 |
Акыларым кижи аксынга кирген 19 глава
|
|
|
|
– Ча-ча! Бажының дүгүнде боор чүве бе?! Боданмайн салыптар чаңың бар ийин. Ол хиреде Шеверден чүнү садып олурду, кайгалыңар, оолдарым? – деп, кырган-авам чап-чаа кыжырткан удуун негеп алгаш, топтуг сургады: – Кайы-бир хаан төре ширээ солуп өскерлирде, ооң хей-аът тугу, таңма чергезинде былааштыг өңнер турар ышкажыгай. Бистиң Таңды Тывазы оруска шаваа бактаап, оларның ара-албатызы бооп, ындаагыларның элбек эдээнден туттунуп, бедик эктинден даяныр шагда орустуң сагааны хаан дижип турду. Ону бодаарга-ла, ак орус дээрге ооң талазы ол-дур. Ону дүжүргеш, чаа төре-езуну тургузар деп турар улус кызылдар болбайн канчаар. Тодаргай-дыр. Оларның тугу кызыл болбайнан.
– Бо-ла улустуң чер адаа-биле чугаазы-даа: «Чаа төре езуну тургузар дээш чаалажып турарлар» дижири кызылдар ол-дур ийин харын. Кым чаа езуга сүзүктүгүл – ол кызыл, кым эрги езуга артыксаарыл – ол кижи ак болуру ол.
– Ам билдиң бе, кара баштыг ак орус? – деп, Шевер даайымны кыжырды.
Мен кара баштыг – кызыл боорумну кайыын билир сен? – деп, даайым харыылый каапты. Кырган-авам оглунче көргеш, уламчылады.
– Сагыжымда-ла, бир-тээ албан-үндүрүг өргүп чоруур албаты болганывыста, ак хаан черинден аът-акта, аг-шериг, оларның ижер-чиири, идик-хевин эккелиңер деп хавырып-даа келир ирги бе дээш, коргуп чоруур кижи-дир мен, ажы-төлүм. Ой-ой, бак-ла чүве ыңай турзун! Ынчалза халап болганы ол!.
– Ол-ол! Чезең-Кадайның оозу-ла шын. Мынаар Арыда шилиндек-шилиндек эрлер бүдүү-ле кызылдар-биле чүрээн кадып, шимчени берген. Бодавыже, чурт ишти чагырган ноят-дүжүметтер ол кызылдарга хөңнү чок, хаандан ол коргуп, карачуулдан бо коргуп, аңгадай берген. Бир эвес ак хаан ылап-ла ширээ солааны ол чүве болза, ооң эдээнден туттунган бисте чүү боор. Бо Моол, Тыва чуртундан тын дескелеп чоруп турар актары база-ла өөделиг көргүскен чүвези кайыл? Камыңнар дээрге бир-ле хадыварлаан ховуда каңмыыл дег. Кызылдар-биле каттышкан карачуул арат чон эрге туда бээр болза, чүү болбаа дег-дир…
|
|
|
– Ирик чудук-даа болза аңдарлыр чүве дээн. Мен-не эрги «майышкаам» сөөртүксевес мен! – дээш, акым чанында уштуп салып кааны идиктеринче имней каапкаш: – Бо-дур бо, кижен кескен аът даваны дег, кадыг баскан шары ооргазы дег – диггилээш кыры, чодазында, чаагында кинчи кескен, шаагай үрээн холаңнарын суйбап көргүскүледи.
– Каям, шайыңардан кудуп көрүңерем, ией – дээш, ачам кежегезиниң таваан хоора дырбанмышаан: – Ол-даа илдең. Эрги езуну чон көөр-даа хөңнү чок. Чурту-биле хоора тырткаш, октаптаалы дээринге белен. Баг бажында-ла турарлар. Бир «че!» дизе, өгбеш-ле кылыр… Бистиң мыя кожаларывыста дөрбет, баят төрелдеривис-даа чаа-чаа ырлар ырлажып турар апарганнар болдур эвеспе. Маңаа чоруп турар, Моолдуң «хөйүнге көдүрткен» Богда Жепзундамбаа кудуктунуң база бир кол шавызы дижир – Хатан-Батор – дүшээваң Маскыржап безин Сүге-Батор чанчынның талазында кижи дижип, Моолдуң хамык-ла дээди эргетен-даргатан: чазак, ваң, гүн, тажылар болгаш камбы, соржулары хорадап, сымыранчып турарлар ышкажыл – деп, ачам немеди.
Кырган-авам шай куткан. Дөгере шайлай бээдивис. Ол аразында мен демин-не бодап органым Узун-эмчимни, ооң кончуга аккыр хептиг, чымчак холдуг шавызы уругну сактып, бажымга мөөңнежип келген айтырыымны кырган-авамга салдым-на:
– Бистиң бо Өвүр Амыракка турган орустар кажан келгилээн, кымнар-кымнар деп орустар чүвел, авай?
|
|
|
– Адырам, кажан ийик мооңар?.. Чоокта, чоокта келгеннер. Ага, олар келгеш, беш чыл болуп турда, аваң сени божуду, оглум. Ылап-ла билир мен. Сээң бажың мырыңай сарыг боорга, бо-ла Кыйгыжы кудамның тыппазы бар эвес, бо девиржидип кээп, сени көргеш, өөрүүрү ол чүве-дир ийин: – Бокараа! Сарыг оол бе мооңар? – дээш, чаза-ла тадыңайнып каттыргылааш, – сарыг-орустуң оглу эвеспе моң! Бажы артында-ла алдын-сарыг деңерден, агбайларым! – деп, дыңзаалак чыткан кенин ыяттырып-даа, каттырткаш, иштин шимчедир часкан…1903 чыл ол.
– А ол орустар ам чүге чогул? Бажыңнарын улус үреп, чүдүрүп ап-даа турар ийикпе, кырган-авай? Оларны хөөкүйлерни улус бак чаңнап турганы ол бе?
– Чок, оглум. Оларга бистиң улус черле хол дегбээн. Боттарының алыс чуртунда чаа-чалбак болуп, баксырааш-ла ынчап дескилеп, сандарап, хоргадаар чер дилеп чоруурлары ол-дур ийин. Хенертен-не буу-хаа арлы хона бээдилер… Ол эмчивиске хомудап-даа турдувус харын. Черле оларның сылдаа-биле ижер-тыртар чүве, пөс-таавы дээш эт-сеп бо-ла көстүп кээр турган-на болгай...
КАЗАХТАР
– Шагда маңаа кээп турган казахтар база-ла чаа-дайындан былдап чораан дээр ийик сен бе, авай?
– Көрем мону, ону безин утпаан, шорузун. Ынчаарда мырыңай пат эвес ийик бе мооңар? – деп, даайым мени кайгады.
– О, чүве утпазы ана кижи-ле эвес төл боор! Ынчангаш мени амыратпас, байысаап олуруп бээри ол-ла болгай. Ынчан (ол казахтар кээп турар чылын) беш хар чеде бербээн бе бо?
– Сен ол казахтарны чогум каяа көрген сен, Аңгыр? Кандыг улус ийик? – деп, Шевер акым мени шенээр сагыштыг айтырды.
– Ынчаарда бис Баглааштыгга кыштаан бис. Бо даайым суг Өскүс-Тейге чүве. Бир хүн өөвүске ийи казах кадын келди. Олар херээженнер дээрде база «кадыннар» дижир чүве. База-ла бо бистиң тывалар ышкаш кара-кара чаштыг, алгы тоннары кур чок, ооң иштинде моолдарның шегедээ-даа ышкаш шокар-шокар богаалыг хөректээштиг, ооң адаанда шокар пөс шалбарларлыг, кидис идиктерниң иштинде бичии шиш ээжектиг майыктааштар бар. Ону улус дагалыг майыктааштар-даа деп турар ышкаш... Өгге келгеш, ол даштыкы хептерин уштуп, чииктелип кааптар – силиг, чаражы-даа кончуг... Авам суглар оларны чарашсынып турар. Оон орун кырынга сандайланып олурар. А чугаалажырда, чамдык сөстерни билчир: алтайлар, делеглер ышкаш-тыр дижип, улус олар-биле шулуңнажып, каттыржып турарлар. Мен оларның ол сөстерин эки-ле дыңнап чадаан мен… «бо дүне аскырлар өлең чайып туртаг айт» дээрге, бо дүне бөрүлер улужуп турдулар дээни ол дижир чүве. Ол кадайлар биске элээн бышкан эът, иштин чемчилеп каан хой саргыяа-даа хапка суп эккеп берген. Ол эътти чииривиске, дузу арай-ла ажыг-даа ышкаш болчук. Ыштап быжырган эът-тир дижип, сонуургап чип турар бис, кезерге, чиг-даа чүве дег кызыл хевээр көстүр. Бир шала аныяк, чараш кара кадын авамга бир өөк база белекке берген. «Мениң өзүмден мындай балам бар» дээш, мени тудуп алган, шоолуг кортпаан-даа мен. Холунуң чымчаа кончуг – авамныы дег. Аразында чугаалажып, база-ла аанакайын мээң бажым сарыын-на чаптаан хире: авамның-даа, ачамның-даа баштарынче көрүп, каттыржып орарлар. Ынчан оларның чымчак, пөс хевинге чаактарым дээп, таалагзынып турган мен.
|
|
|
Ооң соонда даайым сугга ийи эр казах хап келди. Бирээзи негей тонунуң эгин кырында улуг кара бүргүт олуртуп алган. Оозун өгге киирип келгеш, чыышкын кырынга олуртуп каарга, сертежок, улусту эргилдир көрүп олурар. Бичии уруглар оон коргуп-даа, сонуургап-даа хөлчок бис: ындыг ыржым, томаанныг бооп көрбээн боор бис оң. Ол казахтарның тоннары тывалар-ла. Дилги кежи сеспигир бөрттери харын бир янзы. Дилгилеп чорааны ол чүве-дир. «Ол бүргүдү теп бээр амыр чүве-ле» деп, тывалар магадап турарлар. Кадайлар база оон коргар. Ол казахтарның бирээзин даайым кончуг өңнүүм деп шай куткан, доораан эът дүлдүрүп, ширээге салып хүндүлээн турарын безин билир-ле мен.
– Кым боор ол, аал? – деп, Шевер акым даайымдан айтырды.
– Демги бир… кончуг бай Кылаң-на болгай. Маңаа көжүп келген казахтарның бир нояны ол. Чогум боду черле шору, чазык-чаагай, бөдүүн, аңзак-даа эр чүве. Элээн өңнештивис. Хоюмга үрежип өссүн дээш, бир адыр кудуруктуг, езулуг-ла казах уксаалыг сарыг кошкарын бистиң база эки дүккүр, кара чаактыг ак хоювус-биле орнап алдым. Ол кошкарның уксаазы ам-даа хайнакталып, өзүп-даа чор-ла харын. Сарлык база алыр бооп турдум. Чүден-даа бир бүргүдүнүң оглун азырап алыр деп турумда, хенертен дүне көшкеш, арлы хона берген болбас ийикпе, харалаан.
|
|
|
– Бир кежээ бистиң өдээвиске элээн хөй сарлыктар келген. Ачам оларның селбер кудуруктарындан биче-бичелеп кезип ап-даа турар чүвейин – дей кааптым.
– Чажы кыйбак кадайлар ону улай өрүүр, хөөкүйлер дыка хереглеп, сарлыктыг черлерже сураглап турар-ла болгай – деп, ачам бадыткады.
– Ол чүге чаңгыс дүне көже бергеннери ол боор, кырган-авай?
– Харын аан. Ындында чер-чуртундан бир-ле караданчыг медээ келди ыйнаан, оглум. Азы бир-ле хоп-чип чугаа тараан чадавас чүве ол. Черле ындазында сагыжы тайбың эвес, херээженнери ыглажыр-даа, өйлеп-өйлеп сүзүглеп тейлээри-даа кончуглар ийин, хөөкүйлер. Ханныг дайын кандыг хилинчек үүлгетпес дээр ону! Өрт, халаптан дора-ла болгай, ажы-төлүм!
– Хөөкүйлер ол-ла көжүп чанып бар чорда, ынаар каяа-ла, чүү-ле улус оорлап, үптеп турган деп сураг дыңналган чүвейин – деп, ачам сагыш човады.
– Ол көже бээр кежээзинде өөнге баргаш, дөгернип турарын эскерип кааш, Кылаңдан айтырарымга, дорт чугаалавас: «Хары угда хой кыргыыр, бөле хонар деп тур бис» деп арай куйгаадыр хире боорга, улуска-даа ыыттавадым. Кадайларның ындазында дүвүреп, чоруксавайн, муңгарап турары хөлчок көскү. Кылаң кадайы меңээ шай куткаш, дыка хандыр улуг тынгаш, човууртаарга, аайын тыппайн:
– Көжер деп тур силер бе? – дидим. «Анчыг! Хей-ле ыыттааш чоор сен ону!» дээн хөөннүг холун чаңгааш, бажын чайды – деп, даайым сактып чуаалады…
Актар ол-ла болгай…
Ол аразында мен, кыжын кончуг соокта көшкен хөй орустарны сактып келгеш, улустуң солун чугаазы үзүлбейн, ам-даа үргүлчүлезин дээш, айтырдым:
– Арыг бажынга каш хонгаш, чоруй барган эңме-хаяажок хөй орустар кайыын сөктү хонуп кээп, кайнаар арлы хона бээри ол ийик, авай? Мен ам-даа эки билбейн чоруур мен ийин – деп айтырдым.
– Ол мырай чоокта болган чүве-ле болгай, оглум. Бо оолдар дөгере менден артык билирлер ыйнаан болар – диди. Мен эр улустуң эң улуу даайымче көргеш, манагзына бээдим. Даайым аяан доңгуу чанынга салып, таакпы тикпишаан:
|
|
|
– Ол-даа езулуг-ла актар… Кончуг багай улус дээрзи дораан-на көстү берген болдурлар ийин, кулугурлар. Маңаа чеде хонуп келгени безин өскелиг. Чораан черинге чотканныг, эрткен оруу ханныг, чаштыг хейлер оң… Аалдарывыс дөө кедээр белде кыштагларга-ла болгай. Бир хүн хенертен-не бир орус кижи хап келзе-ле, тывалаары-даа сүргей. Эдертип чорааны бир тыва кижи элээн орустаптар, Ары-Амырак чурттуг Лопсаң деп кижи чүвейн. Ону та кайыын тып алган эдертип чорууру ол чүве ийик – деп, даайым эгеледи. – Бо Майындый-оол мээрең аалынга келген. Аңаа таваржы берип-тир мен. Оон башка база кайын эки билир ийик мен.
– Мында куду, Кош-Теректе, Успа хөл бажында бистиң орустуң хөй шериглиг чаңчын келген. Силерниң бо Өвүрде ужур билир дүжүметтер-биле бичии-бичии чугаа кылыр бодаан. Мында дүжүметтер кымнар-кымнар барыл? – деп бо-ла.
Көрүп олурарымга, мээрең кудам коргуп, аңгадай хона бергени арнындан-на илдең апаады. Коңзагар хаайы саргара-даа бээди ышкаш. Ынчалза-даа шала кедээр сойгаш, чанчыындан таакпы тип, кыпсып олура боданып, чай аннып алгаш:
– Бистиң бо кавыда херек чугаалажыпкы дег улуг дүжүмет-даа чок… Мында, ырак эвесте, Калга-чагырчы бар, ол-ла. Улуг дүжүметтер мынаар Арыда-дыр ол – дээш, холу-биле айты-дыр.
– Чок, чок. Арыда херек чок. Калга база херек чок. Силер мээрең болгай – деп, орус дораан-на салдынмастап, маңаа келирде, Майындый-оол мээреңни билип, адап келгени илдең апаады.
– Чок, чок, калга эвес – тыва урианхай, Калга-чагырыкчы деп кижи бар – деп, мээрең тодарадып берди.
Ооң даартазында чагырчы биле мээрең Кош-Терек баткаш, ол-ла хүн, кежээ дедир ээп келгилээн. Мээрең кээри билек баргаш:
– Ча, бо чүвүс-кандыывыс апаады, кудагай? – деп айтырдым. Арай чажыраныр, сестир аянныг. Ынчалза-даа менден кайын чажырар:
– Ча, ана тоол-тоол! Аайын-даа тыппас мен. Дүк-түмен орустар-ла сөктүп кээп-тир! – деп, өске улус дыңнап каарындан сестип чугаалай-дыр.
– А кайнаар баар, чүнү канчаар дээн, чүү улус чүве ирги, дадайым! – дидим.
– Кайын чугаалаар дээр сен. Кижи-даа тикчок хөй. Ок-чемзээ-даа угдунмас шериг-ле-дир. «Маңаа, силерниң чуртуңарга, бичии доктаар бис, кортпаңар. Чонуңар ындыг-мындыг чүве бодап, кара сактып, ол-боже сөс-домак тарады бербезин. Бир эвес ындыг багай чүве болу берзе, күш бисте бар, боттарыңарга боттарыңар хомудаар силер» дээр бо-ла-дыр. Маңаа чедип кээрге, билдине бээр ыйнаан. Чүү хире үр болур чүве ийик. Чурт иштинде бак чүве-даа болур чадавас апарган херек-тир бо. Кижи болганга сөс-даа сөглеп болбас, багы халдаар деп аал-аалче бүдүү чагыжар болза эки боор деп мындыг болду.
Хевирин бодаарга, бистиң бо дүжүметтеривис шеригниң хөйүн, боо-чепсээн көргеш-ле, угаан оскунуп корткан; ындыг-мындыг айтырыг салып, сөс-даа карышпайн: «Чаа ындыг-дыр, маңаа доктаап саадаңар!» дээш-ле, дегийт дедир үнүпкен улус чорду. Мен мээреңниң ыя кыска чугаазын безин дыңнааш, корга берген мен. Бир эвес чай шаг турган болза, ол даңны атсы көжүп арлы бээр хире турган мен. Силерге дүне сымыранып келбедим бе – дээш, ачамче көрүндү.
– Ындыг харын. Кортпас арга чок. Чүү ийик, ооң даартазында дораан-на чедип келгеннер але? – деп, ачам удур айтырды.
– Ол-ла дораан. Кош-Теректен бээр кара арыг чүве шуужуп турда, төнмес. Арыг бажынга чүм хар кырынга кээп паараңнап туруп алдылар. Демги-ле дүжүметтер элээн улус эдертип алгаш, барып уткуп, доктаап паараңнаар черин – кончуг соок, доң шык кыры, одаар кургаг ыяш безин чок черни айтып бердилер. Олар чүгле черниң дөлем, көскүзүн бодапкан.
– Бо киживис аңаа барып уткужуп, каш хонук бараан бооп, элээн танышканнарның бирээзи бо ыйнаан харын – деп, ачам дуңмазынче көрүндү.
– Бо-ла Калга-оол, Майындый-оол суглар бисти – бот-бозун эрлерни ыялаан чүве дег: «Аңаа туруп, ындыг-мындыг негелде кылыр ийикпе, даалга берип айбылаза, аянын бодап эрттирип турар силер» дээш тургузуп каан. Баштай-ла ноянының өөн өгледивис. Езулуг-ла моол өг. Элээн бай кижиниң мырай-ла чаа тиктинип олурган өө: кидизи чап-чаа, ыяжы будумал, шыырак улуг ак өг. Дөрбелчин изиг демир салып чоруур. Демир оруннуг. Өске-даа чанчыннарында ындыг моол – тербе өглер элээн хөй. Эки-бак, эрги-чаа майгын-на хөй. Ол хиреде-ле олары чедишпес, чер одаг шериглер база хөй.
Шуглап, чажырып алган янзы-бүрү хуртун боолар эңме-ле чок. Бар-ла шанактарда сөөрткен, аът коштап чонап алганының чуду-кара багын чүү дээр ону! Билбес солааннарның-на шорбалап чорууру ол-ла ыйнаан. Арып, чудаан каш элчиген-даа бар ийин. Оларны колдуунда-ла чамдык херээженнер мунуп келген. Ол шериг дүжүметтерниң кадайлары-ла боор оң: бичии чавыс, чоруу чымчак, чааш боорга, кагбайн чорааны ол болгаяан. Кээргенчии кончуг.
– Уругларлыг херээженнер база хөй дижир але? – деп, кырган-авам айтырды.
Эңмежок? Чүден-даа чаш уруглар каракка чаржынчыг чоор. Иелерниң хол-даваны, арыннары үжээни-даа аажок. Аът, тевеге четпейн, аскап-бүскээн, аарып чоруур улус бар-ла. Чүү-даа болза ол-ла чанчын, ноян дужаалдыгларның агай кадыннары-ла элээн тамчыктыг. Ол хиреде-ле оларның ыглаган, аактыы-ла аажок. Отка холун чылыткаш, саргып ажыырга, шуут-ла чаш уруглар дег, алгырып ыглажыр де. А идик-хеви болза-даа кайгамчык: моол хелиңнерниң чагылыг, торгу додарлыг тоннарын кадын-даа кижи кеткен, чанчын-даа кижи кеткен: дилги кежи бөрттер-даа эңмежок. Мен бир шилдиг карактыг, соокка арны үжүп, додуккаш, карара берген кадай кижээ уткужуп келгеш, көөрүмге, езулуг-ла кырган кашпы: моолу бе, тывазы бе – оозу-ла ылгаттынмас:
– Амыр! – дээш ээгеримге, кылчаш кылынгаш, чүнү-ле химирензе-ле, орус кадай-дыр ийин моң! Ыяткан уг-биле дүрген-не эрте кылаштай бээдим.
– Ол моол хеви үп хеп дээн але? – деп, кырган-авам ылавылады.
– Моолдуң Мингат хүрээзин үптеп, дыка хөй ламаларны өлүрген деп, сөөлүнде ындыг сураг дыңналган чүве. Үптээни-ле шын. Ол-ла өг-баш, идик-хеп, чип чоруур малы-даа моолдуу…
– Ынчан соогу аңгалыг ийикпе! Кыштың башкы ай-ла болгай. Херээженнерниң идик-хеви харык чок-ла дижир чүвейн, хөөкүйлерни! – деп, кырган-авам дидиреп чугаалай каапты.
– Чүү дээр ону! Чолдак-чолдак сарыг-даа, кара-даа алгы тоннарлыг. Чуга пөс ийикпе, эки-де дизе, шепкен шалбырларлыг. Идиктери чүүл-бүрү: өйүп каан кидис, хөм сапык, өл хой кежи-биле ийикпе, анаа өг кидизи-биле шарып-даа алгылаан. Барык-ла хөй нуруузу ойлуп, оюжуп калгылаан. Орукка доңгаш, даады-ла кылаштажып келген-не болгай.
– Кээп дүжүртүнген дораан-на өл хараган – чүнү-даа оваалап, одаг кывыскаш, демги шалбырлыг кадайлар өрттенгиже-ле, соон, мурнун дөгеп эгелээр. Ол дөгеленип турда, чамдык кадайларның дөңмектери үжүй бергилээни ол ыйнаан, көгере бергилээн болчук. Бис баштай карак чажырып, өскээр көре бээр бис. Соонда-соонда кээргеп, ыяш эккеп одап, өрттени берген пөс хевин дүрген өжүр туткулап, дузалажып турар бис. Черле майгынга, чадагай одагга кымны доңмас дээр ону! Херээженнерде ыядып, шыва тырттынар деп чүве кайда боор. Харын-на от салып, дуза каткан кижиже эки көрүп, «буян кылдың!» дээнин илередип, мөгейип, үжээн черни көргүзүп турар болгай. Чамдыктары үжээн чери ажып, саргыырга чаш кулун дег киштеп,ыглап турарлар. Ону көргеш, бис кезек тываалар дүне безин уйгу чок, арыгдан ыяш чүктеп, ол дендии бергедээн, уруг-дарыглыг херээженнерге дузалажып турган бис. Оларның аңаа өөрүп, боттарының дылынга чүнү-ле чугаалап турарын чүү дээр!
Оларның аразында кедерге-ле, эрес херээженнер бар. Доңа бергенде, ажылдаары дам баар. Чудаңгы, чалгаа, отче сыңныр солаан эрлерни чаңчап, кыжырып шаанга кирер. Ыглаар орнунга каттыржып, ырлажып, өскелерниң сеткилин көдүрүп турарлар. Бир кончуг мөге, хөнү сынныг, көзен-сарыг баштыг, эрес карактарлыг, үжен хар үези херээжен бар. Моол кудулду уктап кеткеш, терең-ой хой кежи чүвүрнү курлак үстүнче тыртып кеткен, чап-чаа ирт кежи негейлиг, иштики пөс хеви база бар; дилги кежи бөрттүг. Одагга отка-даа дөгеленмес. Чамдык чуга хептиг херээженнерниң аңаа адааргап турары илдең. «Силерде мындыг идик-хеп бар бе? Тып бер. Чүнү-даа бээр бис!» деп имнеп, шулуңнап, бистерден айтырып келирлер. Бир-ле ийи харлыг хире уруун өл хой кежи-биле шарып алган, мырыңай-ла аяс дээр дег, ак-көк карактыг, холук чок чуңгу-сарыг баштыг аныяк уруг меңээ чалынган чүве дег, чылыг хеп айтырарга, бүгү-ле чүстерим адырлы бер чазып: «Мынаар аалдардан сураглап көрейн» деп шулуңнап имнээримге, билип чадааш, демги-ле Көк-Лопсаңны тып эккелди. Оозу мээң чугаамны очулдуруп бээрге, өөрүп турары-даа кончуг. Ол аразында мени ыңай-бээр аалдарже хөделдирбейн барган. Оозун сөглээш, ийи бөрү кудуруун улап тургаш кылган – мырай чаа кылган моюн чылыглаар богаамны салгынга силгип-силгип, бичии, чараш аваның аккыр мойнунга ийи орааптарымга, өөрүп каттырар дээрге-ле, карааның чажы кээр болду. «Мээң мойнумдан ческинмес, харын ыглай-ыглай, шуглай туттунуп турар чоп эки уруг боор!» деп өөрээш, дүрген-не ырап чоруптум: чоруй баарымга, ыглаары читсин дээш аан. Ол хамаанчок чамдык тыва эрлер соок-даа тоовас, бөргүн-даа боой багланмаан хап кээрге, ооң карара додуга берген кулаан суйбап көргеш: «Бо чүге доңа берген кулагыл? Бир-ле чүве-биле чаап каан чүве бе?» деп магадап турарлар бар.
Чамдык кадайларның ашактарын чемелеп, бүдүү хыйланып, ыглажып турары мырыңай илдең. Нояннар өөнче дүкпүрүп тургаш чаңчаныр. Сөс билир чүве болза, та чүү деп турар чүве ыйнаан. Чүү-даа болза алгап-йөрээвейн турар хевирлиг.
Хойну-даа өлүрүп, инекти-даа соп турар. А оларның кежи эриг турда-ла, кайы мурнааны будунга идик кылдыр шарып эгелээр. Ылаңгыя дүккүр хой кежиниң дүгүн ишкээр кылгаш, шарыптарга, ол дештип үрелгиже, чылыг болбайн канчаар ийик.
– Бистиң бо Өвүр улузунга элээн когарал, шүүделди кылган болдур ийин оларың – деп, кырган-авам немежи каапты.
Чүү-даа болза чагырчы болгаш мээрең-биле Кош-Терекке чугаалашкаш, арыда кызылдарны айтырарга: «Бис эки билбес бис. Хөделип чоруп-ла турар, сураан дыңнап тур бис» – дижирге: «Оларга ындыг-мындыг медээ чеде бербезин халак! Ону эки быжыглап карактагар» деп, мону чагаан. Ынчаарга демгилери:
«Бистиң бо өг-баш дээн чижектиг шүүдел үндүрүп, үр апаар болза, болар дораан-на ажыт-чажыды-биле арыже медээлээр орук дыдык, силер оозун кичээп көрүңер» дишкен дээр чүве. Ынчангаш олар маңаа бүдүү бузуп, чүвениң байдалын билип алыр дээн.
– Олар чогум кызылдар-биле шуут сегиржип алырындан дидинмейн мынаар, моол чуртун – Хактыг-Хаяктыг кода таварып кирер орук-чириин билип алыр хөөннүг турган дижир чүве – деп, даайым немеп кагды.
– Бо аалдардан өг, энчек-кидис, чылыг идик-хеп сурап; саткан хевирлиг бооп чоруй, шуут былаап, тудуп алгаш чоруй баар апарган. Оон-на ында-мында чон бүдүү дүймеп: «Канчаарыл? Маңаа моон үр турар болза, Моолдуң Мингат хүрээзи дег апарбас бе? Дүрген-не чайлатпаажа хоржок!» деп, артык идик-хеп, кидис, алгы-кеш ышкаш чүвезин чажыртынган. Харын-даа эки-бак боо-моңгуну-даа белен, эптиг черлерге чажырып, эки аъттарны тускайлап эгелээн-не болгай – деп, ачам база улашты.
– Соок-даа улам дыңзып, одаг-паараң чоогунда одаар чүве-даа төнген. Үжүп-доңуп, аараан улус улам көвүдеп, дорайтаан. Чоок-кавыда кыштагларда аалдар, мал-маган-даа оларга илдең көстүп тургулаар апарган. Мен бодаарымга, олар өлген кижилерин улуска көргүспейн, бүдүү аппарып харга хөөп кааптарлар. Олар чораан соонда, хараган аразындан чеже-даа кижиниң сөөгүн бөрү, куш чип турбадыве – деп, Шевер акым оон-даа ыңай уламчылады: – Бистиң бо багай дүжүметтеривис база-ла коргуп, чүнү-даа канчаар аайын тыппайн барган. Адак сөөлүнде бистиң бо кайгал Тараачының тыппазы бар эвес.
– Силер-даа хей-дир силер, ыытташпаңар. Мен орустарыңарны чогуур оруун айтып, ыттан эрттирип каайн – деп, дүжүметтеринге мынчанган.
– А богда чүү деп чоор ол! Бис ыыттап чүү дээр бис. Кандыг-даа аргазын кылып көр, Тараа! – дижип, тейлээр чыгыы апарганнар-дыр.
ТАРААЧЫ ҮДЭЭН
Күжүр Тарачы-даа чүзү боор, шору аянныг кеттинип, шыырак аътты мунгаш, бир эртен-не орус шеригниң кол ноянының өөнге чула челзип чеде бергеш, таңныыл-доскуулду-даа коргунчуг имнеп-самнап эрткеш, ноянга барып, ээлдек эптиг бараалгааш, хелемечи негээн. Дораан-на Лопсаң биле бир тывалаар орусту эккелгеннер.
– Ча, өңнүк, чанчын Бакич! Силерниң ат-шолаңарны-даа бо улустан дыңнап алдым. Сен болза аар оруктуг, эр шериг кижи-дир сен. Мен болза бо чурттуң кол нояны кижи-дир мен. Ары талаже чорааш, чап-чаа-ла келдим. Сээң байдалың бергедээн-дир оо! Соонда моолдар ажынып тур… Чүнү үүлгедип каан кижи сен, мен билбес мен. Бо чыткан Успа-Далайдан ам удавас хөлчок соок тыныш үнер: инек мыйызы чарлып, ужуп чораан куш доң даш дег, барып дүжер соок келир. Маңаа дүн дег туман-шаң дүжер. Арыда кызыл орустуң байдалы мырыңай өске. Элегестиң Суг-Бажы деп черде каш-ла санныг партизан орустар туруп алган, тараачыннардан үстүг шаньгилер чип, сарыг хымыс хайындырып ижип, аъттары көк сула чип турар – бо-ла. Ок-чемзээ-даа чок, дадарык бырданнар чүктеп алгаш, чүдүкчү кадайлар сүрер – ажылы ол-ла. А сен мында соок черде хамык кадайлар, уруг-дарыгны хилинчектеп чыдып алган. Ам удавас хамык аътөмалың бо тыва аалдарның малы-биле кады чудап кырлыр. Бо хамык шериг-чепсээңни көрем! Маңаа күш чедер күш бүгү Тыва девискээринде чок. Кончуг сиген, тараалыг, чылыг бажыңнарлыг Арыже дүрген-не ажар херек. Чоп кончуг чанчын боор сен. Сен аңаа барып тиилеп алыр болзуңза, бүгү Тываның нояннары-даа сээң талаңга-ла баар. Боданып көр, өңнүк – деп, Тараачы тыныш алынмайн тө каап берген.
«Даштындан көөрге, анаа-ла хөй кежи тоннуг, шокар арынныг, бичии боттуг, кара тыва. А чугаалап олурарын көөрге, мээң мелегейимни өттүр билгензиг. Хөй бора-хирилээ аразында чүү мындыг эзир тыптып келди бо?» деп, Бакич элээн үр бодап олурган.
– Сен Арының чогум каяа-каяа чордуң? Кызыл партизаннарның артында кызыл шериг бар болгай. Сен ону эки билир сен бе? Дыңнаан сен бе? Мегелевейн көр. Мен сээң хөөзун чугаага тода бээр тенек эвес-тир мен.!..
Тараачы ана алгыра каапкан:
– Мээң чап-чаа чугаалаан чугаамга бүзүревес болзуңарза, бүзүревеңер. Мен ону силерге сыгап эвес. Мен чанчын болзумза, ындыг медээни чүс солаанның бажы-биле-даа садып алыры берге дээр мен. Сээң ол сагыжыңда хөй кызыл шеригни карааң-биле көрүп бүзүре. Оон коргары база шын-на-дыр.Ооң ыңай менден айтырыг-даа салган херээң чок – дээш, үнеринге белен шинчилиг: – Эй-эй, ноян! Сен мынча хөй шеригни, мынча хөй чепсекти хей-ле аар чүък кылдыр сөөртүп, сугга дүшкен дег доңуруп алган коргуп олурар-дыр сен. Ол меңээ анаа-ла хомуданчыг-дыр. Бага-дыр, өңнүк! Сен ноян дужаалыңны бо кадайга дүжүп бээр болзуңза, эки-дир. Бодуң ооң идиктерни шидип берип чор! – дээш, аажок тадыңайнып каттырган. Ноян иштинде дыка хорадаза-даа, арны кызып, ыятканын илдең1 туттунуп харыылаан:
– Ча, оюн, каткы-даа болзун! Мен бодум билир мен. Сен харын чугаалап көрем. Элегестиң Суг-Бажы баар орукту билир сен бе?
|
|
|
