 |
Акыларым кижи аксынга кирген 24 глава
|
|
|
|
– Черле бо ажы-төлдүң дем чок, бот-боттарының соон-мурнун каракташпас бак деп чүвезин кайгап, чугаалап ханмас кижи-дир мен. Шаг бо хире турда, барып-барып Ногаан-Хуулгаан аалынче чүге кире салчы бергеннер? – деп, кырган-авам хыйланды.
– А-дыр, авай… Бо шагны бодап көрем. Бөрүге судур номчуурга: «Ламаларның чугаазы көвүдеп, аскак хой ырады!» дээш ыңай болганы дег апарганы ол-дур ийин – деп, даайым авазын үзе киргеш: – А-дырам, аал… Ам олурган хеоек бар бе? Бо Ногаан-Хуулгаанга барып «авыралдап», алыксаанын берип, бериксээнин ап турбас чүве бе? – деп, күдээзин айтырды.
– Улустуң сөөгүн тып алгаш, кээривис билек Дөмей-ле: бөгүн болза орай, даарта болза эрте когу үстүп турган гамыңнарның кестииниң бажынче хептелдир халаан херек чүү боор.
– Көрдүңер бе? Күткээзинниин!.. Кандыг-бир шулбус кемниг херекти үүлгедип, өртү кыпсып каапкаш, бүгү моолдарны хойгузуп, көжүрүп алгаш барган. Бир согур хой сугже халый бээр болза, өске бир кодан карактыг хой дөгере халыжа берип болур. Бүгү Сорукту-Хаан аймакты Таңды урянхайже өжээти кылыр чадавас – деп, кырган-авам оглунуң бир-ле элче халыыр деп бар чытканын эскерип кааш, мурнун дуй тура каапты. Ынчап турувуста, боолар чүктээн дөрт аъттыг кижи өг чанынга шапкылажып келген соонда, өгде честевис уткуй үнгеш, дораан аъттангаш, шапкылажып ыңай болду. Өгде улус шупту үнүп кээп, соонче ажыт киргиже көрүп турдулар. Кырган-авам чүгле бажын чайгаш, ийи холун тейлей туттунду.
КАРАКТАРЫМ УЛАМ-НА ЧЫРААН
Чай дүжүп, ыяш бүрүзү четчип, черниң чудаңгы куузу базырылган. Мал-маганның, сүт-шимизи-даа үнүп, божа-хойтпак элбээш, куруг шай-биле аргаланмас, уруг-дарыгның аштаңгызы чидип, арын-шырай кирген. Аалдар хоюн кыргып эгелей берген. Ол хиреде-ле кижилерниң ишти-хөңнүнде ам-даа чай дүшпээн, кандыг-ла бир соок кара шуурганнар хадып бораңнавышаан.
|
|
|
Бир кежээ Допуй дарган честем сугнуң ээн өөнде Шевер акым чааскаан шөлээчилеп, меннип олур. Угбам, честем та кай барган чүвел, уткан-дыр мен. Акым улустан арай чажырып эдилээр беш-адырын чүлгүп, ооң черге чыткаш, чемирий берген холаларын чаап, аштап, иштинде дарызын безин силгип, дыңнаалап, хынап олур. Ооң-биле кады, үр үеде чүктеп эдилээнинден чүгле хыны улчугуп хоюй берген эвес, харын демири безин орту үезинде элээн төнчүленип кире берген, чактыр боозунга хөй ок кудуп, чеди улаштырар кавынды дээжизин дөгерезин четче дары-биле октап ап олур.
Мурнуку тайбың чылдарда болза сыынның мыйызы ам кидин-не чедишкен үези деп, тайгалар бажы бодап олурары илдең ийик. А ам ооң кайда, кандыг «сыын» бөргү дүжүр адар деп орарын билири берге. Мурнунда болза аңчылар сартыы чип амдажаан аңзак ыт дег, акымны долгандыр огланып, «Оой-оой, акым аңнаар дээн-дир, экизин! Экем-экем, экизин! Ырак баар сен бе, акый? Одааңны кым ээлеп бээрил? Сегиртир чер бар бе?» дигилээримге-ле, «Мени эдертип ап, өршээп көр! Барыксааш, чүрээм чарлы бер чазып тур» дээн-дир деп дораан билип алыр кижи-ле болгай. Бо кежээ мээң сагыжымда ол аарыг база чок. Өске бир айтырыглыг ооң чанында чызаалап келген мен.
– Чогум черле чүү-чүү бооп турар чүвел, акый? Орта-даа аайын тып чадап тур бис. Силерни Улаан-Кумга кымнар боолаан? Орустар-даа боолаан дээр, кыдаттар-даа боолаан дээр; бирде-бирде хүрээ ламалары-даа боолажып турган дижир. Ынчаарга кымның-биле чаалажып турар улус бис? – деп, сагыжымга тырылган үен-даяным тө кааптым.
|
|
|
Акым мээң арнымче «кымыл бо?» дээнзиг, хавакта ийи кирбииниң аразы дегжип келгиже кызаалааш, бир-ле дүрген чүве чугаалаптар часкаш, демги ийи кирбии дедир частып, ховаганның ийи кара чалгыннары дег чыдып алды. Оон аштап олурар боозунуң унун өг дүндүүнүң чырыынче шыгаавышаан, сертежок айтырды:
– «Бистер», «улус бис» деп-ле чогум кымнарны ынчап турарың ол?
– Бистер аан… Бо Арандол, Чорлан-оол. Черле бо аалдарның оолдары аан.
– Күжүр эрлерни аарай! А ол «чаалажып турар» деп сөстү силерге кым чугаалап берди? Чаа бооп турар чүве бе? – деп, мени шеней-дир.
– Бо-ла Ары, Өвүр, кайда-даа мырыңай-ла орус, кыдат, моол дээш, дөгере аткылажып, өлүржүп турары бичии оолдарның «чаалажып» ойнаары эвес-ле болгай. Бис билир-дир ол – деп чоргаар харыыладым.
– Хм… Ол-ла болгай көр. Чүнү-даа билип албаан. Кандыг эрлер дээр силерни?..
– Билирин билир бис… Тоолда безин бар-ла болгай: чурт иштинге чаа-чалбак болу бээрге, кавайлыг чаш оол уруг кавайын сөөртүп алгаш, чаалажып турар болгай. А билдинмес чүвени билир, улуг улустан айтырып алыр; олар чажыт сымырашпайн, айтып берип турар болза эки-дир йиин. Адазы өлзе, оглу ооң орнунга турар болгай. Даайым өлген болза, Арандол анаа олурар бе? – деп шуудунга кириптим.
– Шынап-ла дайынчы эр болза, мындыг дүвүрээзинниг үеде чүвени иштинде эскерип көрүп чоруур. Аксы-биле кижи болганга чүнү-даа чугаалавас. Харын-даа чүнү-даа билбээн ышкаш чоруур. А силер дээрге дылыңар-биле кургаг сигенге өрт салып, аксыңар-биле аал көжүрүп чоруур-дур силер. Ындыг улусту кым тоор боор. Аңчы эвес ыт кайы ыракта эзирик-даа көрзе, кайда бир дааш-даа дыңназа-ла ээрип, алгырып, «мени сал!» деп чүткүп туруп бээр. Кайда боор, аң хоюп азы кайда кым барын билип алыр. А аңчы ыт болза чүнү-ле эскерип кагдыр, дораан-на кедеңгирлеп, ыгыйып, ээзинче көрүп, кулактарын безин ынаар сунуптар. Ээзи чыда дүжер болза, кады чыдып, үңгээрге, кады үңгеп чоруур болгай. Аңче салыптарга безин депиже, кайнаар ээрин билип, бүдүү доора тырткаш, доза хап, чер хемчээн кызырып орар. Ыракка сүрүп оргаш ээрбес, аң хая көрүп саадазын дээш чоокшулай бергенде, коргудуп, девидеп ээргилээрге, «балдырымда чедип келген-дир» дээш, серт-бурт хая көөр дээш мурнун көрбес, буду бастынмас апаар болгай – деп, акым мени алаактырып, кыжырып кааптар хире апарган.
|
|
|
– Ынчангаш харын ытты-даа болза, эниинден эгелеп өөредири ол-дур. Демги айтырыым харыызы чүү болду? – дидим. Акым ажылын-даа соксатпайн, меңээ езулуг улуг кижи дег чугаалап берди.
– Энир чылын чазын силерниң Улуг-Шөлге тарып берген тарааңарны күзүн база чонну албадап тургаш, ажаадып алган. Аңаа базындырып эттеткен, шүүдээн чоннуң килеңи дам-на барган. Ол аразында кыдаттарны кызыл орустар тывалар-биле бир баг бооп, Улуг-Хемниң Оттук-Дашка дамдыын алдарады шапканын дораан-на дыңнажып алган. Оон кыдаттар Аргалыктының Даг-Ужунга паараңнап алгаш, демги-ле тарааны чип, чоннуң малын соп чип, дажаарап турда, колдуунда-ла бо Ары – Улуг-Хем улузу хөй-даа эвес, адар-тудар, авааңгыр эрлер бүдүү чыылгаш, барып аткылажыышкынга кириштивис. Чаңгыс-ла дүне бурт кылган бис…
– Кулугурларны, бисти таанда кончуг базымчалап турганнар. Таптыг болган-дыр. Сырбык акым база барган боор ийин оң? – дидим.
– Адыр, дыңнап ал. Дүне девидеп дүжүп берген кыдаттарны даартазында бөлүү-биле «үдеп» турда, улустар кончуг хыы ханып, чамдык базындырган эрлер гамыңнарның арнынга барып: «Мени ам танып тур сен бе? Танывас болзуңза, бодуңнуң базып каан таңмаң бо-ла болгай» – дээш балдырында, чаагында сорбузун көргүзер. «Бо-дур бо. Мээң холум мынчаар хаваргыже, тараа тарып, мал азырап, аңнап, өлүк тып, силерни карак көзүлбес кылдыр чемгерип турдум. А сен боо-биле, кымчы-биле орнун берип турдуң. Ол өремге чүнү бээр сен?.. «Улуг хырын ээзин өлүрер» дээр чүве, сээң бо тотпас хырның сени өлүрген-дир. Билдиң бе?» дээрге, диригге-ле өлген арнын куду көөр ийикпе, чамдык дидим, каржыланып чораан, шеригниң баштыңчы дүжүметтери «сээң оң чөп» дээнзиг, бажын согаш кылып, миннир-даа чүве чораан.
|
|
|
– Шуптузун чок кылган бе? Диригге салган кижи бар бе?
– Туттурган гамың шериглерни кайын салыр ийик. Анаа оларга эштенчилеп чораан ажылчыннарга кайын хол дээр ийик бис. Харын хосталып, амырааннар-ла болгай. Оон тын менди үнген гамыңнарның артыы Чадааналааш, база бир садыг бүүзези турган Улаан-Кумну таварып дезип турган. Бистиң Өвүр улузу оларны үргүлчү-ле дозуп турары ол. Олар бистен дээрбедеп алган тараа-быдаазын тайбың чүдүрүп чана бербезин дээш аан.
– Силерни ол кыдаттар боолап турганы ол-дур але?
– Чо-ок. Бис баарывыска, чаңгыс-даа шериг кыдат турбаан. Садыг, бүүзелер ээлери чазый садыгжы кыдаттар безин чок. Харын-даа Хемчиктиң Даа кожуунга – Буян–Бадыргы сугларга барып, кыстынып тургулаан, а чамдыктары бүдүү дезип чорупканнар ыйнаан.
– Эх, халак-халак! Хамык-ла алды-киш, алдын-мөңгүн ышкаш үнелиг тывыштарын артып, чүдүрүп алганнар боор ийин оң?
– Оларның арткан барааннарын бир болза, камгалаан эки ноян бооп, манчы хаан черинге мактадып көдүртүр дээш, ийи талазында, боттары ажыглаар дээш: «Кыдат бараан үптеп болбас! Бир эвес үптээр дээш улус келир болза, боолап, өлүрүп-даа кагза, кем чок» деп солааннарын чорудупкан черинге чеде бээривиске, олар боолап турганы ол-дур. Ынчаарга ол бижикти дыңнап алган, Улаан-Кумнуң чоогунда Моолдуң чамдык дүжүмет, лама-хуурактары база-ла боттары үптээр дээш ол бижикти дыңнап алган турганы ол-дур. Херек кырында ниити моол чонда чүү боор. Боттары база-ла бис дег кыдатка чагыртпас дээш кызып турар болгай.
– Хм… Ынчаарга-ла тыва нояннар тываларны чызаалап, чашпаалап, бодунуң улузунуң эрге-меделин бодавайн, чүгле бодунуң эрге-дужаалын бодаар ноян-дүжүметтерге хорадап турар чүве-дир, билдиң бе? Ол дугайын кайы хамаанчок салып чоруур болза, ам-даа чагырган таңманы тудуп орар нояннар, чагырыкчылар бисти кыра хөнеп аппаргаш, эрээдеп соп-союп, чигени ол. Ону оюн-тоглаа ышкаш сала бербеңер! Билдиң?
– Ча. Аа өршээ! Ол-ла болгай. Мурнунда-ла биске сөглеп каар болгай. Мен ам-на билдим, күжүр акым. Бисти харын кырган-авам-на ай деп сургап чоруур. Ооң оозу шын-дыр – деп, сымыраны аарак чугааладым.
– Сен орустар чаалажып турар дээр-дир сен. Ол болза орустуң ак хаанын орус чон сеңээ чагыртпас бис. Ажылчын, тараачын чоннуң эрге-меделин базып, чүгле кулданып чораан сен. Ам чон боттарывыс чазаавыс тургузар бис дээш, улустуң чазаан тургускан. Оларны кызылдар дээр. А демги дүжүлгеден дүжүртүп, ширээ солаан хаан чазааның талазында эрги езунуң орустарын актар дээр. Кызылдар оларны чаа езуга киирер дээрге, удур чаалашкаш, бастырып турары ол-дур, билдиң бе?
|
|
|
– Билбейн канчаар. Бис база кызылдың талазында-дыр бис. Ам чок ак хаанны чоор боор.
– Ам ынчаар билип алгаш, ыыттавайн эки бодап чор шиве…
– Чаа! Билдим, билдим, биче хая, хаяалаза хайдыңмаас…билир эвес, билзе-даа алыр эвес! Ол-ла – дигиледим.
Шевер-Сарыг акымны черге анаа эвес, иштинде хөй-ле шын бодалдарны шыгжап чоруур кижи кылдыр ол орта билдим.
АРАТТЫҢ ЧАЗАА ДОКТААГАН
Эр улустуң шак ынчалдыр хей-аъды бедий берген, шапкылажып турарын, херээженнерниң коргуушкун, аңгадаашкынын болгаш чоргааралдар холушкан дүвүрээзинниг сымыражыышкыннарын кайгап, магадаан кырган-авам хире-хире:
– Кылынгы дег-ле апарып-тыр силер, ха-дуңма! Бирээ болур-ла, көөр-даа силер… Чүнү-ле чазаар болдуңар. Бак-ла чүве ыңай турзун! – деп чалбарып олурар. А ол хирезинде боду кайда-даа чок хажыызындан «харап», маңнап орар кадай эвес: улуг, аныяк херээженнерниң, ында-мында ойнаан күртүлер дег, хүрүңейнип олургулаарын ол ыяк баштап, кижи-ле болганның билбээн, дадагалзаан айтырыын харыылап, оожуктуруп, сүмелээн олурар. Ооң ийи караанда адып орар даң хаяазы илдең апарган-дыр дижир чүве.
– Ага, сээң ол кайгалың ынчалдыр эстедип туруп-туруп, бажы ийи эгин кырында бүдүп келзе, экизи-ле ол-дур ийин. Ынчалдыр типтели берген кижилерниң ханга боражыры чайлаш-ла чок. Көрүп тур ышкажыл бис. Ында кижи амыраар чүнүң экизи боор ийик аан ээ, хе-хе! – дижир «буянныг» кадайларга кырган-авам:
– Че, өглер ээлери «Дөгере-ле хам-кат, камбы-соржу апарбаалыңар. Оон башка чажыт чажып чалбарыыр, сүдүн өргүп сүзүглээр тенектер чок апаар-ла болгай» – деп доза шаай тыртып каар.
Шынап-ла хат чок болза, хаак бажы чоп шимчээрил. Ол-ла болгай. Хүн өскээртен үнүп келгенинден артык солун, кайгамчык медээлер келди-ле!
– Араттың чазаа доктааган-дыр! Бүгүде найырымдаар: Таңды Тывазының Араттың чазаа доктааган!
– Өөк-Колдуң, Кара-Ыяштың черинге… угаазуулгу яамыны тургускан.
– Таңды Тывазының түмен чылда базындырган биче буурай араттары тускай догуннап, эрге-шөлээзин боттарының холунга алган-дыр!..
– Элегестиң Суг-Бажында бүгүдениң шуулганы болган-дыр!..
Бо-ла сөстерниң ужур-утказы эң баштай эки-ле билдинмес болза-даа, оларның экизи, чаазы шак-ла ында, бир-ле онзагай, дээди чаа чүвени чугаалап келген. Кандыг-ла бир чажыт, ыдык хомдулар иштинге шыгжагга чыткан чүнү-ле уштуп эккелген-даа ышкаш. Азы ону чон хөрек-чүрээнге үр үеде чажырып чорда, дөстүнмейн ушта халааш, эр-бора хартыгалар бооп ужугуп үнгүлээш, бүгү чонга шынны, чаа хоойлуну, чаа төре езуну чарлап, черин, дээрин безин өөртүр ужугуп турган ышкаш. Бир-бир бодаарга, багай-багай карачал кижи чугаалап болбас, кандыг-ла бир туюлдуң туураан маадыры ийикпе, мерген бижээчи кижилер кыйгырып номчуур сөстер боор бо деп-даа бодаар-ла… А ол хирезинде: Арат кижи! Таңды Тывазы! Бүгүдээниң!.. Эрге-шөлээ тутканы! Тускай догуннаан! Угудар яамы! Нам, хувискаал деп сөстерни демги-ле шапкылашкан араттар чугаалап турар.
Мээң сагыжымга бир катап кырган-авам-биле иелээн шагаалаар эртен, чалбарып турган сөстеривис-даа кирип кээр:
Чыл бажы келди,
Чылан кежи чылбырады.
Бак чүве баады,
Эки чүве ээлди, Хайыракан!
Эжен черинден келген
Элчиниң,
Аза черинден келген
Алдагжының
Аъдының аксын чайладыңар!
Ара албатының бажы ковайган, хөрээ хозаан, экти бедээн, хөй-аъды өрүлээн. Араттарның чугаа-домаанда, бодалында чаа-чаа чүвелер хүннүң-не немежип-ле турар. Коммун нам, арат нам кежигүнү мен дээр, төп хораага баар мен дээр, баянчуутка базындырбас мен, Ленин башкының шавызы мен дээр… кожуун чызаанга баар – намнаар, хуралдаар, хувискаалчы болур дижир. Бүгү делегей кырында эп-капты нам: идер нам – эвилел, салуучат, улус төре херээ дээш сөстер биеэги-ле кара албатыларга чаа мөзү-шынар киирип турар чоргаарал – күчү болу берген.
Ынчап чоруй көңгүс-ле чап-чаа, хувискаалчы ырлар тыптып келген. Мырыңай-ла магалыг чүве боор! Бүгү-ле байырлап магадаан чоннуң ол хөрээнде кыпкан өөрүшкүзү оттуг ырлар бооп, чурттуң муңгаралдар, ыы-сыы болган имиртиң булуңнарын чырыдып, чиртиледи-ле берген.
Тыва чон, ооң аныяктары бистер мооң мурнунда ырлашпайн чораан эвес бис, ырлап-ла чордувус. Ынчалза-даа ам бо чаа ырлар бистерни дээрже бедидип, үнүвүстү күштелдирген. Чаа-чаа оттуг, күштүг сөстерни, үннерни немээн. Мээң чүрээм даады-ла каттырбышаан ырлап чоруур апарган дег.
«Кайгамчыктыг Интернационал», «Каш-ла сөөктү каттыштырган», «Очалаңдан кедилерин орус арат айтып берген» дээн чижектиг сөстерде бүдүн улус ады, харын-даа хөй-хөй улустарның каттыжып турары дыңналып, оларны каттыштырып турар Маркс, Ленин деп улуг, маадырлыг, күчүлүг кижилерниң аттары-даа дыңналып келген. Ону ырлаан кижи мөге, чоргаар болбас аргажок.
Ленин деп кижиниң адын-сывын дыңнап, кылган чаагай херээн дыңнаан соонда, мен каяа-даа чорааш, бо-ла боданы берген чоргулаар мен: кадыг-берге ажыл кылгаш, аңаа күш четпейн, хилинчектени бергенимде-даа, изиг ховуга шарылыг чер илииртеп элейтип тура-даа, бедик даглар кырлап, хой кадарып-даа чорааш, азы анаа-ла аалдар аразынга алаңзып, кым-бир кижээ мегеледип, базындырып, хорадааш-даа, ону бодап, харын-даа иштимде безин чугаалаттынып чоруурумну эскертинип каар мен. Ол бодалдарның чамдыызы дүш ышкаш янзы-бүрү – хөй нуруузу бүлүртүң чиде хона бергилезежок, черле мээң сагыжым өөртүп, аргалап, идегелим быжыктырып чоруур. «Бо-ла улуг чап-чаа, солун өскерлиишкиннерни Ленин бодап, чаяап, чаартып олурар. Кижизи эки, ядыы ажылчын, кадарчы, эштенчи, тараачын, базындырган кижилерге ынак; өттүр билир ханы угаанныг, мерген маадыр кижи. Мен ышкаш өскүс, кым болганга базындырар, албададыр; идик-хепке чединмес, ам-даа эр бооп доруккалак кижилерни боду кээп көөр болза! «Мону базынмаңар! Кыдыглаваңар! Албадаваңар! Бо туразында хостуг, кылган ажылының чажаңын ап чорзун! Кым-на мону хомудадып, басты берзе, дораан-на боду меңээ барып сөглезин!» дээр боор деп бодагылаар мен… Ленинни орус сөөк кижи дээрге бо-ла таныырым, меңээ эки чаңнап чоруур орустар сагыжымга кирер. Черле мени аарыг-аржыктан камгалап, тарып, чаптап турдулар ийин оң. Балык, чыжыргана, саат аппарып бээрге, мөлчүвес, чөп төлээр, хөй хлеб бээр. Өскүс кижи кээргээр деп мактап, оларже сеткилим чоокшулап, өөрзүнүп, төрелзине бээр мен. Бодавыже, кызыл орусту баштаан, ак хаанны баскан маадыр Ленин ол… Бистиң тывалар, мээң акым Шевер-даа ону билип алгаш, мынчап хей-аъды өрүлеп, эрги езуну тоовайн атчып, сокчуп турары илдең-дир дээш, кончуг бедик даг кырында чораан бодум кайда-бир ыракта аалдарже көргеш, бар шаам-биле алгырып ырлагылаптар мен.
|
|
|
