинде мөңге-аржаанның артканы булут-туман аразынче төктүп баткан. Чылбыга-даа ийи башка чарлып чаштаан.
– Чүү-даа болза хоралыг маңгыстан мөңге-аржаанны чардывыс, ам мөңге-аржаан чок. Чүү-даа чүве өлүр тынныг, өзер назылыг болзун – мөңге назын турбазын! – деп каан.
А Чылбыга маңгыс ол мөңге-аржаанны ижип алгаш, ужугуп чоруур аразында хос хөрээ безин өлбес бооп, дээрде артып калган: «Мени сөглеп берген кулугурлар» дээш Ай, Хүн ийи-биле кезээде адаанныг: четче сөглевээн дээш Хүннүң чүгле чартыын сывырып турар, а шуут айтып берген кулугур бо дээш, Айны бүдүнге сыырыптар маңгыс иргин. Харын-даа экизи көрген: Бели чок болгаш, чипкен чүвези шиңгээвейн төктүп калыр чүве-дир. База канчап билир, чипкен соонда үр болур болза, хөрээниң иштинге эстип-хайлып болур-ла болгай. Ынчангаш чоннуң дүвүреп, үн чедирип турары ол…
А демги ол белин үзе шаап бадырыптарга, төктүп баткан мөңге-аржаанның хензиг дамдылары черге четкилээн. Оларның безин дегген ыяш-дажы мөңге ногаан арткылаан: чойган, пөш, шиви, хады болгаш артыш, шаанак чижектиг үнүштер бо-дур» деп, тоол-даа доозулду.
ПӨШ БАЖЫНГА
Ававысты чоктааш, ала чайгаар-ла сузу халаан – куурарып, самдараан өөвүстү ачавыс, кырган-ававыс бар-ла шаа-биле хаара тудуп, ээлеп чорда, мүн-не шыдажып, ийи-үш-даа чыл чурттадывыс-ла. А ачавыс ол-ла бажының суун ижип, ээдереп чорза-чорза, боду ышкаш өскүс ажы-төлдүг, дулгуяк кадайга олуруп алган соонда, уязы бузулган күске оолдары дег, сандарап-даа эгелээн бис. Өвүрнүң малдыг байларынга өскүс кадарчы дээрге коданчы ыттың эниинден тудак чок. Биригээр чугаалаарга, кадарчы назынның өскүстерин доң эжик, дорамчылаан карак биеэк-ле манап турары билдингир. Олар харын аразында былаажып, адааргажып турарлар. Бак төрелдиң орнунга хары кижи дээре деп кырган-авамның чугаазының шынын дораан-на көре берген мен. «Төрел» деп сөске сылдап алгаш, «канчалза-даа кара турам», «мооң бажын мен билир мен» дээш, өскүстү бектиг кул, малының манаакайы, паштың туткуужу кылып алганы ол. Дезип чоруй барза, хап туруп, сүрүп эккелгеш, улам-на кулдамыктап эдилээр. А хары кижээ эштенчилеп тургаш, дыка бергедеп келзе, дургуннап, дезип чоруй-даа барып болур-ла болгай.
Өөвүс бузулган соонда, үр-даа болбаанда, соңгу иемниң арнын безин көрбейн чорааш, ачмның дуңмазы, Ары-Амырак чурттуг Бараан-оол акым аалынга эккелген. Ары-Амырак тараалаң чер. Акым мени эккелген дээрезинде кээргеп, багай кежегемни кезип, ооң дөзүнде бузурларны кузум-биле ооккужамга чаап, тонумнуң орбактарын чамап, эрги-каксы идиктер артыын селиштирип тургаш, идик улдуруп берип, шору-ла болган. Ол боду база-ла Шевер-Сарыг акым ышкаш чазаныр, даараныр кижи чүве. Чеңгем-даа, «өскүс чүвениң кончуун дадайым» деп бажын чайып, таалайын таккыладып, мээң сан чок «байлаам» уруг-дарыгга үглей бээринден коргуп, үнген-киргенге хөөрээн чүвези-ле ол. Ол чеңгем чоок-кавыга ааспырак, орлан ады үнген, берге кадайларның бирээзи-даа турган. Шору, аксынга өй малдыг-даа, ажы-төлү-даа хөй, ааткыштан кавай-даа дүшпес чурттап чораан улус.
Ынчангаш мен, сес-тос харлыг бодум, чүгле «туткууш», «манаакай» эвес, а тараачын болгаш уруглар ажаакчызы мергежилдиң тос дерин тозаалдырзын амзаан мен.
Ада-иеден чоокта чарылган, төрээн хеминден, өскүс акы-дуңмаларындан арт-сын ажыр ырап келген меңээ чаавайның чааккыры каттыжып кээрде, кандыг эрээ дээрзин, ону ынчалдыр эдилевээн кижилерге билиндир чугаалаптары тоң-на берге. Ары, чыланның шагары, кызыл даванче тенниң кадалыры кышкы дүннүң алдан ажыг катап өрүмнээр чывары ышкаш дээр чүве бе, аяга шегелей аттырган аң-на.
Эки-даа ажылдап турзуңза, багай-даа ажылдап турзуңза:
– Ой мелегей, ой дириг эът! Ой хугбай, ой куурумчу – дээш, кулак амыраар эвес.
Чоорту-чоорту пат-ла шоюгуп, чаңчыгып калыр, мойнунга коңгулуур баглап өөредип каан мал дег апаар чүве.
Ындыг ада-иениң ажы-төлү безин оларның ол дорамчылаар аажы-чаңынга өөренип, демги дорамчылатканче база ынчалдыр көөр, ынчалдыр аажылаар болу бээр.
«Ам канчаар, салымым-дыр ийин, кымга сөглээр мен; баар черим бар эвес, базар даам бар эвес» деп арга чадаарда салымын хүлээнир ийикпе, «ча, ындыг-ла бооп-тур ийин, кижи өзер, кидис шөйлүр, шаг шаа-биле турбас, чавылдак көгү-биле турбас; сен утканда, мен сагынганда; чаш кырыыр, өжээн кырывас эвеспе» деп удургу дишти уу дайнап, даг дишти чара дайнап, килеңин тө каар ол-ла. Эки-ле чүве улус көрбес черге чула ыглап-ыглап алыр ийикпе, ырлап-ырлап алырга, карак чырып келир.
Ол төрелдеримниң эки чүвези чүл дээрге аас-биле чеже-даа шакса, кыжанза, хол чедип кага бербес – оозу эки. Ажылга кулданыг дээрге алызы барып, өөредиг-ле болгай… «Эргээ өөренмейн, бергээ өөрен» деп сургаал бар-ла болгай…
Шынап-ла ынчап чорааш, өлү-даа берзе, негеп алыр чүве чок. Мен каш-даа удаа өлгеш, дирлип келгилээнимни черле утпас мен.
Амырактың «Бестиг-Ажык» бир чайлаанга аалывыс тайгалап үнүп келген. Изиг, ымыраадан аңгыжырап, чечекке үнүп келген малдың сүт-сааны-даа дораан-на элбээн, семирип турары-даа илдең. Чаңгыс өг бис. Бир эртен акым, чеңгем долуп келген хойтпаан тип, арагазын ижип алгаш, чоогунда аалдарже арагалап чоруткан.
Эмиг уругну эмискиктеп, кургаглап, кавайлап, өскелерин чүктеп, аргалап, шала элээдилерин көгүдүп, бызаа достуруп айбылап-даа турар мен. Өшкү, хойнуң дүштекизин саап ыдыпкаш, сүдүн хайындырып өремелеп кагдым.
Улузумнуң эзирииниң улуу дам барган, ырлаан-шоорлаан ыйың-кыйың-на келдилер. Меңээ буруудай хона бээр чылдагаан муңнуг эвес, чүү-ле дээш чеңгем чыжырадып-ла үндү. Сүт хайындырар паш божудар дээш, доскаарда арбын арткан хөреңги кырынче сүт кудупкан ышкаш-тыр мен; оозун тип ижер дээрге, сүт болбас чүве ийикпе. Ол орта хорадаан эзирик кадай чүгле аас-биле эвес, тараа хоорар былгааш-биле бажым орта дырт кылырда, алгыра-ла берген мен. Ыяштың дегген чери дораан-на, хадың урузу дег, чоржая хонуп келген. Дең-дуң эзирик акым база бир уруну немээр-даа дээн ышкаш, эзирик караа-биле менче өлерерти көргеш:
– Ча хувурай бер, доп-дораан молдургадан мунуп алгаш, чоруп чор! Че, чүге тур сен! Чүү дидим! – дээрге, аңгадап, ыглап турган бодум, кырынче изиг божа чажыпкан эник ышкаш, эжикче хылырт-ла дээн мен.
Бир миннип кээримге, хем унунда ары, өвүр Амырактың аргыжар оруу-биле деспишаан, шошкуп олур мен. Хая көрүнген, сүрер чүве-даа чок. «Мени сүрер дизе, чүү боор, багда аътты мунупкаш, дап бээрге, кырымга кээр ол-ла» кылдыр бодааш, кончуг узун, кызыл дыттар аразын өрү ыңай-ла болдум. Ол халып олурумда, аалывыс инектери бо-ла боттарындан бедик алаңгыыштар аразында баштары көстүп, эштип чорлар.
Аңаа доктаай дүшкеш, тыныш дээрге шапкан аът-ла; өкпем ажыңайнып тур. Дыгыр мыйызында бурундуун ораап кааным шартагар көк молдурга бо-ла малдырган аразында морзук дег шымнып чор. Ол орта хөй-хөй бодалдар, сээк, маас дег мени долганып-ла келдилер:
«…доп-дораан, молдургадан, мунуп алгаш, чоруп чор!»
«Ол меңээ хорадааш, ойлатканы ол эвес? А болушкаш, чеже-ле мынчап базындырып чоруур сен, чоруй бар дээни ол-дур!»
«А кайнаар чору дээнил?»
«Кайнаар баар чүвел, Өвүрден өскээр, ачам, ха-дуңмамдан өскээр кайнаар баар ийик мен! Артында-ла молдурга мунуп ал дээн-дир. Ам бичии-даа озалдаан херекчок. Даарта элээреп кээр болза, катап-ла кижи холунга киргеним ол!»
Маң-биле барып, малдырганны шөлүредир халып тургаш, көк морзуумну тудуп мунгаш, «сагыжымдан ыравастаан өвүр Амыраам кайы сен!» – дээш халыптым.
Кайда-чүде башта уру боор, кайда-чүде карак чажы боор, дээр көзүлбес эзим-аргалыг узун Амырактың улуг оруу чырыткылыг, делгем чаагай апарган ышкаш чызырадыр саяктадып олур мен о-о!
Молдургамны мунупсумза,
Могачымга кире бээр мен,
Казырамны мунупсумза,
Кайгалымга кире бээр мен!
Ол-ла ырлап халдып олура көөрүмге, аалдан талыгыр ырап келген – Сайлыг-Хемни доора кешкеш, Узун-Озаңны орту кирип, Одаг-Шивиде кээп-тир мен. Элээн чоон алаңгыыш сывы кымчым тавыланып доозулган, молдургам дылын орту киир уштупкан саяктап олур-ла.
«Ага, хөлчок дүңгүрлендир тодуп алган молдургамны мунган дораан, ол хире узак аът чарыжы черге албадап мунуптарга, бүгү-ле күжүн үзе чүктүпкен-дир» деп коргуп, миннип келдим.
Аалдан үнеримде, хүн дал дүъш, өгнүң аптара баарынга турган. А ам чүү хирел? Сыртык бажы эрткен азы молдургам-биле бистиң хөлегевис бодувустан база бир ынча хире бедий берген.
Ам-на молдурганы секпередип, оожум чортпушаан, мынчага чедир бодавайн чорааным оруктуң узунун бодап келдим:
«Амырактың улуг арт кырынга чедир демги үнгеним Бестиг-Ажыг дег – дөрт ол хире. А өрүлээн тудум, хем кызаалап, хөй сай-даш кежер, малгаш-шавыр, чудук, дазыл артаар, шапкын хемнер кежер, ооң кырындан арттың улуг дөжү дээрге багай аът ойта дүжүп, олуруптар чер-ле болгай!
Адыр, адыр. Элекке кортпа. Хүн ам-даа чайлыг-дыр. Чоннуң чоон оруунга кижи кайыын өлүр…
Моон өрү Амырак иштинде чаңгыс-даа аал чок.
Адырам. Бестиг-Ажыктан дүъште аъттанган кижи болза артты ажып барып, өвүр Амырактың чайлагларында аалдарга чайлыг чеде-ле бээр. А аът болза челер, даалыктаар-даа болгай. Ооң аңаа кылажын безин мээң молдургам шошкуп четпес…»
«Хем иштинге чорумал улуска таваржыр ирги мен бе? Таварышса-даа, меңээ эш болбас. Соомдан келген аъттыг кижи мээң молдургам манап чоруур эвес, каапкаш баар, мурнумдан уткуй келген кижи чүгле каржып эртер. Харын кедерезе, мени ында бар чор деп аалымга барып сөглээр! Акым сергей берген олурар ийикпе, бичии-ле демгерей берген олурза, Чүгүрүк-Доруун мунупкаш, сүрүп шавар-ла!» – кылдыр бодап кээримде, «мурнумдан уткуй келген кижиге, аргалыг-ла болза, көзүлбээни эки-дир» деп, база-ла бир дүвүрээзин немештир тып алдым.
Ол-ла эңме-хаяажок бодалдарым аразында черле бодаар хөңнүм чок, ол хирезинде-ле өжешкен чүве ышкаш бо-ла карарып келир бодалым бар:
«Хайыракан таваржып келзе-ле, кончуг-дур!» Ооң-биле кады адыг-мажаалай дугайында чугаа-соотту, Амырак иштинде адыгның кол-кол, чайлаш чок турар, эрткен-дүшкен улуска бо-ла таваржыр, харын шаап кээп турар черлерин шуптузун билир мен. Ол черлер мурнумда – удавас барып эрткилээр-ле болгай мен!
Амырак хем ишти дээрге кайы-даа талазынче ужу-бажы-даа билдинмес, «чырта тыртпа шыргай арыг, чара какпа чалым хая» деп болур. Ийи таладан дээрде шаштыккан түмен сыннар чыгап чыдар хем-не болгай…
Аттыг-сураглыг, адыг таваржыр, Хөлдүг-Хем аксынга кээримге, шынап-ла шыргай-даа, хооргал-даа, мээң молдургамдан он-он катап улуг, инек-даштарда шапкыланып, шаалаан-шиилээн, ак көвүк хемде келдим-не. Чалгып чыткан шапкын хемниң даажы ол чүве, та чаңчап турар адыгның хөрээ ол чүве, чүзү-даа билдинмес, диңмирээр-ле чүве, ыңай-бээр-даа көрүнмейн, мурнумда улуг даштарны-ла оя-кыя тыртып кежиптим. Кудуруун көдүрүп алган молдургам ол-бо тендирип, күстүге дүжер чазып чорааш, ол чарыкы эрикче барып үндү. Хемден ырап, элээн ак черге келгеш, минниримге:
«Өршээ хайыракан! Суг-ла далай эртинелиг, үндүр чалгып каар боор оң!» – деп химиренип, ам-даа чалбараан чор мен. Кырган-авам бичии-ле шапкын суг кежерде, ынчаар чалбарыыр.
Аңаа бир бергени эрткнимге өөрүп, тыныжым хозады. Ээр-Чудуктуң улуг чайлаан эртим – ээн. Кыйыг-Дыт аксы бир берге черни база-ла сири-кавы эртип алдым.
Оон өрүлээрге, хем кызаалаар, коргунчуг чер-ле долу, хем иштинде хүн чок, солагай талакы сыннар хөрээнче талыйып чоктап-ла турары хире-хире көзүлгүлээр. А хем ишти чүгле хөлеге эвес, чоорту-ла хоюп-шыгып, имиртиңнеп-ле олурар. Дытчан-Аксы чалагга кээримге, молдургам чыдыпты! Хүн ашкан. Шалың дүжүп турар.
Молдургам чүгле чыдып алган эвес, уштуп алган дылы-биле кады ак көвүк шуураан, эгиштээри эгиш-даа эвес, бүткүр боду сирлеңнээр, изиргенген ыттан-даа дүрген тыныштаар, карактары өлергей. Ам бодап турарымга, ол-ла берт оруктарга сеткилим далажып, ийи будум-биле орбаландыр тепсенмишаан, ийи саарын элип-селип эрээдеп, хаш чүвүрлүг ужам-биле дүшкүже албадапканымны миннип келдим.
– А халак, хөөкүй молдургамны өлүр мунуп алганым ол-дур! – деп хомудап чугааланыпкаш, бодумнуң үнүмден база корга бээдим.
Ол өлүмзүреп чыткан молдургам-даа ышкаш, көңгүс-ле сирилеп, ыглаңнаар чүве! «Ах, бодум база өлгүже дырбаңнап алган кижи эвес мен бе?»
Ийи буттуң дөзүнге дээр даап алган хаш чүвүрүм болза-даа, кештен сойган алгы-ла. А бүткүр бодум көк суг дериткен, балдырым сириңейнип турар, чараам кургаг-дыр ийин моң!
|
|
|
