 |
Акыларым кижи аксынга кирген 16 глава
|
|
|
|
– Бо дүне ойтулааш кежээлээш, мындаагылар черле оюрзап чадаан ышкаш аа? – деп баштактанган.
– Көрдүң бе, мону база!.. А хамык кыстар ол хире ынакшып турда, канчап удуур чүвел? Сен харын чүңнү кылып чытканың ол? – деп, Тевер-оол куйгаадып, баштактанырын оралдашкан.
– О, харын де, хайырааты! Мен хөөкүйнү чүү тоор боор. Уруг-дарыг кенен, аныяк-даа болза… улустуң чараш, чаагайын кайын эндээр ийик. Мындаагыларны-ла шуут ажыт-чажыт чокка туткамнап – адап-сурап кээрлер чорду ийин.
– Көрем мону! Кочулаксап орарын ой. Ындыг-ла эки дыңнап чыткан болзуңза, мени чогум кымның уруу, кым деп кыс ырлады ынчаш?
– Кымны кым таныыр боор, хайырааты. Өвүр-ле кызы ылап. Мен ышкаш кижээ олар хаак бажында хаттар, хангай кырында сыыннар-ла. Харын таалап удуп чыттым – деп олурган. Ол хөделдеп турган эрниң ады кым болду – уткан-дыр мен, база-ла кайгал, аастыг-сөстүг, Тараачы дег кижи дижир чүве ийин.
Ооң соонда ийи бе, үш бе хире хонганда Шевер, Тас акыларымны аъттарга үңгерип эккелгилээн. Оларның шак ол кижиден өске дүрзү-түрлери сагыжымдан кезээде ыравас бооп артып калган. Чижээ, Шевер акымның бажы дулгу ышкаш, ийи карааның чаа кызыл, а карактарының даштыкы кежи сарыг-ногаан, арнының ыжыынга думчуу бичии көстүр: ол баш ыжыы, мойнунче, хөрээнче тудуш селгереп бады баргылаан. Олура албас – адаанга чымчак чүве салгаш, доңгайты чыттырып каан. А ийи балдыры паш хөөзү дег кара, барык-ла көп-белдирден чиңге майык чедир: кежинге сыңышпайн, оон-моон чара теп, хан, ириң төктүп чыдар – сугда өл дазыл-даа ышкаш, улус олче көре албас, караан чажырар. Ийи чиңге майыы – хендир дужактыг читкеш, тайгага чайлаан аът-даа ышкаш, саак биле тар демир өйүп каапкан. Ийи билээ база-ла ындыг. Салаалары барбыгыр ыжык боордан аңгы дөрт салаа дөзү кара-ногаан билзектер суктунуп алган ышкаш, дыргактарыөл черге үр чыткан дүдүк хола, чес-даа ышкаш, салаа дөзүн үзе кызып, дыргак иштинче кулузун хап киирип турда, шуут-ла өлгүлээн. Сайга олурткан дискектери болгаш сөөк чодалар безин кара-шокар мезилдерзиг-даа. Ол хирезинде улуска аңдара-дүңдере кагдырып алгаш, Шевер акым барбыгыр чаагында сиңниккен бак хораннар оон-моон сыстып төгүлгүже каттыргылаптарга, аккыр удургулары көстүп кээр, а даг диштер бүглери база кара-көк. Биеэги кадыктаазы хевээр чырыткылыг арткан-на чүве ооң омак, топтуг, хөглүг каткызы. Ол каткы, ооң үнү эвес болза, туткан-на чүвези сагыш дег, бүдүп турар уран – даараныр, чазаныр болгаш узаныр Шевер-Сарыг акым ол деп таныыр аай чок. Чамдык кадайлар көргеш, сырбаш кыннып: – авайым! – дижип, алгырыптар ийикпе, ыглаптар.
|
|
|
– Харын-даа канчап өлү бербээн! – деп-ле алгырары хөй.
Балыынга өшкү өлүргеш, ооң изиг эдерин шып, оът, өт ышкаш кара эмнер ижиртип, чаап; даады куйга чидиртип, чиңнеп турза-турза, ай-даа четпээн, кылаштажып, оон чоорту аътка безин мунуптар апаргылаан: «Эр улус ындыг чаяанныг-даа чүве ыйнаан. Оон башка ол хире балыг кижи кайын дирлирил? Чүгле балдырынче бөрүнүң чаңгыс диш балыы кирген мал безин өлү бээр ышкажыгай» дижип кадайлар чугаалашкан олурарлар.
Удаваанда чыыш-даа тарады. Улус: «Өршээ хайыракан, бак-ла чүве ыңай турзун!» – дижип, өрү тейлеп турар. Аанакайын, бичии оолдар бистер чүү боор, «чыыш чуртунга» халыжып чеде берген бис. А богда! Биеэги-ле саактар, улус олуртуп турган сайлары, ында-мында оңгарларда эккеп төккен, бажы салбарай бээрге, солуп каан турган хаактар ханныг-ханныг хевээр, эңмежок! Дүк каккан соонда, каапкан савааш-ла. Сынган манзалар-даа чыткылаар. Бир шаагайны илдиргезинден ыяшка илип алгаш, сугга эккеп чуп-чуп, топтап, сө кезип тургаш, көрдүвүс: ийи каът хөмнү аразынга элезин ургаш, дугурук идик улдуңу ышкаш кылдыр, баг-биле көктеп каан болур чүве-дир. Аңаа чыылган тенек оолдар демги саакка ийикпе, сайга олуруп, калчаарап-ла турар бис.
|
|
|
Өг орнунга безин дүжүметтерниң аай-аайы-биле олурупкаш, чамдык өөрүвүстү кончуг сураглыг кайгалдар орнунга олуртупкан байысаап, шүүп турар бис. Чүгле чыыш чуртунга-даа эвес, ховуга хой кадарып чораан уруглар, дүне алаак дезинге чылгы манаан оолдар-даа улуг от ужудуп алгаш, «чыыштап, эрээдежип» ойнаар бис. Улгады берген оолдар эът быжыктырар, өөренип алыр дижип, чирим-биле шагаайтажып, шала калбак баглыг кымчы-биле езулуг-ла какчып турар. Бир хүн бызаалар чидирипкеш, алаакка элээн мугуртап кылаштап чорааш, оолдар өттүнүп, «чараа хап» төлгеледим. Ховуже барган кылдыр-ла дүжүп турар мындыг. Ам-на барып ээп алган-дыр дээш, ховуже углааш, арыгдан үнүп кээримге, мырыңай-ла чыыш чуртунуң кырынга үнүп кээп-тир мен. Ээн-уун, ылым-чылым-на чүве, кончуу-ла сүргей. Аңаа чааскаан кээп көрбээн кижи мен. Оолдарның адыра тыртып, дүжүр октапканы саактар чанынга, мырыңай-ла мындаа чаа маңаа бооп турган эрээ-шүүлде, алгы-кышкыны бодай кааптым.
Эрте шагдан бээр туруп келген, унунда чөвүрээзин аштаан аъттар хемирип каапкан чодур-чодур теректер ам-даа човууртавышаан-даа ышкаш, оларның ол човууру Кара-Туругнуң, шагаайтаткан кижи арны дег, кара көк куржааңгы хаяларында барып чаңгыланып-даа турганзыг. Ам топтап дыңнап турарымга, Амырак-Хемниң улуг унунуң ырак арыг иштинде шаалаан даажы ол-ла уе-човуурнуң сөөлгү шимээннерин ырады чуукталдырып бадырып чыткан ышкаш болду. Ол аразында, мындаагы Тараачының шаандагы улуг чыыш соонда Өвүр Амырак «букталган чер» деп чугаазы сагыжымга кире хонуп келгеш, төгүлген ханы ам-даа каткалак ээн куу «чыыш чуртундан» дүрген-не ырап чоруптум.
|
|
|
КУДА
Кижи өзер, кидис шөйлүр деп чүве бар болгай. Ол-ла аалдар аразынга малга манаакай, пашка туткууш бооп чорааш: «Ох, күжүрнү, эр-ле апарган-дыр. Өскүстен өлбес деп чүве ол-дур ийин көрем» дижир улустуң чугаазындан-даа алырга, чыл эрткен тудум, өзүп олурарым илдең. Кижи өскен тудум сонуургаа болгаш догун чогу дам-на бар чыдар: кылыр ажылы-даа үнези улгадып, кижи бүрүге диледир; оон деңнээрге, бирээзинден могаттынгаш, бирээзинге барып, оларны адааргаштырып былааштырар ийикпе, эш-өөр-даа көвүдеп, ары, өвүр дээш чорбас-барбас чери ховартаар.
Сарыыл кирип, чамдык чугаа-соотка бүзүревес, харын чамдыктарга удур маргышкак айтырыглар салыр ийикпе, оларга бүдүү иштинде чигзинер болгаш чүве-ле болза улустан дыңнап бүзүреп чоруур эвес, боду карак-биле көрүксээр. Бо-ла дагылган-тайылган, байыр-наадымга барыксаары бир-ле берге аарыг ол! Улустуң шак ындыг байыр, дою-даа үзүлбес, бирээ-ле болу берген турар. Бодап-даа көрүңерден, куда болуру дээрге чаңгыс-чуңгус удаа болур таварылга-даа эвес.
Куданың «дөрт херээ» дээрге баштай-ла аас белээ бээри. Ол болза даштындан көөрге, онза шоолуг байырлал-даа чок. Оолдуң ада-иези боттарының эптиг, таарымчалыг эдержип болуру, харын-даа ха-дуңма – бот-боттары, каш шагдан куда-баар дээр ийикпе, арбан-дөрбен дижир кижилерни бодап, шилип, кымда кыс барын билип алгаш, оларже бир-ле топтуг-томаанныг: ужур-чөптү билиндир чугаалаптар аастыг-сөстүг кижини айбылап чорудар. Азы оолдуң ада-иезиниң кайы-бирээзи боду чедер. Ол баарда, кудар сөңнүг, тудар актыг болур; а тудар агы дээрге кадак, дадаазын ышкаш чүве-ле… Ындыг болза-даа ол актың артында, шыырак улус болза аът, шарыдан ара чокту аазаар чүве. Улустуң тоолдарындан алырга безин аас белээнге «аът бажы дег алдын, бөрү бажы дег мөңгүн» сунган болур ышкажыгай. Аас белээ сунуп барган кижи сөңүн ажыдып, бурганга дээжилеп, отка чашкан соонда, мурнай уругнуң адазынга арагазын туткаш, агын сунгаш, келген херээн чугаалаар. Ооң соонда кадайга кудар. А кыстың ада-иези ол дораан-на «болур, болбас» дээн харыыны берип-даа ыдарлар-ла. Азы кандыг-бир тыртылчак болза: «Бис боданып, ха-дуңма, ажы-төл бүгүдээ-биле сүмележип чөпшээрешкеш, чогуур харыыны ынчан-мынчан берээли» деп болчаг хуусаа салыр-ла. Ол душта оол биле уруг мырыңай танышпас, көрүшпээнден байтыгай, харын кавайлыг-даа чыдып болур…
|
|
|
Куданың ийиги херээ болза «шайын бузары», «дүгдээри» дээр ийи херек колдуунда-ла хары угда болур чүве чораан. База-ла оолдуң ада-ие талазындан шыдаар-ла шаа-биле арага, хымызын чыып, эът-чемин дөгернип – байырлалга белеткенгеш, кудаларга чеде бээр.
Ол баарда, оолду-даа эдертип алыр. Кыстың-даа ада-ие талазы байырлалга дөгернип келги дег ха-дуңма, чоок-кавы улузу чыылган, манап турарлар. Уругну-даа ыңай-бээр барбас кылдыр угба-дуңма, эш-өөрү үттеп-сургап, хепкерип белеткээр.
Ах, болза-даа аңаа улуг, аныяк кадайлар өнедиин-не уруг дыңнап олурда, оларны шаанда кудалап кээп турда, канчаар өөрүп, ашаа оолду көрүксеп, сүрээдеп, ыядыр ийикпе, ындыг болза-даа улугларны дыңнап, ужур-езуну эдерип турганын хөөрежип турда, каткы, хөг-даа үзүлбес. Чамдык баштак кадайлар бүгү-ле баштайгы таварылгаларны ол-ла хевээр тоолдап кээрде, хамык аныяк уруглар ана чер дырбап, кара баары кадып, катап-катап айтырган турарлар.
Куда кээп дүшкен соонда, уругнуң ада-иезиниң өөнге оолдуң ада-иези баштап, кол-кол кудалар өг кырынга бөле баглап каан хаактар салгаш, кирип кээп, башкы сөңүн кудуп, мендилежип шайлаарлар:
– Кеннивистиң үш чажын чарып, шайын бузуп, дүгдег херээн бүдүрүп алыр дээш, бараалгап келдивис. Кудаларның аксын-сөзүн-даа дыңнаалы – деп, барык-ла байырлалды ажыдарын чарлаан ышкаш чугаалажыр.
Келин кыс ол хүнге чедир бажын кежегелей өрүп чоруур. А ол хүн кежегезин часкаш, оолдуң кежегези-биле холуй дырап езулааш, оон соңгаар кыстың кежегезин үш чаш кылдыр чара өрээш, боошкун дээр ийикпе, чавага, салбак-чачак, чалаа-кара баглаар…
Чавагазын салбактаңар,
Чаваа-Доруун эзертеңер.
Кежегезин хиндиктеңер,
Хенче-Доруун эзертеңер…
дижир ыр-даа оон тывылган. Ону баглап күүседирде, база-ла кыстың назыны четчип, сарыыл кирип езу билир болганындан хамааржыр. Шору улгады берген болза, бодунуң чөпшээрели-биле бүрүн дериин баглаар. А бичии болза, хөй-ле чүве баглавайн, анаа-ла езулап, салбак баглап каар. Чавага баглаан соонда кыс-кыс эвес, дүгдектиг азы кадын болганы ол. Ооң уламындан база-ла мындыг ыр тывылган:
|
|
|
Дүгдектигде уруг чараш,
Өгде чаңнаан чажы чараш;
Дүктүг аңда дилги чараш,
Харда маңнаан изи чараш.
Бо ырда ужур-ла бар; бир чүүлүнде кыс болза үш чаштыг, чавагалыг; черле бир янзы солун: «кижи кижизи» деп бегленген, шегленген чоруур. Ону мурнунда тооп эскербейн, азы далашпайн чораан үе-чергези оолдар өөрү ам кээп адааргап, хүннүүргеп, аксын туттунуп эгелээр. Сестир, чалданыр чүве-даа чок, туразында – хостуг аажылап чораан кызыжак ам ужурнуң чагыргазында туттунган: куштуң чалгыны кыскалаан соонда, чораан кулунну чүгеннээш, эзертепкен соонда, бир-ле шинчи кире бээр-ле болгай.
Күдээ оол катының өөнге киргеш, бурганга тейлээн соонда, эът доораан быдаа кудуп бээрге, оозун дөгере чипкеш, аяан-таваан хойлап алгаш үнер. Өнчү айыткан соонда, оол «күдээ аъды» деп аът албышаан, хой кажаазындан барып туралаан кошкарын тудуп алыр чүве чораан.
Оолдуң адазы баштайгы-ла сөзүнде, «кудаларның аксын-сөзүн дыңнаалы» дээн болгай. Ол чүзүл?
Ол болза «кудалардан кымнар-кымнар, чүнү-чүнү алыр, чиир бис дижир ирги?» дээн айтырыг-дыр. Кысты «кижи кижизи» кылдыр чажын чарып алыр болганда, кыстың «садыынга» чүнү алыр силер дивес ужур чок.
Ол айтырыгны салыр мурнунда-ла бег, кунчуг талазы боттарының күскел шинээзи-биле бээр чүвезин боданып алган, аазап-даа келир-ле. А катаат-чуржаат талазы оларның ол аазаашкынын дыңнаар дээш манаар. Ынчаарга келген кудалар кижээ: «Он берттиг, чүс кара малдыг бис» дээн дижик. Ол чүнү аазааны ол? «Он берт дээрге он бода хөлү-дүр: беш аът, беш шары дээн ышкаш. А «чүс кара мал» дээрге чүс лаңның барааны бооп болур; бир шай – бир «кара мал», бир даалымба – бир «кара мал». Чүге «кара мал» дээнил? Кыс садыы негээн кижини «малдаан» кижи дээр, ынчангаш мал боду-биле эвес, а ону бараанга шилчиткен ады-дыр ийин.
Аргажок ядыы кижи кыс кудалаан дижик, «үш берттиг, үжен кара мал тудайн» дээн-дир: үш бода, үжен шай апаар ышкаш чүл. Тоң аргажок бергедеп келгенде, «кара мал» дээрге кечим шай ийикпе, бир хааржак сереңги-даа болур-ла.
Ам ол «он берттиг, чүс кара малды» аазаан кудалардан малдап чиир кудаларны көрээли. Уругнуң адазы оргаш:
– Бир аът, бир шары, он «кара мал» четтирер апаар-ла кижи-дир мен, кудагайлар. Бир-тээ аът алыр дээн чүве болганда, багай-согай мал ады элегер чүвени канчаар бис, чажыын тыртар дээн эвес, кудагайларның «Элчиген–Калдарын-на ап көрээли» деп бо кадай-биле сүмелешкен улус бис ийин!..
– Кудагайларның аазааны езугаар күзелдиивис-биле тудар-дыр бис ийин – деп, оолдуң адазы дораан-на харыылавас аргажок.
Оон арткан сес бода, тозан «кара малды» кыстың акылары, даайлары болгаш өске-даа төрелдери база-ла дүк-чүзүннер адап тургаш, малдап алгаш баарлар.
Ол малдаашкынның угу-ла барып база харыылыг апаар турган чүве. Уругнуң ада-иези кызының бүрүн дериглиг өөн дөгербишаан, кыстың өнчүзүнге хөй малын сүрүп бээр болгай. А демги малдап чип алган төрелдери база-ла анаа олурбас, кысты дерижер, өнчү-селиин салып бээр, ол-ла дүгдээшкинге кыстың өнчүзүн аазаптар. Мынчап кээрде малдап чиген ха-дуңма ол чаа немежир өг-өрениң өнчү-хөреңгизиниң өзээн тургусчур ха-төрели ол.
Ча, малдаашкын – алчыр-бержир езулал доозулган соонда, ниити чыылган чонну олут чазадыр, найыр-наадым-даа эгелээр.
Шай бузуп, дүгдээшкин дооступ, келген кудалар чанган соонда, үш хонгаш, эвээш кижи база-ла сөңнүг, «бөдей чавырып келдивис» дижип, биеэги өг кырында салып каан хаактарын дүжүргеш, найырлааш баарын-даа көрген мен. Кыстың үш херээ-даа бүттү, «хооралын» негеп келдивис дижип-даа арагалыг кээп турар боор.
Адактың сөөлгүзү – куданың дөрткү херээ болза кысты аппарып бээри дээр ийикпе, кенин дүжүрүп – алгап алыры. Эң-не улуг, эң-не солун найырлал болуру ол.
Кыс – берген черинде,
Даш – кагган черинде…
Кыстың өг-бажын, өнчү-селиин биеэк-ле дөгерип, белеткеп каапкан.
«Кыс дериир деп чүве тоң-на берге херек!» дижип, улус болган-на бажын чайып, тейлеп олурар чүве. Шынап-ла ооң бергезин дооразындан көрүп чораан мен безин биле берген мен.
Маңаа чижек кылдыр мээң билирим, ынчаардагы улустуң чугаазы-биле, «ортумак чергениң» өөн дөгергенин көрээли: он ийи-он ийи баштыг алды хана өгнүң ынаа, ханазын, тогана, хаалгазын - өг ыяжы чазаар бир шеверге чыл бурунгаар чагып кылдырар: өл ыяшты кезип, кургаткаш, чазаар болгай.Улуг-биче үш паш салыглыг, ийи өрээлдиг, сиилбиглиг шокар үлгүүр; серилиг оруннуң шокар ыяжын; дөрт шокар аптара; бурган ширээзи бирээ, аяк ширээн ийи; бир хомдуну тус-тус шеверлерге чагыгылаар. Угулзалыг арынныг алды барбаны эттеп, даараар. Чыышкын шывар кыдыглыг шепкен ийикпе, азы хураган дүгүнден өйген ийи ак энчек. Артыкы, иштики дөрт, орун баарында бирээ – беш сырыглыг ширтек. Мурнуу кыдыгларын шепкен-биле бүрээн дөрт каът орун ширтектери. Угулзалап, таналап арыннаан алгы хаптыг, чөөк ижинниг сыртык. Ол хамаанчок аяк-хавы, шаажаң хавы; дус, шай хавы, шай согаажы, тараа согаажы. Улуг-биче хоо, домбу, доңгуу безин үштен ара чок: бети-ле дээрге алды аяк, алды тавак, шай, быдаа, хойтпак узар үш хымыш; деспилер; илбек, челе, хөне дээш ыт деспизинден бээр бар турар; маска, туужуур, ширбиил, чүлгүүш, эдирээ, хыйырак ышкаш эдилелдерни адаарга-ла, аар-саар ышкаш болур, а амыдыралга дораан-на негеттине бээр чугула эдилелдерин хөөкүй ада-ие кайын уттур чүве ийик: ине, чүстүк, хачы, шивегей; кыскаш, малдыырны-даа чээрген дег черден чыып албас, чагыдып кылдырар эт-сеп-ле болгай.
Кыстың эзер, чонаа, чүген, чулары бүрүн дерии-биле ооң кышкы, чайгы, часкы, күскү идик-хеви безин ажылдап кедер, аянга кедер ийи-ийи болбаажа хоржок дижир.
Оон ыңай игил, бызаанчы, даалы, хорул болгаш шыдыраа, кажык ышкаш оюн херекселдери чок өг чеже-даа каас-шевер, четче-бүрүн болза, сеткил сергедир чүве чок – ээн, куруг – чалгааранчыг ышкажыгай деп, бир-ле сагынгыр кижи чугаалай кааптарга, ону кым чөпсүнмезил. Чамдык угбалары, даай-авалары уруг ааткыжы, кавай херекселин безин уругнуң бодунга көргүспейн, бир чажыт аптаразынга ыяк чажырып каарлар.
Ол-ла бүгүден көңгүс онзагай чүве кыстың кедип аъттаныр идик-хеви, дериг-шимээ! Кызын дериир дээш ада-ие айда-чылда амыр-дыш көрбес, сагыш аарып саттынып-долуттунуп – чудай-ла бээр!
– Шыяата, кыс белен. Уругну аппарып бээр хүнү, шагы-даа келген!
– Кысты бодунуң бүрүн дерии-биле баштангызын безин кедиргеш, мунуп баар аъдынга аъткарды-ла…
– Эх, кыс-даа өске черже, өске кижилерже чорупту! Хөөкүй кыстың хуу-салымы – ужуралы-ла билзин! Чок-ла болза «кижи бооп» – өг-өрегениң ээзи бооп, ынаанче, чаа ада-иеже чоруптары ол. Чок-ла болза:
Олурбас мен – чана бээр мен,
Оду чайлаан дивес силер.
Чорувас мен - өлү бээр мен,
Ера баштаан дивес силер.
Өл-ле ыяш ээп бергеш,
Өөң-не ол дээр ол-ла чүзүл?
Өске чонга бериплеткеш,
Өөрүң ол дээр ол-ла чүзүл? –
дээн чижектиг сырыннаашкын кыстың хөрек-чүрээнге хайнып-ла эгелээри ол.
Кадайларның херектиг, херекчок черге уяны аайлыг эвес, булуттуг, булут чок-даа дивес чаггылай кааптар кезек чаашкыннар-ла. Болза-даа кыстың үе-черге, төрел-дөргүлү уругларның үннери – каткы чугаазы ол хүн кедергей-ле өскелиг – дүүлгээзинниг. А оолдар! Ооң мурнунда чүнү-даа эскербейн, анаа-ла эл үскүлеп, дожап чораан бугажыктар хенертен караан көрүп келгензиг.
Ол бүгү-даа канчаар; чүден-даа шак ындыг ынак ада-иениң чылыг холдары-биле каастап, шимеп кааны аас-кежиктиг чуртталганың шак ындыг өөрүшкүлүг, сүрээденчиг чаагай езулалындан ырап чарылган өскүстер, Аңгыр-оол ышкаштарның сагыжынга ол хүн чүү кирбес дээр ону! Бурганны-даа кыйгырып алгырзыңза – ыыттавас, чалым-хая-даа болза, аңаа көөрде, харын чаңгылыг чүве ыйнаан.
Че, ол-даа канчаар, куданың бо сөөлгү херээн бүдүреринге бодумнуң барып, тоолга киржип чораанымны хөөреп берейн.
Ол болза база-ла, аанакайын, мени сээң ада-иең-биле кандыг-ла куда-баар элеге чораан улус боор бис дижип, ижиктирип, хоюн кадартып, эштенип чораан шору мал-буянныг аалдың уруу чүве. Кижээ улуг-ла кадыг-халанчы-даа эвес, харын-даа ээрек-баарак дээр чүве бе, холу чымчак, эриг баарлыгшыргы улус. Ынчангаш аңаа дөрт-беш-даа чыл чедир үнүп-кирип чорааш, аалзына берген турганым ол боор оң. А оларның ол хеймер –чассыг уруу Долбанмаа-биле эжишки үе-черге бооп, кады хой кадарып, ойнап өөренип калганывыста, ужур-ла бар: экивис-багывыс, эривис-кызывыс-даа билишпес апарган бис.
Уругну кудалап келген тала-даа шыырак улус. Ынчангаш кыстың ада-ие, ха-дуңмазы-даа шыдавыжа-ла дөгергеннер. Уругнуң дүгдээнин-даа база тода көрүп эрттирген бис. Ол дугайында Долбанмаа-биле черге чажыт чугаалашкан чүвевис-даа хөй. Кочулап каттыржыр-даа бис, ужурун билбейн, муңгараар-даа чүвевис бар-ла чораан.
А ам куда маңаа кээп болбас, аңаа Долбанмааны аппарып бээр апарган. Ол шынап-ла коргунчуг, муңгаранчыг. Мен хөөкүйнү кым ол кудаже эдертип алыр дээр чүве ийик. Харын-даа үш өгнүң ээн малын кадарар, саан-савазын тудуп, аал ээлээр кижи чедишпейн турда аан. Та ол канчаарым ол чүве ийик. Баштайгы удаада мээң чарыжын мунуп, пат-ла чаңын билирим аът турган, ону барып шавар дээш, Долбанмааның акызы мени эдертир бооп, хей черге хөлчок өөртүп туруп-туруп, мырыңай-ла даарта аъттаныр деп турда, оон-моон-на:
«Аалда аскак-бүскек үш кадай арткан-дыр, хой кадарбаажа хоржок, Аңгыр-оол!» - дижи бээдилер.
Ижин-даа ижин эвес!
«Ээн барза, ээн-не баргай, бөрү кырып кагза, кырып-ла каай, оларның аразында чаңгыс өскүс анайым бар эвес. Хувуразын-чайыразын, кудук алзын, чайык алзын! Ам черле маңаа турган-даа херээм чүл, бо дүне бир-ле ырак аалдарже дургуннай берейн…
«Хоюңарда хоюм-на чок,
Хой берзин дээр-ле мен…» –
деп даады-ла иштимде химиренип, кежээ даштыгаа кажаадан туттунуп алган, кожайлар-биле чула «бактажып-ла» тур мен оң…
– Чүге муңгарай бээдиң, Аңгыр!…– дизе-ле, мойнум кырында хөлчок чылыг болгаш чымчак хол суйбап келди. Ол холда аар мөңгүн билзектерниң соолаңнаанын безин изиг ышкаш эскерип кагдым. Чүрээм шимирт кылынгаш, көрнүп кээримге, Долбанмааның ийи караа хып турлар ийин моң! Ол ийи каракты чырык хүндүс-даа, орай дүне-даа, ыглап-даа чорда, каттырып-даа чорда, чеже көрбээн мен! Ооң кандыг-даа хөңнүн чүнү мурнап чугаалап кээр, кончуг чалданыш чок карактар-ла болгай – билир мен. А бо кежээ, бо кажаа кыдыынга, мээң арнымга көстүп келгени дег, ындыг көзүлгенин дөмейлээр чүве черле тыппас мен! Мен ол карактарже көре каапкаш, эң баштай хөлчок корга берген ышкаш болган мен. Чо-ок, ол коргуушкун эвес, күскү кааң дээрниң кызаңнаажы чүрээм иштинче кире-даа берген ышкаш… «мен, сээң кезээде чыннып чоруур, изиг отчугаштарың-дыр мен, мени тут, мени салба!» деп чаннып-даа келген ышкаш, бир-бир бодаарымга: «Мен ам чылывас, чырывас соглур деп баадым, канчаайн!»-даа дээнзиг… Ол аразында мээң ийи холум, оларны камгалаар дээн ышкаш, Долбанмааның ийи чулчургайындан барып, оожум тудуп алган, оожум чодуп, суйбаан турлар. Оон бодумну туттунуп, чазамыктап:
– Чок, анаа тур-ла мен. Сен чүге… чүге үнүп келдиң, Долбан?
– Бо-ла кадайлар кижи долганып, оглаңнажыр – хоранныы кончуг ышкаш чүл. Дашкаар безин үндүрбес…
– А богда, Долбан, бо улус мени эдертпес дижип турлар. Маңаа турбас-даа мен. Ам дораан дургуннап чоруур деп турдум. Сен улуска сөглеве шиве! Чүгле сеңээ чугаалап каар дээш, манап турдум.
– Ойт, чоруур деп чүң боор? Ынаар, ол куурумчу кудаже барыксааш чоор сен! Мени-ле сээң орнуңга арттырып каан болза, та канчаар амырап, дешкилеп турар мен ыйнаан! – дээш, карактарының чажы бады кээрге, мээң хөрээмге үскеш, ийи холу-биле эгиннеримден ыяк сирбектенипти.
– Че, ыглава ай. Улус дыңнааш, көрүп кагза, база-ла мындаагы дег, мени-ле: «Үен-даян чүве чугаалап, уругну өскээр сургаар» дижир оларың. Бээр туруп ал– дээш, кажан артынче, өгден ажыттай тырткаш: – Мени олче чорудуксаар хөңнүң чок болза, ындыг-ла ыйнаан…– дидим.
Мээң ол хомудалымны дыңнааш, серт кыннып, чүрээмниң даажындан корга берген ышкаш, арнымче көрнүп кээп:
– «Чорудуксаар хөңнүң чок болза» деп чүү дээриң ол, мелегей тулуп? Сеңээ мен херээжен өөрүмге безин чугаалавайн чораан иштим-хөңнүмнү канчаар чугаалаар ийик мен! Мээң ынаар баар хөңнүм чогунга ам-даа бүзүревээниң ол бе, мелегей?!
Шынап-ла менден иштин чажырар эвес, хөөкүйүмнү хорададыпкаш, аңгадай бергеш:
– Сен эвес аан… Бо улузуң-на ындыг чүве-дир – деп кагдым.
Иелээн, ол Долбанның ашаа оолду бактап, хөлчок бак кожамыктарны ырлажып чоруур улус болгай бис…
Чидиг бижик бизинде мен,
Кылаш дизе, тоо-ла чок,
Чиңге багның бажында мен,
Дыңзыш дизе, тоо-ла чок…
дижир бир кол ырывыс ол. Бир катап авазы ону ырлашканывысты дыңнааш: «Уругга үен-даян ыр айтып бээр кулугур моң!»– деп мени бужар чаңнаан-даа чүве.
Оон ам бот-бодувусту билчип эптешкеш, мынча дижип дугуржуп алдывыс: Долбанмаа ам дораан авазынга бүдүү барып: «Эртен чоруурумда, Эзирик эниим черле кагбас мен. Аңгыр-оол акым база малдан мунгаш, ол ыдып чедип алзын. Ол ийи меңээ эш болур, оон башка ынаар черле барбас мен!»– деп чыгаанга кирер болду.
Шынап-ла, дыка орайтай бергенде, Долбанның акызы мени бодунуң өөнче кыйгырып аппаргаш, чугаалай-дыр:
Даштын багда аътты мунгаш, куду аалдың Калдарагын дилеп эккел. Сээң орнуңга маңаа ийи-бир хонукта хой кадарзын. Ынавайн баар чадавас, эки көгүдүп көр, даарта бистиң-биле кады барып, аът чарыжы мунар сен – деп бо ыйнаан!
«Ол-ла болгай, хөөкүй Долбанны!..» Өөрээш, эжиктен үнгеш, аъттаныпканым билбейн барып-тыр мен. Алаакты куду халдап орарымга, ол-бо таламда дамырактарда чаш хаактар дөгере-ле караңгыда менче көрүп, дыдыраш баштарын согаңнадып өөрүп, холдарындан четтинчипкен ырлажып-даа эртип тургулаанзыг. Дээрде сылдыстарны-даа көөрүмге, Долбанмааны өттүнүп, менче чымчадыр көрүп тургулаанзыг. Аъдымның хөрээ-ле эдер…
Хувуразын, чайыразын,
Куруг-даа бол, чораай-ла мен.
Кушкаш ышкаш чаш-ла боттуң
Хуузу-даа билгей-ле ыңай… –
деп, Долбанмаа-биле кады ырлажыптар ырывысты ырлаарымга, өөрээн үн шоолуг-ла үнмейн-дир. Ону бис шала муңгаргай чораанывыста ырлажырывыска, эки ыр чүве. Барган дораан Калдарак эжимни кыңчыктырбайн-даа дуурайлап-ла тур мен:
– Эртен аъттаныр дээн улус эът-чемин быжырып, дөгерген: ижин, хырын, хан артыы, өкпе-шөйүндү, үстүг мүн дээш чиир чүве деспи-деспизи-биле туруп калды. Ийи-бир хонукта идээлээр-ле боор сен. Харын бо аваңга-даа хойлап эккеп турар сен!..
Эжимни ушкарып алгаш, ырлажып чоруп олура, черле сагыжым дөспейн:
|
|
|
