 |
Акыларым кижи аксынга кирген 18 глава
|
|
|
|
– Ийи-Сүүр деп дагларның аразын куду баткаш, Богаалыг-Базырыгны таварааш, Өөдең-Шөлдү куду кулбуртуп олурарыңга, чаш хаактыг дөргүнек чыдар, амданныг «Алдын-Булак» аржааны ол боор, билдиң! – дээш, бужурганчыг чаптанчыг, чараш шырайы-биле мени ана даамчырады-ла көрүп келди. Шак ынчаар иштим кижиргени бергенде, Долбанны болза туткаш, чалындыр сы куспактай кааптар кижи болгай мен, арай боорда-ла туттунган мен.
– Ол-ла, чааскаан тыппас хире болзуңза – ындында бир инек саап олурган, чиңгежек боттуг кысче айыткаш, – бо кысты эдертип бээйн – диди.
– Па, ыяап-ла мени кожуп бээр чүү боор! – дээш, инектиң дөрт эмииниң сүдүн шуут-ла игилдеп олурган ышкаш кылдыр, үн үзүктелдирбейн, аянныг сагбышаан, – кудазын кудазын аажок сонуургап турар Сендеңни дедаан. Ам дыка бижииргевейн, кудаң оол-биле эки чугаалаш! – деп, эң-не бичези кысче чая каапты.
– Ойт, дадайым. Чугаалаш деп чүңүл? Бичии оолду хөөкүйнү! – деп, Сендеңи мырыңай-ла эстип-хайлып, арнын менден чажырыпты.
– Бо кежээ, мыя куду аалда хам хамнаар-дыр, бистиң-биле кады баар сен бе? – деп орайтай бергенде, Сендең менден бүдүү айтыра каапты. Ол аразында мындаагы чаа Долбан-биле кажаа чанынга болган таварылгам ол хевээр көстүп келгеш, ыыдым чиде берген, харлыгып турумда:
– Ам-на сымыражы бээдиңер бе! Ол-ла болгай, күжүрлерни – деп, узун кара уруг отче саржаг чашканнай-дыр.
– Мен Долбанмаадан айтырайн шиве – деп сымырандым.
– Ону чоор сен, ынаар шөлээн черге чугаалашкайлар аан…– деп чорда-ла, бодалымче кара күске маңнап кирди ышкаш:
«Ыхы, мени оон ырадыксааш, мынчап дилгижектеп ойнап турар көрүнчүктер бе моң?»…
|
|
|
– Чоонмас чүве бе, кады чораанның ханы чаңгыс, деңге чораанның деми чаңгыс-ла болгай… Мен чок болзумза, ол чаңгыс-даа хонмас, маңнап чана бээр… Хөөкүйнү эдертип алыылы шиве – дээш, чаагын суйбай кааптарымга, чаш кулун дег киштей кааптарга, саап орган инээ безин серт кылынгаш, кылаштай бээди. Шынап-ла эстигер боор оң.
Дүрген кылаштап кээримге, Долбан даштын – өөнде чөленип алган, кызыл дээр хаяазынче ыыт-ла чок көрүп туру.
– Ам база-ла ыглап тур сен бе?… Ыглааш чоор сен – деп, оожум сымырандым.
– Ыглап турбайн… Силер ышкаш сыйтыңайнып, каттырып турар мен бе! – деп, мырыңай-ла чүрээниң дүвүнден килең, хомудалдың үнү кээп, баарымче бодунуң өдүн саарыпты. Бир эвес долгандыр бүдүү көрүп турар азалар карактары чок болза, Долбанны өл хаак дег – бүгү-ле чүстери, дамыр шыңганы билдинип турар кылдыр куспактааш, бодум база ынчалдыр ыглап, ооң ажыын, килеңин үлешсимзе кылдыр бодап келгеш, «силер ышкаш» деп сөстү черле чажырып шыдавайн:
– Дөө инек саап турган уруглар, бо кежээ куду хамга бараалы дээрге, ынавадым ышкаш чүл, чүге хорадаар сен, Долбан?..– дээн үнүмде ыгламзыргай хөөн барын биле тыртып кааш, уруг сырбаш кыннып:
– Чүге ынавадың ынчаш? – диди.
– Олар мени сенден чарып, ырады эдертир дижип турар ышкаш.
– Ынчаарга сеңээ багай бе ынчаш? – дээш, мээң арнымче биеэги-ле хуулгаазын, чаштыг карактары-биле бүткүр-ле бодумну өрттеди бээди.
– Эки-багын сен билир-ле сен ийнен…
– Че, ындыг-дыр… Оода сен ыглава. Мен ам черле ыглавас мен… Мен бо өгге хонуп чыдырымда, моон черле ырап болбас сен, билдиң бе? Дүнениң-не дыңнап турар ышкажыл сен, кандыг-дырлар…
Оолдар, кыстар ол чаа өгге кээп орайга чедир ойнап-ойнап, чаа олурупканнарны чүге иелдирзин каггаш баарын оралдажырлар. Ындыг болза-даа мен, Долбанның: «Сен удуп ал, акым» дээн айтыышкыны-биле шагда-ла чыышкын баарындан дөжек салгаш, «өлүг» удуп калыр мен.
|
|
|
Оол шала сөөлзүреди ийи-үш дүне барык-ла даң аткыжа бодунуң садып алган «кадайы»-биле шыңгыы чугаа, харылзаа кылырын оралдашты: коргудар-кыжаныр, чөптээр болгаш хол-даа чедер аргаларны дөгере хереглээн. Ындыг кудалажыгны дооразындан дыңнаары кымга солунул?!
Үшкү удаа таварлажыгда мен безин корткаш, үне халып чоруй бар часкан мен. Амыдыралдың боралгактарынга эштир хамаанчок, аржаан-булактың эриин базып, амзап көрбээн, көге-буганың чаш төлү ыя ол каш хонукта ындыг мерген шаалда, догааштырыгларны кайын тып алган чүве ийик? Долбанмаа дүн ортузунда туп-тура халааш, чулазын кыпсыпкаш, орунда сандайланып олуруп алгаш, көңгүс-ле анаа чугаалады:
– Бис ийиде чаңгыс чаглак алдынга чурттаар салым-чаяан черле чок. Силер мени эки кичээнгейлиг дыңнап көрүңер аңар: хей будулбайн, сагыжыңарга кирер кижиден сураглаңар. Боданып көрүңер, акым. Соң-даарта сөңневээн дээш хомудал үндүрер силер! – деп бо-ла. Эр-даа тудуп, үш сынны ажыр, үш хемни кежир маңнаан хүлбүс ышкаш, туманналган караан өлерти көргеш:
– Ындыг кижи ооңну адаң-иеңге мурнуда-ла чоп сөглевээн сен! Бээр чүге чоруп олурган сен?
– Ийе, силерге чугаалаан мен, утпаан боор силер. Бистиң аалывыска баргаш, туруг баарынга мени тудуп алырыңарга, чүү дижик мен? Утканыңар ол бе?
– Мен-не болгаш сени салган мен.
– Ийе, меңээ эриңер көөргеттинип, бистиң кожа аалывыстың уруун ушкарыптаан болзуңарза, мээң кылыым-даа чазылбас ийик. Меңээ күш дөгээн болзуңарза, сарыг сыптыг кестиктиң бизи-ле силерни оожургадыр турган ийик. Ол кестиим ам-даа бар-ла бо – дээш, орнунуң үстүү каъдының алдындан бир карыш, мугур сөөм демирлиг, чук дег сарыг сыптыг бижекти уштуп кээп: – Караңгыда чүткүп тургаш, харын-даа канчап эндей бербээн силер? – дээш, оозу-биле ойнап олур. Ол душта кажаада бир хунажык:
|
|
|
– «Ува-а-а» – деп, өлүмзүргей үн шөе кааптарга, серт кылындым.
– Сен мени коргутпа! – деп, «честей-оол» бижекче көрүп, хүлүмзүрүүрүн оралдашты.
– Коргударын оралдажып турар кижи силер болгай силер. А мен дээрге дөстүнериниң савазы долуп кээрге, ооң кара шанын чугаалап, харын адак сөөлгү идегелдиң челинден туттунуп, силерге чөвүн сөглеп, дилег кылыр деп бодап алдым: дыңнап көрүңер аңар… Силер эр кижи-дир силер, назыңар менден ыракта улуг-даа-дыр. Меңээ дузалажыңар: силерниң-даа, мээң-даа ада-иелеривиске барып чугаалаңар: «Бис ийиде бир черге чурттаар хуу-салым чок-тур. Уруг-даа чөвүн сөгледи, бодум-даа хөңнүм чок-тур. Алышкан, беришкениңер бажы менди, дүгү-чүзүнү бар турда, негежип алыңар» де…
– Чок, мен ынча деп шыдавас мен. Халыыдава!
– Па! Ынчаарга ам чүнү шыдаар ирги силер? А мээң сөөлгү, шынчы – кижизиг сөзүм: бис ийи бүгү назыда өжээнниг болур бис. Чүү-даа бүтпес.
– Сени мен күш-биле чагырып алыр мен. Хоойлудан баш эртер сен бе?!
– Ынчаарга, мелегей бажыңга мону эки шиңгээдип ал! – дээш, демги-ле бижээ биле чиңге баг көргүскеш, – меңээ ам хоойлу бо-дур. Оон өске кандыг-даа хоойлу хүлээвес мен. Бо ийи хоойлу болза силерниң мелегейиңер-биле болгаш мээң өжээним-биле хораннап каан. Мээң чөптүг дилээмни тоовадыңар. Ам катап дилевес мен. Ындыг-даа болза, даарта хүнзедир бодангаш, чөптүг харыы чугаалап келзиңерзе, дыңнап болур мен. Менде өске сөс чок. Мээң чанымга чагдап, өлүмге далашпаңар. Дөө бир кижи дыңнап чыдыр эвеспе...
Чидиг бижек бизинде мен,
Кызаш дизе, тоо-ла чок.
Чиңге багның бажында мен,
Дыңзыш дизе, тоо-ла чок
Ооң соонда «честей-оол» ол чаа өгге хонмастаан, аалга-даа шоолуг келбестээн, бүдүү сураан дыңнаарывыска, ында-мында арагалаан, азы ойтулааштаан уруглар аразында хап турар болган. Аңаа немештир – хөөкүй эр «Кадайымга хөңнүм чок, чүнү-даа билбес тенек уруг эккеп каапкан, көөр-даа хөңнүм чок» деп чораан дижир чугаа-соот дыңнааш, Долбан-биле иелээ хөлчок-ла өөрүп, «чөг-ле, чөг-ле, экизин!» – дижип каттыржыр бис.
|
|
|
Бо-ла чылын берген кыстың
Боду хозар диведиве.
Бо-ла чылын эткен хектиң
Боску дунук диведиве –
………………………………
………………………………
дижип, ойнаан уруглар аал чанынга бо-ла кээп ырлажыпкаш баарлар. Ынчап чоруй Долбанмаа чамдык уруглар-биле бүдүү сымыражыптар, харын-даа ол-ла бег, кунчугларының канчаар йөрээл номчуп орарын билип турар апарган. Ынчангаш хамык-ла бурууну демги дожаарап чоруур эрже үр үени шыдап эрттирип-ле тур бис. Мен-даа эш-өөрүм тып, чамдыкта оолдар-биле кады чылгы-даа манаар, хамга-даа баргылай каап, долгандыр турар аныяктарның хөөмейинден демги «честейниң» изин-дажын билип ап турдум. Ай чеде берген.
Бир кежээ-ле, ол аалдың уруглары элээн кижи, Долбанмаа база, арыгже ыяштап кирдивис. Демги-ле инек саап турар кыстар-даа, бичии-бичии оолдар-даа бар. Долбанмаа ол үези кыстар-биле кады ырлажып эгелээн. Мен ам ыр-шоордан калбастаан. Ол-ла ырларның хөй нуруузу чаныксаан кыстың ишти-хөңнүн илередип турган:
Олурбас мен, чана бээр мен,
Оду чайнаан дивес силер,
Чорувас мен, өлү бээр мен,
Ера баштаан дивес силер.
* * *
Чадыр өгнүң чалгааранчыын,
Чаза тырткаш, октавытса.
Чаза тырткаш, октаан соонда,
Шары чонаа кылып алза.
* * *
Каш-ла чүзүн малы-биле
Катай садып алыр эвес,
Караңгының дүнезинде
Карбап чорааш, тывар-лайнан.
Үш-ле чүзүн малы-биле
Үзе садып алыр эвес,
Үш-ле дүннүң дүмбейинде
Үңгеп чоруп тывар-лайнан –
суг-суг диггилээш салгылаптарга, езулуг-ла буугуп келген Долбанның үнүнде кандыг уяралдар чок дээр ону! Эр-кара бүшкүүрнүң ыяңгызы-даа ышкаш, эткин түлүүнде сыын-даа ышкаш. Ону ырлашкан кыстар кайын эндээр. Долбан-биле кады бажының суун мага хандыр-ла суксуннап турлар. Ындыг болза-даа ол-ла арыгда чүнү-даа эскербейн чир-шоң дүжүп, ойнавышаан чээргеннеп турар бичиилерден база чажырныр бис. Долбанмаа:
– «Дүүн чаа-ла болар ышкаш мындыг хостуг чордум ийин, кандыг салым боор бо, угбаларым! Болар база мен дег апаар ирги бе?» – дигилээр. Ынчангаш «өзе бээрге, база кончуг» дээш, дөгере-ле бадырыптар бис.
– Че, кижи-ле болган ынак эвес кижизинге таваржыр эвес, чоп муңгараар сен, эжим. Хөңнү чок болганда канчаар, хөрүктедип чана-ла бээр сен ыйнаан. Чериң-чуртуңда… үең-чергең туру-ла ыйнаан, хувура! – деп, Сендеңмаа хөлчок эрес, аалче көргеш, думчуун чыдыыргаан ышкаш дырыштырды. Долбанмаа ол кыстың иштин ам чаа билгеш, куспактапкан. Олар ийиниң кайызының-даа чаражын ында-ла магадай кааптым.
|
|
|
Ол кежээ Долбан-биле «дургуннап чаныптар-дыр» дижип сүмележип алдывыс.
ДУРГУННАПКАН БИС
Кады чылгылап турарым бир оол-биле бүдүү дугуржуп алгаш, ийи аъдымны аал чоогунда шыргай арыг иштинге эккеп, боттарывыстың эзерлеривис-биле эзертепкен мен. Долбанмаа биле Сендеңмаа ол дүне чаа өгде иелээ-ле сымыранчып турар, а оон өске кээп турар аныяктар-даа эрте тарап чоруй баргылаан.
Долбаным хамык-ла аптара-савазын ыяк шоочолааш:
– Дуу мээң таалыңымны үнериңде ап алыр сен – деп, меңээ сымыранды. Оон Сендеңге бир-ле чүве сымыранган соонда, ол уруг дашкаар үне бээди. Долбан меңээ катап кээп:
– Даштын уруг ужуражыылы дидир, баргаш кел – деп, хүлүмзүрдү ышкаш, чүнүң-даа аайын тыппайн, чүрек диртилеп үнүп кээримге, уруг өгден элээн коңчак, имирерти көстүп, манап тур. Чеде бээримге, мээң ийи эктимден кээп дыңзыдыр туттунгаш:
– Чанарыңар ол бе?
– Ындыг эвеспе…
– Ам келир сен бе?
– …Та…
– Хорлуужук сээң ырларыңны сактыр-ла боор ийин оң – дээш, эгиннеримни ыяк сирбектеди. Мен бодум-даа билбээнимде, ийи холум Сендеңниң курлаанда ораай шаптына берген, а уруг бүткүр боду хол аайы-биле меңээ уннажып кээп, имиртиңде мээң арнымны көрүксээн ышкаш, мени чыыра тыртып келди:
– А сен сагынмас сен бе? – дидим.
– Анчыг кылынма, сен мени шоолуг-ла тоор эвес сен ой…
Ооң, бышкан инек-караа дег, соок чаагынга эриннерим дээп чорда, эжик хылырт кылынган соонда, холумда кыс кадырга дег кулбуруп чоруй баады, чүгле солагай холу хойнумче киргеш, чүрээм кырында хевээр артып калды ышкаш болду...
– Че, чоруптуңар! – деп, ийи базым хире ырактан сеткили хайнып сымырангаш, дүп чок терең ээремче шымны берген балыктың кызыл-ала чакпазы-даа кызаш кылынган ышкаш болган… Долбанмаа элээн иштеп каан таалыңын даштын боду үндүрүп кээп салып алган, өөнүң хаалгазын шоочалап тур. Таалыңны эгиннепкеш, аъттарже базыптым. Сактырымга, чүрээм улгадып азы чаңгыс эвес бооп, көвүдеп-даа келген ышкаш…
Аъттарга чедип кээривиске, тыныштарывыс шапкан аъттар-ла. Уругну аъткаргаш, таалыңны ыяк артынгаш, ооң дынындан четпишаан, орук баштап арыгдан үнүп чоруптувус. Арыгдан-даа үнүп, аалдан-даа ажыт кирип, бир ак черге үнүп келдивис. Аңаа элээн хүрек хозадыр тынып, аяар чугаалажып сүмелештивис.
– Элээн ырай бергижевиске чедир оруктап чоруп болбас, даарта улус бисти дораан-на истей бээр.
– Дадайым, ындыг болза черле орукка кирбейн, даады хажыызы-биле чоруулу. Бо караңгыга мээң мырыңай бажым дескине берген-дир, черниң кайнаар-даа уг-шиин билбейн-дир мен, сен-не билип көр, күжүр Аңгыр. Мээң аъдым дынын черле салба.
– Че, мээң-биле кожалаштыр челип олур. Ак-ак черлерге чула мунуп орбаажа хоржок! – дээш челиптим.
Бистиң аъттарывыс база «чанарывыс ол-дур» деп билип каан чүве дег, сиген бажы безин шоолуг шилирт кылбайн, элгидипкеннер. Чүгле Долбанның салбаанда шурулар оожум сымыражыр ийикпе, эзеңгилеривис үскүлешкеш, каттыржы кааптарлар. Ында-хаая бир сылдыс бир өөр сылдыстан чарлып согунналгаш, база бир өске сылдыстарже шивеңнедип чиде-даа бээр…
– Ой, Аңгыр! Халагым, Эзирээвис чыдып калыры ол-дур але!
– Ажырбас оң, амдыызында ол бис ийиден дээре-ле болгай, бо аалдың ыттары-биле таныжа берген чорбадыве, өөн кадарып тургай аан…
– Шынап-ла, дээре ийин харын… Бис чогувуста ээн өөвүсче белен-селен кижи-даа киирбес ол, аштаар-ла боор оң…– деп, Долбан улуг тынмышаан, бодун оожуктурду.
Оон ыңай-ла шору шөлээчилеп – тыныжывыс ажып, шаптараазынныг оруктарга аъттар секпередир биче-биче чугаалажып чорткулап, херии-херии ховуларга херилдирип каап-ла олур бис. Бир-ле Моруй хемниң ооруунда кызаалар кешкилээр хорум-даштыг орукка ийи аът кожа кылаштажы албас апаарга:
– Ма, узун-дының бодуң туткаш, мээң соом-биле чортуп олур, дургунум – дээш, мурнап чортуп олур мен. Ол аразында демги-ле чүрээм кырында артып калган чылыг «хол» сагыжымга кирип келди. Ам-даа изиг хевээр ышкаш, чүрээмни суйбап, хойнумче холум суптарымга, шынап-ла хөлчок хоюг болгаш чылыг чүвеге таваржы берди! Чүрээм шимирт-ле дээн. Топтап уштуп кээп ылавылаарымга, дүвүнде хокпалыг, торгу хап дүрүп-дүрүп суп каан чор ийин моң!
«Эженим сүлдези, эрлик-хааным» тамызы! Ат болду-ла!
Сагынмайн чорзун дээштиң,
Салбаан чежип берген карам.
Хуннукпайн чорзун дээштиң,
Курун чежип берген эжим.
Шак ол чаптаан чок кадында куспактажы каапкан ужуралды бодаптарымга, бүгү-ле оран-таңдым, ооң элбек эдээ, бедик экти меңээ туттунуп, даянып болур кылдыр эглип келген ышкаш. Бышкан инек-караа дег чаактар-даа, ээремче шымны берген балыктың кызыл-ала чакпазы-даа катап көстүп, ол хаптан таакпы чыды эвес, а Сендеңмааның ону хойлап чораан хөрээниң чылыын хевээр-ле дамчыдып келди. Ол изиг ужуражылганы көрүп тургулаан сылдыстар ам-даа менче көрүп, чаптап, хүлүмзүржүп, бот-боттарынче карактарын басчып:
«Ол душтууң кыстың белекке берген чанчыын ам чаа көргениң ол бе? Эх, сени-даа! Ооңну чаныңдаан көрүп каар, хойлап ал» дишкен-даа ышкаш. Ол-ла бүгү элдептиг таалалга куспактаткаш, химиренип ырлапканымны бодум безин билбейн барган-дыр мен:
Өске кижи төлү-ле эртип,
Өзүм-баарым болган хейил.
Өле бениң кунну-ла эртип,
Өртег аъдым болган кулун.
– Ам-даа, ам-даа.. О-ош! Сендеңмаа сеңээ чүнү чугаалады, Аңгыр? – деп, Долбан төрепчизин чирс кылдыр тепсенгеш, меңээ кожалаштыр чортуп кээп, хайныккан хөөннүг айтырды. Ооң торгу тону, салбак-чачаа болгаш дилги бышкаа сүүр бөргү-биле катай шынап-ла чаш пөш дег сома чуруу караңгы өттүр бүрүн көстүп келди. Хенертен тулгамдаан уум-биле ооң боду-биле дөмей – чүрээм бүргээн Сендеңниң ам мээң бүткүр бодумда кады чоруурун алгырып чугаалаптар чазып:
– Бодуң бар дидиң чоп… Дыңнадың ыйнаан – дидим.
– Ойт, чажырнырын але, хөөкүй оолдуң! Силерниң сымыражыыңарны дыңнавааан-даа болзумза, шуптузун билир мен, күжүрлерим… Ындыг улус-ла чордуңар – деп, база-ла бис ийини чаптап, өөрээн-даа ышкаш хөөн-биле чазык-чаагай чугаалады.
– Чүнү билир сен ынчаш, кандыг улус-тур бис, чугаалап көрем чээ. Сенден мен дөмей-ле чүнү-даа чажырбас мен…– дидим.
– Хөөкүй Сендеңден бир-ле чүвени чажырып, мегелепкен мен, ам ону сактып, дыка хомудап чор мен; дыка-ла шынчы уруг-дур! – деп, Долбан үнү безин муңгаргай хараадады.
– Чүнү чажырыпканың ол? Кончууңну аа…
– Энир-ле, эки танышкалак тургаш: «Бо Аңгыр-оол силерниң чүңер боор, эжим? Томаанныы-ла хөлчок кижи-дир. Уруг-дарыг эки танывас кижи чалгаарап тур ирги бе?» деп мындыг ыйнаан. «Та шенеп турар, кым билир ону» деп бодааш: – «Бистиң чоок төреливис кижи оглу.. «акым-дыр ийин» деп, шала херт-бурт харыылаан мен. Ол-ла хөрүчээн хевээр барганым ол. А дем чаа, бис чоруур деп баарывыска, меңээ мынча деп сымыранды: «Сээң акың-биле бис кончуг өң-тала апарган болдур бис ийин; оолдар ышкаш үен-даян-даа эвес, дыка-ла топтуг кижи-дир. Багай мени безин «кижи» деп тоор аан: сээң дугайында бо-ла улустуң чүү-чүү дижип турарын даады менден айтырар, мээң-биле сүмележир, чаңгыс меңээ бүзүрээр турду. Кандыг-бир чорук-херек дугайында бо аразынга аргыжар апарза, сен кээп турар сен деп чагып каайн, мээң соомче үндүрүвүт, эжим» деп бодуйн! Ынчангаш сени бар дидим. Ам билдиң бе! Чугаала че, черле анаа эвес силер! – дээш, Долбан быктымче сирбектеди.
– Мен база сени «төрелим» деп мегелээн-не болгай мен. Мен ышкаш өсүген оолче ээй көрнүп кээп турда, ындыг эриг баарлыг, хөөкүй чүректи биле тура, канчап дедир идерил?… Сендеңмаа-биле силер ийиниң аажы-чаң, сеткилиңерниң дөмейин кайгаар-дыр мен. Дээрде турган ийи сылдыс-даа болза, бирээзиниң караа чидиг, бирээзиниң караа чымчак-ла болгай. Ынчангаш харын… Мен бо-ла сени эдерип чорааш, хөйнү көрүп, хөйнү билип-даа, чамдык чүвелер улам билдинместеп-даа, сагыш-сеткилим мырыңай «сарыг-шокар-ла» чүве; сээдең апаадым. Элдеп-даа чүве! Мооң алызы барып, та чүү болур чүве? Кым билир ону!…
Ам чугаалажы-чугаалажы кээривиске, бодап чораан бодалдарывыстың дөмейи-даа кедергей, бот-бодувуска кандыг-ла бир адырар арга чок чоок апарганывысты-даа миннип, а моон соңгаар бистиң аравыска чүү болу бээри эки билдинмес, кайывыска-даа эң-не дүвүренчиг, сагыштан дүне, хүндүс ыравас аарыг ол араганы бичии-даа чүве арттырбайн тө кагжып алган бис.
Оон ыңай бир онзагай – коргунчуг, чиктиг чүве болза бир талазында бис кандыг-ла бир эзирик улус-даа ышкаш – боглур, ызырныр чүве чок дидим, бир-бир бодаарга, карак-кулак чок, согур-мугур-даа ышкаш, ийи талазында бистиң чугаа-соот, аажы-чаңывыста кенен, чашсыг чүве көңгүс читкен, улуг кижилерзиг, угаанныг апарганывыс кайгамчык. Харын-даа ол хире ужур, езу билир улуг кижилерниң чүве эскербес, мугулай, кара сагыштыг-даа ышкаш хоолургаан – шынчы эвезин кайгап-ла каан бис!
Ам бистиң аравыста бичии-даа чажыт-чаат чок, шуут ажыттынган, бистиң оовусту бис дег ынчаар билир кижи-даа чок, ону өске кым-даа үреп болбас кынны берген. Бистиң чаш-даа, сарыыл кирип чедишкен-даа чажыдывыс ында болу берген.
Орук чер ортузу эрткен, шаг дүн ортузу четкен.
Оруктан хайыы, карактан ажыт черге дүн чарып, аалга чүү деп чедер, канчаар кирерин, черле канчаар бис дээрзин сүмележип алыр дээш, доора тырткаш, улуг арыг иштинче хандыр кирип, эң-не шөлээн оранны тып хонган бис. Ооң соонда улустуң ырында мындыг одуруглар бистиң сагыжывыска артып калган:
Улуг арыг иштинейде
Улдуруктуң улужарын,
Уруг биле аравыста
Улустарның хоптажырын.
............
............
Ол дүн караңгы-даа болза, бис ийиге өске хөй дүннерге, харын хүннерге дөмейлешпес ужурлуг дүн болуп арткан.
Ийиги ном
ЧИКТИГ, СОЛУН ЧУГААЛАР
Бир кежээ-ле бистиң багай өскүссүргей өөвүске изиг-изиг чугаа-соот, отта кургаг дыттың садырткайнып чыдары-биле чаржалажып, дирлип-ле келген. Ачам, кырган-авам, Шевер акым, даайым олар база-ла аанакайын бо-ла орус-бырат дугайында чугаалажы бээдилер оң. Ол чугаалажырда, бир-ле чиктиг хөөннер-биле эгелээнин мен кайын чандыр алыр ийик мен. Чугааның аянын эскерип каапкаш, чымаартыпкан дыңнап-ла олурган торлаалар эзир көрүп каан чүве дег, чавызап бады баргылаар1. Кырган-авам шай, дус соктап ийикпе, шай саарып-даа олурда, карактары, кичээнгейи чугаада. Харын эрлерниң тулгамдай2 берген айтырыгларын эде углап, хөнүдүп олурар.
– Бо бистиң сагаан хаанның күрүнезинге кара бодап, ханылап келген чаа-чалбак чоорту чавырлып орар хире болзажок, ам боттарының иштинден – орус биле орус чаалажып турар апарган мындыг чүве ышкаш чүл мооңар, оолдар – деп, ачам биле акымче айтырган-даа, бадыткааан-даа хевирлиг даайым чугаалады.
– Ышкаш-даа эвес, херек кырында ак, кызыл ийи тала болу берген, кам-хайыра чокка көржүп, ханга боражып турарын көрүңерден. Бис-ле харын чурт кыдыы – хачы-харала черде, орустардан хайыы болгаш шоолуг эскербейн дуйбус турар-дыр бис. Мынаар ары талакы чон – орус-бырат, алтай, тывазы чок билчип каапкан, харын-даа кым актың талазындал, кымнар кызылдың талазындал дээрзи ылгалы берген, ында-мында дажаң-чааларга киришкеле, каш-даа чыл болу бээди. Улус бот-боттарындан сезинчип, манажып турары бо-дур… Ону чер болганче үр-чар таратпас дижип, бистиң чурт иштиниң ноян-дүжүмет, чызаан-таңма черлеривис базыксап турар чүве-дир. А каяа, чеже чажырарларыл? Ам харын боттары кайы-даа эзерде чок, тепкилешкен ийи аъттың дөрт бут аразынга барып канчаар-ла болду… Мындаа мен Араа чорааш, хөй-ле кижилерден дыңнадым. Карачал кижилерниң хаайы барык-ла шупту кызыл талада чүве-дир ийин – деп, Шевер-Сарыг акым мойнун кагып: – Ында ам чажыт-даа чок апарган – деп доосту.
– Чүү чүве чажыт эвезил, акым Шевер? – деп алгыра кааптым.
– Ол бе?.. «Адар даңны адып кээрге, аржыыл-биле шывар эвес» дээни ол-дур ийин, Аңгыр. Билдиң?
Билдим, билдим
Биче хая
Хаялаза,
Хайдың маас…
– деп алаактырып, ламалар өттүнүп, тыва «даринам» номчуй кааптым.
– А сен… демги ол… кончуг узун даңзаңны кайыын эккеп суп алдың моң, аал? – деп, Шеверден даайым оожум үн-биле айтырды.
– Ыыттава! Бо шагда кижи эки эжи-биле кожа-даа чорткай-ла, эрбенниг-биле ырактан даңза-даа солушкай-ла. Ырактан сунар узун даңза хере-эк! – дээш, чараш ак диштериниң бүглерин безин кызыл чайт кылдыр хүлүмзүрдү.
– Сээң ооң орус чүве бе, кыдат чүве бе? Беш кавынды чорду але?
– Бүдүрген чери орус чурту. Алырда камың шеригден – Даг-Ужундан келген.
– Ынчаарга көрбээни чок эт-тир ийин моң! Че, сен бир-тээ күске думчуундан хан ап, ок бажы ханнап аайлашкан кижи ынаар чортуп органың дээре-дир-ле – деп, Арыже үдээн аянныг бажы-биле имнеп, баштактанды.
– Чечен-даа кулугур чорду. Кедээр белдерге бөрүлерден дозуп турза! – деп, ачам ол «даңзаны» мактады.
– Ча, сен каш-даа улай кавындылаар дизиңзе, тураңда «мөңгүн-богааң» бар-ла болгай. Демги суваяаң меңээ садывыт, Шевер. Даштын багда ой аъдымдан бо дораан эзерин союп алыйн – деп, даайым алыксаанын сөглерти.
– Ча-ча! Сен тениве! Баш-бужу дөңгүр-мукураш кижи! – деп, кырган-авам оглун хоруй каапты.
– Ам хөлү эртип озалдаан-дыр ийин, авай. Моолдуң «хөйге көдүрткен» Богда кегээни – чагырга туткан Жалганза кудуктузу безин ширээ солуп турда, мээң бурунгаар көрүп, мукураңайнып, соңгаар көрүп согаңайнып, тейлеп чораан бажым ам бирээни көөр боор. Бажымны дөңгүрертип кагза-даа, ламалар меңээ сарыыл бээр эвес, кызыл хырын мени чагырар-ла болгай. Чүгле койгунну безин та чежени өлүрген мен! Эрлик оранга хомудап чеде берзе: «Менде буруу чок, дөңгүрертирин билир улус ламалар боттары хинчек үүлгетпейн, чем тып чиир аргазын меңээ чүге айтып бербээннерил ынчаш?» дээй мен аан. Шынап-ла «Оммани падне хом!» деп олурбайн, оода боттуң орнун ужурбаажа хоржок. Кызыл орустарның кадайлары безин чаалажып турар дижир. Авай, сен ол дергиңде хыйырааңны база чидидип ап чор – деп, авазын кыжырып кагды.
– А бо орустарның ак, кызыл бооп ылгалып алган ужуру чүл? Бир эвес кайы-бирээзинге болчуп кирер-ле дээн дижик сен, оларның өң-чүзүнүн канчап ылгай-дыр боларны? – деп, ачам мындыг.
Акым даайымче көрдү.
– Шынап-ла кым ылгап билир оларны. Дөгере-ле дөмей – сарыг-сарыг, бир аймак улус-ла чүве-дир… Азы ол кончуг чалбыыш дег, хүргүл-хүргүл баштыг кызылдары ол ирги бе? – дээш, даайым менче көрдү. Шевер акым биле ачам тадыңайндыр каттыржы бээди. Ийи алышкының хүлүмзүрүү болгаш каткызы хөлчок дөмей улус чүве.
|
|
|
