 |
Акыларым кижи аксынга кирген 12 глава
|
|
|
|
Алдагжының
Аъдының аксын чайладыңар,
Аас-дылдан чайладыңар…
Ону дыңнааш, мен бодум хуумда демги чунуп тура бодап алганым дилээмни сымыранып тур мен:
Эрген болганга базындырбаңар,
Эдик-хептен элетпеңер,
Иштим-хырным аштатпаңар!..
“Оон-даа ыңай чүнү дилээр чоор” деп боданып, сөстер тыппайн, хей-ле бодалымга будулуп турумда-ла, хамык улузум ам дөө харда барган, бөргүн уштуп, моюндуруун борап кактаан, бүткүр боду харга аңдаштанып, кактанып эгелээн турлар. Ону барып өттүнүп, ойнап эгеледим.
Ол-ла кактанып, силгиттинген соонда, улус дөгере-ле чолукшуп, амыр-мендизин айтырып эгеледи.
– Амыр-ла – дээш, бичии кижи ийи холун бурунгаар сунуп, үзеш кылынгаш, улуг кижиниң ийи холунуң адаан дозуп салчыр. Дең эжи болза, кайы мурнааны-ла алдыртан өрү чолукшуурун кижи бүрү оралдажыр. Ол чолугарда, аргалыг болза уштуктуг, чулдургууштуг болза чогуур. Чеңин берзенип алган кижи болза, ыяап-ла кеткеш, чолугар.
Оон ыңай, ол чолукшурда, хүндүлээри – улуг кижизинге “ак чүве” сунуп чолугар езулуг. “Ак чүве” дээрге кадак, дадаазын, оон ыңайлаарга ээрип каан чүңге чедер.
Улуг дүжүмет, лама дээн чижектиг улуска улуг өртектиг кадак, даалымба, шай азы өлүк аймаа: киш, дииң, дилги, күзен чижектиг чүвелерни тудар.
Сумунуң чаңгы, хүндүлери, кожууннуң чагырыкчы, мээреңнери ол хүн амыраар-ла. Ноян, хүн дужаалдыглар мырыңай албан езугаар арбан, сумулап хавырып алыр чүве дижир.
Демги ол саң салып, Эженге тейлээр деп чүвениң ук тыптып келген үндезини болза бүгү чагырга иштинде албаты чон – ол хүн Эжен хаанга албан өргүүрүнден тывылган чүве иргин. Өреге бүрүден ынча киш, ынча дииң дижип, хавырып ап турар “албан үндүрүү” ол деп, соонда билип алган мен.
|
|
|
Шыяата, ол-ла тейлеп, кактанып, чолукшуп алгаш, аалга кээп база-ла чолукшуп, агын-көгүн сунчуп, демги чашкан аъш-чемниң артыын ижип-чип, эртенги чемни ижип эгелээн.
Мен сактырымга, бүгү-ле бодум чиигеп, хөрээм хозап, караам чырый берген ышкаш. Шынап-ла кижи ол-бо деп дорамчылаар кижи-даа чок.
Өг бүрүде тос-таңмаларда дойну быжыра берген. Келген улуска салыр шай, далган-тараа-даа белен. Кирген кижини куруг үндүрер ужур-даа чок. Ыяап-ла шайладыр.
Алды аалдың шагаазы аалывыстан эгелээр турган. Хамык аалдарның улуг-биче улузу аъттыг, чадаг чыылгаш, бир аалче ырлыг-шоорлуг, каткы-чугаалыг шуужуптар. Барган-на аалынга өг санындан мурнай шайлааш, оон үнгеш, даштыгаа чуңгулап, тевектеп, ааттынып, хорулдап, даалылап, шыдыраалап ойнаар.
Ол-ла оюн аразында баштай бир өгнүң доюн чиир. Улуг-улуг кижилерге тавактарга, аныяктарга – аяктарга болгаш чамдык бир бөлүк оолдарга бир деспиге салыптар. Ол келирге, ижин чаандан эгелеп доораан чүве төлээде, үс-чаг элегер-ле келир. Чаг чий албас кыстар суг ийи-үш дайнам-даа чедирбес, бажын чайып олурар. Чамдык ажылчын – мөге-шыырак оолдар аразында маргыжып олургаш чиир, канчаар ону! Эъттен аңгы чүгле үс, чагны безин тавак ишти чедир арылдырыптар.
Оон кедерезе, кончуг эът, чаг чиир кайгал эрлер бүдүү чугаалажып алгаш, эки дой дооравас харам байларга “бардамнаар” чүве. Ол дээрге кайы-даа талага берге херек!
БАРДАМНААР
Бардамнаткан бай демги оолдарны чалындыр сыгап шыдавайн барза, ооң бай адынга бужар бак. А ол дораан хөйге белеткээн доюн чедиштир кутпушаан тургаш, демги бардамнаан оолдарны боскунга чедир сыгап, чалындыргаш салыр болза, оолдар боттары багай атка кирер, бужар бак.
|
|
|
Бистиң ол алды аалдың бирээзинде, Херик-Кожай деп бир атка кирген харам бай турган. Аңаа бардамнаар дижип дөрт кончуг эрлер дугуржу-ла бээди эвеспе.
Үш чааның хүнү ол. Эртенден эгелээш, дүъшке чедир баг хап, чуңгулап, тевектеп, ааттынып ойнап-ойнап, ортаакы өгнүң доюн чиир деп тура, демги дөрт оол кажаа артынга барып кур-карын эде куржанып тура, оожум чугаалашты:
– Херик–Кожай бо чылын доюнга чүнү доораанын билир силер бе, оолдар? – деп, Хүргүл-оол өөрүнден айтырды.
–Чок. А чүл? – еп, Чадан салгара куржанмышаан удур айтырды.
– Хан-аксы чедер-четпес хире дузак өшкү кемдей бээрге, ону өлүргеш,өкпе шөйүндүзүнден бээр доорааш: “Бо-ла ядыы чүвелер-ле кээп чиирлер ийнен, байлар шоолуг шагаага чазыйлаар эвес”деп олурган дээр чүве. Черле мал-маганын кадарган кижилерниң орта хырнын безин тоттурар хамаанчок, боду даады өлген, ара-салган анай, хураган эъди ыштап чиир ышкажыгай. «Ажык чок байның ядарааны дээре, балык чок хөлдүң соолганы дээре» эвес чүве бе? Ырмазын сыптар бис бе? – деп, мөге Хүргүл-оол өөрүн сугже халытты.
– Ой, шынап-ла, бардамнаар кижи ол-ла болгай. Бурунгу чылын мен оң муң шаа өшкүзүн кадаргаш, куруг үндүм. Амытан кайгаан чүве боор.Анайлыг өшкү бээр мен дээн. А кайда боор, чазын таптыг-ла өшкү дооза төрүпкенде, чаңгыс сээнекти бөрү былаап каарга, аңаа сылдааш, мени үндүр ойладыпты – деп, кадарчы Кудурукпай хөлчок хорадап чугаалады.
– Ол-ла! Мен чааскаан-даа болза, ооң доюн дөгере чиптер мен – деп, чылгы манагжызы Дүдеек бажын согаш кылды.
– Мен дем-не чугааладым. Черле шыдаар бис. «Бо шыырак оолдар ооң ырмазын сыптар болза!» деп, бистиң семис кожай безин хорадап олурар чорду. Мен харын ынчангаш бертен силерни «дөө өгнүң доюн шоолуг чивеңер» диведим бе! – деп, база чылгычы Чадан-оол чөпшээреди.
– Че, мындыг-дыр; кожайывыс доюн улуска орту киир кудуп чорда-ла, емн чугаалаайн:
«Каям, кожай, бо дөрт дуңмаң олур бис, бир тавакка кудуптуңар. Чоп пажывыс электен-не дүвү хылырткайны бээди моң?» дээйн. Ынчаарымга силер дораан-на «ийет-ийет!» дижип улажып кааптар силер.
|
|
|
– Ча, ол-ла!…– дишкеш, өгже базыптылар. Мен ону чанынга тура дыңнап алган кижи чүзү боор, көрүксеп, сонуургааш, хамык ууттунмас кылдыр үш-дөрт каът куржанган баамны шагжырады дешкилевишаан:
– Ээ, эрлерни ыңай! Кижиниң төлдерин, киштиң кулактарын! – деп, ырлай аарак алгырдым.
– От, бо Аңгыр-оглуңар чоп чүвүрүн дывылай бээди! – деп, уттуруп турган таланың баан эдектээн оол мени кочулай-дыр.
– Ыттава! Мынча хөй баг чүдүрүпкенде, эмдик адан дывылап турбайн канчаарыл. Ам харын эки дойлап ал. Ынчангаш багай чүвүрүң баан чежип салыр сен, Сээң кагыгжыларың ийи хүнзедир чыгдынып, салып кээрде, көңгүс какталган болгай. Бо мээң астып алган чүм-дүр, көр даан – деп, хөөкүй эжимни ында-ла дузай кааптым.
Өгге кирип кээривиске, улуг-биче, эр, херээжен улус биек-ле олут чазаткан адаанда хана баарында, сериин черде олурупкан, чымаартып олурлар. Мен дөзер эвес, пашта дойну бүдүү харап көөрүмге, шынап-ла кырында салдаан дожу төнүп, үүрмек чең хире-ле апарган мындыг. «А хувура, бо эрлер сагыжынга четти-ле» деп, өөрүп бодап кагдым.
– Богда-богда, кожай акый! – дизе-ле аптара дег хөректиг Хүргүлүң бо туруп келди эвеспе! Хамык улустуң караа – түмен аяның октарын чаңгыс Хүргүлче углапкан ышкаш кынны бээди.
– Каям, бо дөрт дуңмаң олур бис, бир савага кудуптар силер бе? Чоп пажывыс дүвү арай-ла хылырткайны бээди моң! – диди. Бүгү ая октарының баштарындан хөй оттар кыва хонуп келди!
– По-о-о! Дадайым!
– Ой, авай!
– Хала-о-ок!
– Бужарын!
– Хи-хи, ха-ха!
– Ппппүрт!
– Бардамнаарлары ол-дур, эжен-сүлде!
– Күжүр эрлерни аарай! – деп, адак сөөлүнде мээң даайым, улуг кожай «кандыг-даа кайгамчык чүве болбаан, анаа-ла чөптүг херек-тир» дээнзиг шырай-биле – Шын-дыр че! Хырнын чажырарга, аштай бээр, кылыын чажырарга, көстү бээр чоор! – деп кагды.
|
|
|
Ам бүгү-ле ая огунуң чаңгыс хараалы, казан хымыш туткан арган кожайывыста барган, ооң арнын көзүлбес хол от-биле чылбырты чаап турганзыг: саадының ханы кырлаңайндыр соп, шала дыртыйты аазаткан аксы хаалбас-даа, чугаалаттынмас-даа апарган ышкаш, даш көжээ-ле олчаан.
– Ойт, ирей, бо дуңмаларыңны танывас апарган сен бе? Чоп кайгааш туруп алдың? Доюңдан дөө үлгүүр кырында деспиге кут! – деп, кожайның бодундан үш-даа катап чоон кадайы, дааш алган улар караа дег карактары-биле ашаан билиндир шивегейлеп каапты.
– Аа-а, кайыларыл бо? – деп, дөрт ыйгыны көре тура-ла, айтырып хүлүмзүрүүр дээн эвес, а ыглаар дээнзиг шырай-биле көрүнгеш, деспини ап, доюн бар-ла шаа-биле үстеп куда бээди. А өгде чыылганнар Адыг биле Арзылаң ийи сегиржип алыр дээш содагланы берген чүве ышкаш, аразында шенектежип, сымыранчып, эде олуруп, бизирткайны-ла бердилер.
Бир ашак олура:
– Ча, кожай, хырнын дөгеп келген дуңмаларың-дыр, буяның көргүзер дээн бодуң-дур сен. Бир-тээ ындыг болганда, «дуңмаларыңны» мынаар, арай өрү – хөйнүң көскүзүнче чалавас сен бе? – диди.
– Шынап-шынап, өрү-өрү!
– Ынаар улус артында чүү-даа көзүлбес-ле чүве-дир.
– Бээр боже чоктап келиңер оолдар!
– Че-че, оюн эвес, өрү олургулаңар…
– Маңаа-маңаа, деспи салыр дески чер бо-дур! – дээш, демги-ле ашак боду улам өрү олут чайлап олуруптарга, деспини-даа салды. Дөрт эр деспи чанында олуруптулар. Бир мөңгүн, бир шокарлап каан ыяш шопулак болгаш ийи калгак салып берди.
Деспи база-ла шору: бир улуг кочал кире бээр хире улуг, терек деспи, паштың хамык-ла үс, чаа ында келген: үзүнүң кылыны дөрт илиг-ле хире, а оон кудузу кара эът болгаш демги-ле ижин-хырын аймаа, Хүргүл-оол берзенгеш, калгактарның бирээзин ап, деспиде дойну дүвүнден казый узуп, былгап көргеш, өөрүнге:
– Ча, оолдар, дыка нарыыргавайн-даа, дыка далашпайн-даа; бир узарда адаандан чөвүктей аарак, бир узарда үстүнден үстей аарак чорудуп олуруңар. Бистерниң кызыл хырыннарывыстан башка чүвевеис бар эвес! – дээш эгеледилер-ле.
– Па, силер чоондуңар, мурнуңарда аяаңар сооду! Бо акыларыңар дег дайнап олуруңар! – деп, шала куду олурган аян-оол ирей эжикте, ам-даа дой куттунмаан аныяктарже көрүп, өжегээр кыйгырып медээледи.
– Ой, халак, ыядынчыын, аяа чок улусту-ла! – деп бир бышкан кызыл-кат дег кызыл чаактыг, карааның кирбиктери көк сайлыктың көстүү дег кара кыс бүгү-ле диштерин чайынналдыр хүлүмзүрбүшаан, чанында олурган оон улуг кыстың чарын аразы долу салбааның аразынче бажын салыпты.
|
|
|
– Ой, ирекижиим! Ындыңда ажы-төлүңге чедиштир кудуп көр, дадайым! – деп, чап-чаа эскен чылапча дүвү дег, дериткен ашаанче алгырды.
Кожай улам-на бачыдап, куда бээди.
– Ой экизиин! Хамык үс, чаан бо оолдарга дөгере шүүреп берип каапкан көрем, эжим! – деп, ынаар эжикте ийи кызыжактың бирээзи эжинге аяан көргүзүп, өөрүп чугаалашты.
– Ынча дивес чүве боор! Ыытташпаңар! – деп, чанында бир шуваганчы бүдүү сымыраныр дээн болза-даа, харын чүден-даа дыңналдыр алгырды.
– Кайы, бо кара шөйүндүлер харык – холуур чаг чок апарган болза, бичии үс, чагдан кырбап көр деп кожавыстан дилээр-ле болгай, оолдар! – деп, Хүргүл-оол өөрүнге чугаалаза-ла, көөрүмге, шынап-ла, деспиниң дүвүнде эвээш кара эъттер болгаш хырын-шөйүндүлерни чаңгыстап узуп чип олурлар ийин моң! Өгде олурган улус чир-шоң дүшкен соонда, ында-мында хүлүрээшкиннер, сыйтылажыышкыннар демгизинден шала дунук болза-даа, күжү улгады берген ышкаш апарган.
– Бир-тээ сагыштыг улус болганда арай удур чугаалавас оолдар-дыр ийин… Доювус чонга четчи бээди-ле – деп, сүнезини диригге-ле каапкаш барган кожайывыс, куруг пажынче көрүп чугаалады.
– Өршээ хайыракан, бурган-на авыразын, дуңмаларыңга дөө барбада эъттен доорап, немей чемгерип көрейн дивес сен бе, ирей! Аксыңче адан тепти бе, эрниңче эңгин тепти бе? – деп, кадай көскеттинип-ле үндү.
– Ча, оолдар, бо кожайлар боттарынга белеткеп алган, чүгээр семис үүжезин үрегдээр дижи бээди, мооң-биле соксап каар-дыр, деспиңерни кылайты сивирип чигеш, ыңай шыгжап көрүңер. Барып баг хап ойнаар-дыр. Бо аалдарда, улус көңгүс орту киирип чадаан дой безин ам-даа үш хонукта чизе, төттүнмес-ле болгай, муңгараваңар! – деп, Хүргүл-оол өөрүн чазамыктады.
Үнер дээрге, эжик ырак апарган, олурган улус шак оон тыныш аннып, дывыржып-ла үндүвүс.
– Ийет-ийет! Болзун, эр хейлер, кожайыңар бар шаа-биле чемгерди ышкаш чүл. «Оон артык канчаарыл, барбадаазын уштур бе, пашкадаазын уштур бе?» - деп сөс бар-ла болгай; улуг саваның дүвүн сыргап бээрден артык кежик кайда боор, «четтирдивис!» - дээш үнээлиңер че! – деп, Аян-оол ирей чугааланмышаан турду.
Ооң соонда-ла:
– «Бардамнаан оолдар Херик-Кожайның арган анайының эъдин арылдыр чигеш, пажының дүвүн деже чылгапкан дийик бе?!» – дижип, чугаа бүгү өвүр Амыракка дыргын барган эвес, мырыңай Чаатыга чар, Торгалыгга домак болу берген эвейикпе!
ХҮРЭЭГЕ ЧОРДУМ
Ынчан черле шажын-чүдүлге деп чүвени билир-даа, билбес-даа улуг-биче, эр-херээжен чоннуң хүрээ-хииттиң дагылгазы – эргил-найырга барыксаары мырыңай өөнээ чүве боор.
Ооң мурнунда-ла ындыг турганын бичии болгаш эскербейн чорааным ол чүве ийикпе, азы кандыг-ла бир иттириглиг үе таварышканы ол ийикпе, кайгаар турдум. Ламаларның чүве-ле болза «хопчу-каразын» сегирип алыры ышкаш, мен база, аанакайын-на, кырган-авамга хап чедер чаңым-биле барып, үш-үдүрүм айтырыгларым-биле ооң ийи кулаанда коңга болу берген мен.
– Бо-ла улустуң мындыг «эргил, мөргүл» дээш мурнун былаажып, ыглажып-сыктажып турар чүзүл, күжүр кырган-авай? Черле ындыг чүве бе? Кандыг-бир кижээ көзүлбээн чүве көстүп келгени ол бе?
– О, харын дедаан, оглум… Мен база кайгап чоруур апаадым. таанда ындыг эвес-ле чон болгай бо. Ам-на кедерей берип-тир боларың. Анчыг, бужурганчыг-даа чүвел… А сен ону чүге сонуургадың? – деп, боду кайгаан ышкаш кылынгаш, менден удур айтырды.
– Канчап сонуургавас чүвел!? Улуг-ла кадайлар безин ашактары-биле чокшуп, ыглажып олурар чүве-дир. Бодавыже, дыка солун чүве турган болбайн аан ол.
– «Буян турда, бут амыраар, бурган турда, баш амыраар» дээш, аъттыг-хөлдүг, аттыг-сыптыг улус ынчап турбайн канчаар дээр сен, … анаа-ла ынчаар доюлбас болдур ийин, … хат чок болза, хаак бажы чүге шимчээр ийик, ужур-ла бар, эниим.
– Харын ол-ол, кырган-авай, ужур-ла бар. Чүү ындыг хат кээп, хаак хөөкүйнү тос чүкче тейледи бээди? Ону билип албас болза, отка-пашка дүжер хире чор мен! – деп, кырган-авамны коргуду хөөредим.
– Көр-көр… Сээң бо сонуургаааң шаа барып, та кайнаар чедип киире бээр болду? Көргей-даа бис! Кижи-кижи хирези-биле чорза, кандыг чүвел, чажым? Чеже сөглээр мен?
– Хөөкүй-ле кырган-авай, караамны хаптап кагбаан-дыр, кулаамны куйлап кагбаан-дыр, дириг эът эвес-тир мен. Хирези-биле чоруур деп чүл ол? Бо-ла байлар ажы-төлү мени «киришпеске киришпе, хирлиг холуң пашка сукпа! Көгүвейн, хөлүң-биле чор, көк инектиң божазын иш!..» дижири сээң сургап олурарың ышкаш чүл? Бир-тээ бурган башкы мени ынчаар чаяап каан чүве болза, улуска базындырып, дириг эът, мелегей дидиртип чораан херээм чүл! Кижээ-даа базындырбас мен, ындыг бак бурганны бурганым-даа дивес мен!..
– Ой өршээ, ынча дивес! Мээң чугаам утказын билбээн-дир сен ийин, оглум! – деп доңгайгаш, могадып чыдыпкан мээң чушкуумну суйбап, эргеледи бээрге, аңаа сылдап, бир эки ыглап алдым оң. Оон харын ыяткаш, караам чажы кургазын дээш, өжегээр элээн үр могадычаңнап чыттым. Кырган-авамның холу хорлаңгы-даа болза, чылыг, чымчак, экизи-даа кедергей, чүгле чушкуумну суйбап турар эвес, чүрээмче чылыг ханнарын киирип, баарымда даады-ла өйүп чоруур соок кара дашты ушта суйбап олурар болду.
– Эх, сени-даа, эр кижи ындыг шолук, ындыг далаш чоруур боор бе? Кым, чүү дидир, ону дыңнап алгаш, ону ол дораан харыылаар деп далашпа. Далашкан сээк сүтке дүжер чүве. Сээң чаныңда «эжиң» сени ынчалдыр бак сөглээн болза, сен иштиңде: «Чөгле, охалай экизин. Меңээ кара бодап, чажыт хойлап чораан «бижээңни» ушта соп эккеп, көргүзүп бердиң ышкаш чүл, ам-на сени танып алдым, четтирдим!» – деп каг.
Кижи эрээни иштинде
Чылан эрээни даштында…
Дайзынын танып алыры дег олча кайдал!
А далашпайн боданыр ужуру чүл?
Ол сөстүң – ол чажыт «бижектиң» чыдыны, үнген дазылы кайдал? Ону диле.
«Байлар ажы-төлү» дээр-дир сен, а байлар боттары! Тодаргай адаарга, кымнарыл ол? Чүге ынча дээнил? Чаңгыс сени ынча дээн бе? Ынча дидиртпес дээш канчаарыл, оглум? Ынча диртип дорамчылатканнар хөй болза, дөгере-ле сенгилештир «дириг чораан херээм чүл!» деп ыглай бээрлер болза, чүү болурул?.. Ол-ла бүгүнү хандыр билип алыры эң-не солун, оглум, «кашты көрүп кажараар, көптү көрүп көгерээр» деп чүве ол. Ооң соонда демги оолдуң хойнундан уштуп, сеңээ идээргеп көргүскен «кестииниң» шаалдазын база бодаар апаар. А кандыг шаалда күштүгүл, билир сен бе? Аңаа эки шаалда дээрге-ле хамык ужур оон улуг, оон чидиг бижек тып алырында эвес, угаан, шын деп ийи мези бар, аңаа удур чемирилбес каң турбас деп тоолда-даа бар-ла болгай, эниим:
Шын күчүлүг,
Шынар ачылыг.
Даг дег караны
Довук дег ак базар.
Ол угаан биле шынны шиңгээдип алырынга далаш черле херекчок.
Одучу ирейниң тоолдарында Өскүс-оолдар кандыг ийик? Тону самдар, домаа келдир ышкаш кыннып алган чорза-даа, кончуг-кончуг хааннар, беглерни шаа барып черле тиилеп үнер ышкажыгай. «Хаан оглу хайтаар, чаан оглу тастаар» деп чүвең ол эвес чүве бе? Кудай көрүп турар болдур ийин…
Кырган-авамның ол сөстерин дыңнаарымга, экизин чүү дээр ону, та чүге ынчаарым ол? Хөрээм хозап, караам чырып келген-даа ышкаш, кандыг-ла бир байларның эрги кыштааның өдек-адаанда бок аразында хөмдүне берген чыткан самдар чурук хенертен тура халааш, ийи эктин силгиленгеш, эр ала эзир бооп, таңды бажындан-даа бедик дескинип үне бергеш, шырым булут өттүр бүгү-ле эрги чурттарның бок-сагын көрүп, кылыйтып турганзыг бодалдар мени көдүрүпкен. Тура халып келгеш:
– Мен ыглавайн, мегеленип чыттым, көрден, авай! – дээш,
арным көргүстүм.
– Кайы ындыг бе, чыда кыраан, угаанныгбайым! А мен сени «ыглап чыдар, өөде чок, чаш амытанны» деп бодап, муңгарап олурдум, кончуумну але?
– А карактарым кургаг-дыр бе ынчаш?
– Кырган-авам оптуг, эрес карактары-биле мээң карактарымны шынап-ла ылавылап көргеш:
– Ийе, кургаг болбайн канчаар ийик… Чүгле барыын, чөөн ийи Эртине-Булактың шыктарында бичии кужур кажарып-даа чыдар ышкаш, оглум – дээш, арнында хүлүмзүрүүн чажырып, ээргииште чүңүн хырр кылдыр ээрипкеш, кулажылай аарак шуудуп олур.
Ол аразында мен үш-дөрт улаштыр кавындылай аарак улуг тыныпкаш, хөрээм хозалаш кылынгаш, арай ыяды бээдим. Чүге дээрге ол болза дыка дакпыжып ыглаан кижиниң херечизи болгай. Кырган-авам ону көре тыртып кааш, база баары ажыш кылынган боор.:
– Маңаа олур, эниим – деп, чанында ширтек кырынче имнеди. Барып олуруп алырымга, ээргиижин салып кааш, арагалап чоруй барган кожайларның ээн өөнүң эжиин ажып, ол-бо бакылап көргеш, ийи улуг мадарга саарыштырып туруп, хөлчок чаагай хойтпак хоюдуп берди.
– Ону оожум амданнанып олурумда:
– Бо-ла улустуң сүзүү бедип турар чоруунда ужур-ла бар деп олурар чүвем мындыг чүве-дир ийин, оглум – деп, мээң ол аразында утту каапканым баштайгы айтырыымны харыылап эгеледи:
– Чамбы дип кырында чаа-чалбак бооп, шиг-төре кежээлеп, шаажы кадыырап турар апарган чүве ышкаш, шамбыланың дайыны ол чүве ийикпе, чер-черде аш-чут-даа бооп-даа турар чүве-дир ийин. Бистиң бо очумга безин чоокку үе иштинде бир «быжар-думаа», бир «сарыг-думаа» хайыраканнар таварып эрткеш, кыргый шаапкаш-ла баады, өршээ, азыра-авыра, хайыракан, ам чаа-ла тайлып эрткени бо. Ээн калган өг байтыгай, ээн калган хонаш чурттар-даа бар… Ынчангаш чон өлүг-дирииниң соңгу, мурнуку назынын бодап, хилинчээн авыралдап, тейлеп алырын кызып турары ол-дур. Кым чоруксавас, кыс тейлексевес дээр сен. Бис ышкаш аът-шынаа чок, чадаг-чанагаш улус сагышта бар-даа болза, салымы четпес болганда, канчаарыл? Маңаа олура чалбарыза, сүзүк четчи бээр ийнен, оглум. Барып шыдавас черинге хей барыксаарга, сүлде-сүнезин чоруй барза канчаар, сагыш аарый берзе канчаар дээш, сеңээ ону чугаалаарымга, өскээр биле бээдиң ышкаш чүл. Ам аяаң чылгап-чылгап шыгжааш, барып ойна, ол улузуң хой малын оскундуң, бөрүге былаадыптың. Кончуун көрдүң бе? Үш-дөрт-даа кадарчыны алгырты былаады. Өршээ хайыракан, багай оглумдан аъдының аксы чайлап, бажы көвей, баары кылын черден-не сүүзүннеп чорзуннар! – деп чалбарбышаан, ажылдай бээди.
– Ам бо улустуң Орган – Улуг-Хүрээ, Кандан хүрээзи, Улаан-Кум, Хендерге, Чадаана, Самагалдай хүрээзи дижип турар черлери кайы хире ырак чүвел, авай?
– О, Улуг-Хүрээ дээрге мырыңай дөө калга моол чурту, Орган-Хем кыдыында; моол тевелиг мөргүлчүлер чоруткаш, ай ашкаш кээр, ырак оран чорбайыкпе. Кандан хүрээзи дээрге база-ла бо моол – арбын-баят чурту талыгыр, бистиң дөө көвей соян, шылык, чоодуларывыска харын элээн чоок чер боор ийин ол. Ынчалза-даа ырак:
Катап-катап Кандан кирер –
Каарының демдээ боор оң.
Улам-улам Улаастайлаар –
Уттурунуң демдээ боороң…
– дижир ырга безин кирген черлер ыйнаан. А Улаан-Кум дээрге бо Успа далай ынды, Каргыраа, Көргүрээ сыннарының бээр талакы эдээ, Сорукту-Хаан аймак девискээри, бо-ла дөрбет, өөлет дээн ышкаш харын шагда маңаа бистиң-биле кады чурттап турган казах-даа улустар чоогу чүве дижик, оглум.
Самагалдай хүрээзи дээрге башкы амбын кожууннуң хүрээзи, Чадаана хүрээзи дээрге Буурул ноян чагыргазында Даа Бээзи кожууннар хүрээзи чүве дижик. Че, талыгыр-талыгыр черле-дир ийин. Улгады бергеш, чедип көре-даа бээриң чадавас ыйнаан. Амдыызында сеңээ берге, аът-хөл бар эвес, кымга бак карак болур сен, ынчап чорааш, аътка тептирип кагза канчаар, ытка ызыртып кагза канчаар, ээ-хе-хе-хе, оглум, ырак-ла херек-тир ийин…
–Маңаа Туруг-Баарынга Норба кегээн моорлап кээрде, аңаа тейлеп алганым база-ла эки аа, авай?
– О, ол-даа бистиң аксывыс кежии-дир ийин, оглум.
– База-ла чиктиг чүве, оон бээр ийи чыл-даа болду. Мээң аксымче мынчага «кежик» деп чүве-даа кирбээн…сурааг. А ол хайырлаан чаңгазы быдый бээрге, эрткен чазын хой кадарып чорааш, бир муңгарап келгеш, Куу-Ованның эжиинде селбегер кадактар аразында немей баглап каан мен де, авай.
– Ынча дивес! Чамдыкта ынчап тений бээр чүвең бар, кайгаар мен ийин! Че, хоюңга бар!
Оон үнгеш:
Хоюңарда хоюм-даа чок,
Хоя берзин дээр-ле мен,
Чылгыңарда чылгым-даа чок,
Чыла берзин дээр-ле мен.
деп, өжегээр дыңналдыр ырлап чоруптум.
Аалдар чайлагдан батпаан. Кыргыстар хүрээзиниң эргили болур четкен дижип, улус ында-мында чүгүрүк аъттар-даа соодуп, үзүүргедип турар, мөгелер белеткенип турар. Мен кырган-авам сургаалынга киргеш, дыка муңгаравайн-даа кызып туттунуп:
Катап-катап Кандан кирер
Каарының демдээ боор оң –
дигилеп, ырлап каап чоргулаар мен.
Бир хүн-не чайлагда кезек аалдарның сооткан аъттарын үзүүргеткен черге таварышкаш, бир аныяк кожайның Аскымчы-Бора деп аъдының чарыжын мунгаш, карак-ла бо ыйнаан, талыгыр-ла эртип келдим. Кожайның өөрүүрү-даа аажок:
– Доора аскымнавады бе? Кедерге-ле оккур келди аа? – деп, мени ошкаар чыгыы кээп, аът кырындан чаш уруглар дег дүжүрүп алды.
– Чер ортузу чедип олура, бүгү аъттарны чыый эртип олура, шала доора доңгайты шелгилээш, чоруп бээр деп баар орта, эскерип кааш, чүгенниң бир талакы кастыңын чула шелгилээш, саң дорт углай, кышкырып-кышкырып, дөрт-беш улаштыр кымчыланыптарымга, согун-биле дөмей дортталгаштың, окталы-ла бээди. Ооң соонда черле доора хажыдар дын дыңзытпады, акым. Амыр аът-тыр моң!– дидим.
– Ол-ла, черле эртип үнүп олура, аскымнаар аът харын. Шак бо, саазындан кезип кылып каан кижи дег, оолдарга аът чарыжы мундурарга, тыртып, хап мунар деп чүве билбес, ынчангаш чаң алзып каар-дырлар ийин. Сен ам мооң чарыжын мунуп өөренип ал, хүрээ найырынга барып мунар сен – дээрге, өөрээштиң, ана балдырым сириңейни берген.
– Ча! – дээш, ам-даа ээгииштевишаан турган бораның чөпшүл карааның адаанда борбак дерин барып чода берген тур мен.
– Ыя аразында ону дыңнап турган бир оол адааргаан-на боор оң:
– Ой эжен, Мукураш даайың «Саваан-Боразының» чарыжын Аңгыр-оол мунар чүве деп олурар чорбадыве чоп, аал? – деп, менче көрүп чугаалады.
– Ча-чаа мегелевейн көр, хек. «Саваан-Бораны» даады-ла Чорлан-оол мунар ышкажыгай. Оон ыңай Саваарны бо чылын аппарып салыр бе, салбас бе, аайы тывылбайн-дыр; сооду ханмаан, чаа туткан, боос бе дег аътты канчап салыр чүвел. Ам соңгузу хүн аъттаныр ышкажывыс кай – деп, мээң кожайым оолдуң аксын ында-ла дуй шаап кагды.
Мен Аскымнаарның караанда бичии кылдыр көстүп турар шырайымны көрдүнеримге, кежээки хөөлбекте чайыннанган ай ышкаш, чындыйтыр-ла хүлүмзүрээн тур мен.
|
|
|
