 |
Бараан-оол акым хем–белдири барган
|
|
|
|
Акым Туруг-Баарында арыгда кыштаанга мырай-ла көк үнгүже көшпес олурар чаңныг кижи. Хар чаа-ла эрээн. Хем уну кидин-не частып илчирээн. шак ынчан арган-дорган анай, хенче, бызаа, молдурга өеэдип, сугга дүже бербезин дээш, олар-биле дөмей дүктүгүр самдарлыг мен база олут чок мал эдерип чоруур үүлем-не ол. Ындыг болза-даа кыштың соогун шыдап эртип алган амытанга ыжык хүннэректерге чазын чоруурга, экизин чүү дээр! Кандыг-даа ыяш ырымза хаактан эгелээш, чүс хар ажыг, бажы булутта четкен чодур дытка чедир-ле эрип, чылыг, чындыгыр. Аныяк хадыңнар, чодураалар дөгере-ле хүнге, салгынга, чунуп, дыранып, сыргаларын салгылаптар. А куш амытан кыжын челбинген боостааларын шененген, шуут-ла үн үзүлбес. Торгалар безин каң «кержектерин» каңгырадып, бүгү аргаларны ырладып тургулаар. Баштайгы аңгыр, дуруяа үнү чүнү медээлевезил!
Чаңгыс сөс-биле, ол-ла бүгү оттушкун меңээ ам езулуг-ла эрги үе эрткен, чаа үе – араттың чазаа доктааган деп, чаа хувискаалчы ырлар-биле капсырлажып, аяннажып кээр. Даштын куу час хевээр-даа бол, сеткилимде чайның дамырлары ойнап чоруур.
Бир ындыг чылыг, часкы кежээ акымның каты ашак чортуп кээрге, күдээзи аңаа элээн-не дүвүреп орарын чугаалай каапты.
– Мени «Хем-Белдири чокта» деп кожуундан бижик кээп-тир. Та чүзү болган чүве? Канчаар-даа аайын тыппайн кайгап олур мен ийин. Ынаар чедер аът-даа чок…
– А ында чүү боор. Бар дээн багай, кел дээн кедилиг! Бо-ла намнарың олурбас болган улус ышкажыл. Сен база кызыл бижиктиг-ле болгай сен. Ооң болбаажа. Бо-ла нам-хүннүң – хувискаалың төвү Хем-Белдиринде. Ында хайындырып турар-ла болгай – деп, ашак уруун, күдээзин оожуктурар хөөннүг, серте чок салгылады.
|
|
|
– Че, Аңгыр! Дөвүн Калбак-Чыраада түлүштерниң Сарыг-Демчиден барып аъттан ачылап көр. «Кежигүн акым Бараан-оолду Хем-Белдири чоктаар деп, кожууннуң таңма черинден бижик келген. Ынаар мунар хөл чок, чадаглааш, ат-ла болдум! Камнап мунуп чорууйн, хөлден дузалап көрүңер. Оон келгеш, дерин-даа бодаар-ла мен ыйнаан» дидир де – деп мындыг.
Кайгап-даа. Оода чадаарда «чоруп шыдаар сен бе-даа» дивес аан! Менде ындыг-мындыг деп сөс каржыр чүве бар эвес. Көк шарым мунгаш, чызырадып бадыптым. «Хем-Белдири дээрге бо-ла нам-хүн деп чүвезиниң төвү ында хайындырып турар. Кызыл бижиктиг улус баар… Солун-на оран ол-дур эвеспе ол. Мээң сагыжым дег чүве болза, акым мени эдертип алган болза, эки-ле-дир ийин. Көрзе аар!.. А бо барып-барып түлүштерниң Сарыг-Демичизи кижиже мени айбылап канчаары ол. Арга чадаарда карак ажыт мурнунга ыдалаары ол бе? Азы бо хире дүжүметтер-биле удур көржүп, ужур чугаалажып болур шору эр апарган кижи боор мен бе?» деп хөйнү бодап чоруп ор мен.
Айыткан чери, аал барааны көстүп келди. «Эзер бакта кодан ырак, идик бакта эжик ырак» деп үлегерни аңаа бир сагындым. Чүге дээрге чеңгемниң эрги-даа болза, меңээ «эки» идиин база акымның бүдүн, хос шээживээн кедирип каан. Олар мээңии эвес деп чүвени кым-даа эскерип каар.
Улуг-ла ак өг озалааш, ооң коңчаак черде ийи бора өг бар. Кезек-кезек ак хаактар кыдыы шынаа чер. Шарымны ыракка чажырып баглааш, «чүү-даа болур чүве болза, болзун!» дээш, ак өгже дорт-ла базып кирдим.
Дыка шиник өгнүң дөрүнде аныяк көк эр, бөөлдээш олур. Бажын чаа чүлээш, кежегезин аткаар салыпкан. Каас, серлиг орун баарында аныяк-даа, чараш-даа кадайы чоокта, мырыңай-ла чаа артыжанган дээрзи шырайындан илдең болду. Мендилежип-даа дидинмейн, ырак куду шошкайты олургаш, өг иштин эргий көрүп чоруй-ла: «Бо хире бай, дүжүмет болгаш мындыг чараш кысты шилип алган болгай аан бо» деп бодал башка кире хонуп келди.
|
|
|
Чаа божаан чараш кадайын өөчүлеп, дың иелээн хөлестеп олурда, хенертен дылдырткайнып кирип келгеним илдең…
– Че, кайыын келдиң? Кайнаар бар чор сен, оол? – деп ылавылай-дыр.
Дораан-на дидим болгаш езу билир кижи болурун кызып, шала ээге аарак, демги-ле белен сөстеримни шуудуптум. «Богда, даштындан-на мындыг бора-хөкпеш, чүве-ле эвес ийин моң, көрем!» дээнзиг, дүжүмедим кадайынче көре каапкаш:
– Ага – дээш, каас даңза-хавын тудуп, боданы берди. Ыя аразында мээң сонуургак карактарым өгнүң дөрүнде ширээде бурганнарындан эгелээш, эжик кастыында туужуурга чедип, кавайда чаштың тыныжы, чаш – шарыглыг ижинниг, чараш аваның оваарымчалыг шимчээшкинин безин эскерип эртти. Меңээ бир чаа-ла таварышкан солун чүве – орустарның шагын өг ханазында азып кааны: «Өгге база тааржыр, харын-даа чараш көстүр чүве-дир. Кыжын кандыг ирги, доңа бээр ирги бе? Бо бурганнар мындыг шакты чүү деп бодап олурлар ирги?» деп бодай-даа кааптым. «Черле чогум кандыг хуу-салымныг улус мынчаар четче чурттап эгелээр чүве ирги?» дээр үргүлчү байларга адааргаар бодалым база-ла караш кынны бээди…
– Ындыг-ла чүве-дир ол. Белен аът-даа чогулду. Ам канчаар, даштын инек аразында хөлчок ылган өле шары бар. Ону тудуп аппарып бээр бооп-тур сен ийин. Шары мунуп алгаш, Хем-Белдири баары эпчок дээр болза, дедир эккеп бээр ыйнаан – деп бо-ла.
– Ча. Ынчаар чугаалаай-ла мен. Канчап тудуп алыр ирги мен?.. Салчажы бээр өске өле шары чок ирги бе? – деп, та чүге ынчаарым ол ийик, кадайынче көрүп айтырдым.
– Бар болбайн канчаар ийик… Айтып бээр ыйнаан – деп, ашаанче көрүп, арны чайыннанып, чаш үн-биле кыңгырадырга, човап-даа, эсти бер частым.
Демичи чоруй чеңин кедип, бөөлдээш хевээр мени эдертип үнгеш:
– Бо өле шары бо-дур. Дөө өгнүң ээзи эрге дилеп, тудуштуруп ал – деп кагды.
|
|
|
Мен-даа чүзү боор, «шары-даа болза, бир чоруум бүттү-ле!» деп бодавышаан, мунуп келген шарым салып, бурундуум божудуп алдым. Шарының дезиг, дошкуну сыын-на!
– Мен бодум өөреттим. Эмдиинде көрген болзуңза, бызаа эвес, эрлик хааны дээр сен. Ам ана бурундук кулу-дур моң, оол! – деп, чылгычы эр мактап тургаш, мени олуртупту. «Демичи өөнге кирип, ооң боду-биле чула чугаалажып, чорук бүдүрүп эккээри ындыг амыр бе! Кончуг хыныыр чүвең шары бээрде безин: «чаажыгып, ажылга өөрензин» дээш, эмдик шары берди, көрбедиң бе» деп боданмышаан, хап чанып келдим.
– «Намзыраар, чаа ужурзураар болзуңза, магалыг Хемиң-Белдириңге шары-биле шүжүледип чет че харын» дээн-дир ийин. Че, ажырбас оң. Чүү-даа болза, мээң шенелдемни ол база билген-дир. Бир чүүлүнде, байларның аът-улаан албанга ажыглаар дээн чүве. А ийи талазында, бо-ла эрги дүжүметтер ам «Чаа нам, хувискаалдың херээнге киржир бис» дээр, кежигүнге кириксээр чүвелер. Оозун билири шору-ла болган-дыр – деп, акым бодунуң чажыдын ам чаа сөгледи…
Акым шынап-ла шарылыг чорупкан.
«Хем-Белдири деп черде бо-ла эрги, чаа төре, езунуң солчуушкуну, нам, хувискаал херээ диңмиттиг хайнып, шуурганнап турар болуушкуннарның төвү ол болганда, кайгамчык солун чүве ыйнаан. Акым оон дыка-ла солун чүвелерни көрүп, чугаалап келир эвеспе» дээш четтикпейн манап турган мен.
Шынап-ла элээн болганда, дедир келди.
Улуг-ла шуулган деп чүвеге-ле чордум диди.
– Черле аайын тыппас мен: чаа нам, хувискаалының кижизи та кайызы чүве, та кымын дүжүрген чүве? Буян-Бадыргы – хүн ноян-даа хевээр-ле, харын ону чазак-даа дижир. Орус-даа, тыва-даа дүжүметтер албан-на чугаалажып турар. Эрги чагырыкчы дүжүмет-ле хөй. Чер-черден келгилээн, мен ышкаш бора-бүдүн карачал кижилер олар-биле арнын көржүп, чугаалажыр харык-даа чок. Бижик-биликтиг эвес, дөмей-ле шаараңдырып чоруур бис. Харын кым дүжүметке канчаар бараалгаарын билбес бис. Шагда болза хүн ноянга черге доңгайып сөгүрүүр, чагырыкчыларга күдүк базып, мөгейип бараалгаар чүве болгай. Ам кандыгыл? Билдинмес… Мен бир-ле хүн арыгда одагланган өөрүм чанынга баглап каан шарым көрүп чорааш, дедир арыгдан базып үнүп орарымга, бир-ле хирээ-биле ужурган чоон теректиң төжүнүң кырында, хүрең торгу тоннуг, холунда эреге туткан эр ийленип алган чыдыр. Чоокшулап келгеш көөрүмге-ле, хүн ноян Буян-Бадыргың бо чыдыр ийин моң! Серт кыннып, бужар корга хона бергеш, «Канчаар бараалгаарыл?» деп бодал башта-ла келген. Чүү-даа болза кежигүн кижи ийи холум чатпайткаш, мөгеш кылынган дораан-на эрте кылаштаптым. Ядараан, аңаа чоп чыдып алган чолук ийик! Ийи чарным аразындан дер үнүп келген-дир деп бир хөөреди.
|
|
|
Оон чоорту мээң бодумнуң билип алганым болза: акым Хем-Белдиринге баарда-даа, баргаш-даа, «мени кандыг-ла бир херек ужун кыйгырткан. Та чүү херээ чүве? Кайы болза октуг-боолуг чоруп турган дээр ийикпе. Орус, кыдат-биле чаалашкан дээр ийикпе? Азы чер-чурттуң дүжүметтерин тоовастаан дээр чадавас» деп-ле улус артынга чаштынып, дескелеп тургаш, ам чана бергер дээрге, «А богда, актыг менди үндүм!» дээш амырай берген хире.
Хем-Белдиринде бир-ле хөлчок улуг, төгерик хирээ боду хиигейнип долгангаш, ыяш хирээлеп турду. Магалыг-ла эт-тир. Эки көрүп алыйн дээш корткаш, чанынга чоокшулап чадаштым – деп, бир магадаар чүвези ол.
– Дедир чанып ора, үш-дөрт кижи Элегес суунга кээривиске, үерлээн, медээ-ле чок! Ийи хондур манааш, чадашкан: үш-дөрт кургаг терек хүлүп, сал кылып алгаш кештивис. Бо талакы эрикке ушкан терек алдынче киир кактыргаш, аът, шары, ал-боттарывыс-даа кырлып кал частывыс. Сугже халыжып, ырбакталып эштип туруп арай боорда үндүвүс! – деп, бир-ле кончуг хөөрээр чүве ол.
Соонда чугаалажырга, чугула албан чораан кежигүннер ынчаар мугулай болганын чөгенип олурар чүве.
БАЛЫКТАП-ЛА ЧОРУУР МЕН
Акым тараа дооскаш, Амырак оруу Хөтпе-Шөл чайлагга кээп хонганы ол. Кожа-кожа үш-дөрт аалдар бар чүве. Чай шагда мээң бир дөскел чок кылыр ажылым – балыктаары. Улуг, бичии хемнер кыдыы эдерип, эриктерден ээремнер хараар, өлбезек дээр кара кушкаш-ла мен. Хемнер, суглар унун моондактай тырылган хос озаңнар алды бакылаар; шала бичежек адырык, дамырак, бугалар уннарынга болза элдер, чавыттар алды холдаар. Ол-ла улчуп, димзенип чорааш, кадыргылар көрүп каанымда, бүткүр-ле бодум чымырткайнып, чүрээм согары безин бир янзы өскерли бээр. Чүгле тодар дээш эвес, кандыг-ла бир тода чугаалаттынмас таалап ханар, көрүп-ле туруксаам кээр хандыкшылым бар, хырным-даа аштаарын уттур, хүн-даа батканын билбейн баар мен. Ары Амырактың чамдык хемнеринде ногаан-өле, кызыл-сарала болгаш мөген-кара дээр улуг кадыргылар бар. Олар ээремге чемнеп, азы улуг ос алдынга доктаап, чакпа чайып турда, чаражын чүү дээр ону! Көрүп мага ханмас сен!
|
|
|
Аң бүрүзү боттарының тускай бүдүштүг чаражы бар: кидин түлеп каапкан хөй адыр, чедишкен сыын; дааш апкаш, дыңнаалап туруп-туруп, согунналдыр халаан хүлбүс, азы хаяда чораан те дийик. Чараш-ла. Мен бодаарымга, ээремде кадыргының өңү, караа, а эң ылаңгыя шимчээшкини чүден-даа артык! Азы суг арыг, ону өттүр ак-көк дээрде хүннүң чырыы аңаа ынчалдыр хуулгаазын өңнери берип, ойнап турда, кандыг ийик!
Хөтпениң артында, хавак баарында, шырыштарны куду баткан, «кара сугнуң кадыргызын караам-биле шелип аар мен…» деп ырда кирген суумче балыктап кирдим. Кармаам-даа чок. Чүгле хыл дузактарым бар. Мээң мырыңай-ла бут дөзүнге чедир даап ап чоруур хаш чүвүрүм инчиинге бети-ле дизе, беш дузак ыяавыла чоруур.
Дөрт-беш хире шавыга, бир мөген-кара дузактап алгаш, чоруп оргаш, мырыңай-ла суг эриинде паш тип турган кадайның чанынга кылаштап кээп-тир мен. Кадай мени көрбээн, бир пашты чаа-ла эзип тур. Дораан-на танып кагдым: аалывыс үстүнде база чаңгыс өг Меңниг-оол мээрең деп кижиниң кадайы болду. Адыр хаакка танаандан дизип алган балыктарым ынаар салып кааш, кадайның чанынга чеде бээдим. Кадай мени көрүп кааш, арай-ла чожаан хевирлиг:
– Ойт! Бо кайнаар тояап чорууруң ол, Аңгыр-оол! Корга бээдим – деп мындыг.
– Чок, анаа-ла… Бо сугну эдерип чордум, угбам.
– А чүнү канчап чорааның ол ынчаш?
– Анаа-ла оолдар өттүнүп, суг харап, балык-байлаң көрүп чоруурум ол-дур ийин.
– Каям, меңээ дөө шала чоон-чоон кургаг ыяштардан чыып эккеп бер. Бо сыгбыраа хойтпак хей чүве-дир – деп, изиг божазын куруг доскаарже кутпушаан, айбылай-дыр. «Ол-ла болгай. Сени айбылаардан башка, аяк хойтпаан кудуп бээр эвес. Ооң чанынче чүге кылаштап келдиң?» деп, бодумну иштимде чемеленмишаан, бир куспакты чыый шаап эккеп бердим.
– Охаайн! – деп, ыяшче көргеш, менче-даа көрбейн, база бир пашты олурту бээди. Бүлгээриниң какпаан сивиргеш, ыяш тавакта уруп каан. «Моозундан бээр ирги бе?» деп бодай каапкаш:
– Какпаның хөйүн аа! Арай сүт хойтпак боор бе? – дидим.
– Та-та! Андыг-даа ыйнаан… Каям, ол чоон ыяжыңдан сала кааптыйт – диди. От салып турумда, арагазын көгээржикче куда бээр аразында, бажында көстүг чолдак кезек алгаш чоруптум. Балык быжырып чиирим ол. Көзүлдүр алган болза: «Чооруң ол? Балыыңдан бер кай! Бо белен отка хөөптейн. Өгде мээрең балык чиксээри аажок кижи боор!» – дээринден көңгүс ыятпас. Бужар харам – «даш-чудурук» болбас ийикпе.
Ооң хоранныындан, бир кончуг чараш ээрем кыдыынга одаг шап, кадыргымны хүлге хөөп, төтпээже чип, сугда ойнаан, кадыргылар көрүп: «Мен ышкаш оолдарындан чүнү-даа харамнанып көрбээн, даады-ла хөлбеңейндир хүлүмзүрүп чыдар терең ээремнерлиг, чайтыңнадыр каттыржып, шулурткайндыр шуугажып чыдар саарыгларлыг бай Амыраамны!» кылдыр бодап, авазынган ынаам улам-на дендеп орар. Шынап-ла ээремден балык бакылап чыдарымга, хөлчок арыг арнымга чымчаңнадыр дээп келирге, амырап, иезин эмген чаштар ышкаш сугну ижип-ле чоруур мен. Амданы ана сүтсүш кыннып келир. Ынчангаш кыжын кончуг соокта безин доңмас, бузу буруңайнып чыдар, черниң изиг чүрээнден үнүп чыдар мөңгүн сугларның чаны-биле эртип шыдавас – ижип-ижип, доңган арнымны, холдарымны чылыктыр чунуп алгаш:
Ээр хемниң суун кым-даа ээгип ижер,
Ээр эжиктиг өгге кым-даа, ээгип кирер…
кылдыр чоргаар бодап келгенимде, чер-чурттуң ээлери бис дижир бай ызыгуур уктугларның арнынче дүкпүрүп, бажы-кырлыг биле ортаа-мергеним аразындан матпаадырның бажын көргүскүлеп, «Ажык чок байның ядарааны дээре, балык чок хөлдүң соолганы дээре» деп сөзүмнү иштимде номчуп-ла чоруур мен…
Даартазында, эртен даштыгаа өг чанынга, Хөтпе-Шөлүн кежир оъттааш, чоорту-ла кедээр ээреннерниң шавыга хадыңнар аразынче көжүп бар чоруур, бичии ак энчекчигеш ышкаш, даады агарып көстүр хой, өшкүмнү көрбүшаан, тараа соктап тур мен. Кожавыс Меңниг-оол мээрең диртеңнеди шошкудуп келгеш, баглаашка дүшкеш, өгже кирди. Тараам арыткаш, элгеп оргаш, дыңнаарымга, чеңгемниң үнү изиг-изиг дыңналы-дыр:
– Ада-иези чок, өскүс-чавыс, ары-өвүрге аалдар кезип чорза-даа, мынчага дээр кижиге «инем ужуун чажыра тутту» дидиртип көрбээн төл-дүр! Сээң ол чүү-даа долбаан чүңгер карааңдан бичии чылапчаңны оорлап алгаш, ам өлгени н диргизип, өшкенин кыпсып алыр бе, чоорул? Азы меңээ оорлап берген дээриңер ол бе, мээрең? Мээң бо хөй ажы-төлүмнү көрүп олур сен бе? Үүле, үре, нүгүл, буян деп чүвени билир кижи-дир мен. Бажың кырынга мээрең чиңзе чораан-даа дижик, а ооң иштинде мээ бар чүве бе? Азы ол чылапчазы чок куруг калган бүлгээриң дег хос чүве бе?!
– Адыр, адыр… Болгаан моң! Аскымчы шилгиң аксын тырт! – деп, акым арай дыйылааш үнүн улам чиңгеледип, кадайын ай дээн хевирлиг болза-даа, каттышкан хөөн илдең болду. Мээң чүрээм шимирт кыннып, аазады берген олур мен…
– Аңгыр-оол, бээр кир! Тарааң киирип кел! – деп, акым кыйгырды.
Кире бээримге, Меңниг мээреңниң арын-шырайы каңдаан шагар-оът-ла: сирбегер куу чүве! А шынап-ла «чүңгер» карактары бакка аттыргаш, ужуп чадаан үгү дег, оду имистеп, ыш бурулаан чүве дег олур. Мен тараалыг согаажым безин черге салырын уткан, шагар дээш шаагып келген шагаан-теве көрүп каан чүве дег, бүткүр бодум чыырлы берген тур мен…
– Ийет-ийет, мени силерге бак сөгледип алыр дээш келбедим. Чүве чидирген кижи муң каралыг. Ол одагны чаңгыс-ла көрген оол бо-дур… Ону көргеш, дораан-на чиде халый берген де. А бо дүне-ле чылапча чок болур боор бе? Илдең-дир. Өскээр, ырадыр чидиргелекте, сөглээр дээш келдим. Ооң эп-чөвүн бо Аңгыр-оолга чугаалаар-ла болгай – деп, Меңниг-оол өдү чарлып, өөңейндир сургап эгеледи.
– Дыңнадың бе? Бо мээреңниң чылапчазын бо дүне чүге барып оорлап алган сен? Хүндүс аңаа көзүлгеш, чүге чиде халый бээдиң? – деп, акым бо-ла. Мен ам Меңниг-оолдан коргар хамаанчок, ындыг чииртим чыланны эң-не улуг дашты ийи холдап көдүрүп кээп, шышпа шавар чаңым сактып, дүүнгү семис хөрээнче хирлиг дери бугаланып баткыже паш тип, мени көре салы-ла, улай-улай айбыланып турган харам куруяа ындыг арыг суг эриин ээлеп алганынга ческинип:
– Хм. Мени чүве билбес мелегей, үнү чок, азы араатан бөрү дег бодаар улус бе моң? Мен аңаа баарымга, ол кадай: «Ма, бо чылапчаны ал, оглум!» дээш сунган-даа болза, ийи кырым дорт сынар, тутпас-даа мен. Чүге дээрге, ол кадайга чылапча улуг когарал деп билир мен. Төктүп чыткан, ажыг какпаан безин: «Сивирип чи, Аңгыр» – дивейн, бир куспак чоон ыяшты чыгдырып алды. Пажынга отту салдырып алды. Ам чүл? Аңаа хүнзедир эштенчилеп хүнзээр мен бе? Ол одагны чаңгыс мени көрген деп чүзү боор! Хамык-ла оолдарның балыктап турары суг эрии-дир – дидим…
– Көрдүң бе, мээрең! Акың Шагаачы чагырыкчы болгай, ооң оглу Сонам-Байыр чагырыкчы ам кожуун тергиини. Шупту хоойлу билир бис дээр болгай силер. Ам билдиң бе? Ол ыят чок куруяаң бо оолду айбылап-айбылап: «Көзүлгеш чиде хона бээди» дээн-дир. Чүл ол? Кызыл-калдар ыттар эвес, кызыл арынныг кижилер силер ыйнаан? – деп, чеңгем кырында-ла баады.
– Че, ам болзун! Мээң ха-дуңмам-даа ады чытпас деп баады. Чүвениң шыны көстү-ле бээр ыйнаан! – дээш, Меңниг-оол долдаш-далдаш үнгеш, аъттаныпты. Көстүкпенивис база-ла ону: «Дүрген ыра, чывактыг мээрең!» – дээнзиг, дыка хорадаан үн-биле ыглай аарак көскегилеп үледи.
– Ол Шагаачы, Сонам-Байырны чоп адай бээриң ол, аскымчы! – деп, акым кадайын чемелей-дир.
– Ол боор. Барып хомудаай-ла. Мен бодум сөзүн ээлээр мен. Бо чанында аалдарны ырадыр дээш, чөңгээленип чораан чүвени көрбедиң бе? Кулугур дезе бээди. Таптыг сөглеп алыр чүвемни. Халак-халак! – диди.
– Че, ол чүзүл? Чылапча албааның ылап ыйнаан? – деп, акым менден сымыраныр чыгыы айтырды.
– Ынчап баар деп билген болзумза, ап, арыгга суп алгаш, балык дүлүп чип турар чүвемни але. Мени хайындырып чиир чеми чок дээш, кыжырыыры ол бе? – деп, шынап-ла хомудадым.
– Че, актыг-ла болза, ажырбас оң… Хоюң ажыт кире бээди – деп, акым холун чаңгыды.
ЭЛЧИ КЕЛДИ
Меңниг-оол хорадап үнген соонда, ыржым-на барган ышкаш болган. Ийи хонганда, эртен, чеңгем инек саап олурда, аъттыг кижи чортуп кээп:
– Инек сүттүг болзун! – диди.
– Ындыг-ла болзун, чорук чогузун!
– Бараан-оол деп кижиниң өө кайда ирги?
– Бо-ла-дыр…
– Боду бар ирги бе?
– Өгде олур – дээрге, ол кижи баглаашка дүшкеш, өгже кирди. Чеңгем инээн саап доосканы ол, база-ла өгже кирди. Мен бызааларны баглааш, инекти үндүр сүрүптүм. «Бөгүн-даа кончуг изиг хүн болур-дур. Бызааларны салган дораан балыктап чоруур-дур» деп бодалым-биле инекти артыы алаакче талыйты сүрүп кииргеш келдим.
– Дөө өртегде аъдывыс эккел, Аңгыр. Бо элчи кыйгыртып келген-дир, көрдүң бе! Чызаанга баар апарган-дыр бис – деп, акым кирип орумда-ла, дораан, иштинде бужар шугулдааны илдең, чугаалады. Мээң дораан-на чүрээм шимирт кыннып, дескен чүве ышкаш, дедирленип үнгеш, өртеп каан аътка чедир-ле: «Элчи келген! Чызаанга баар?! Кайы, мен база бе? Таанда? Чызаанга баар… Чызаан деп чүл? Хөй-ле калбак ыяштар чазап, бажың-балгат, хүрээ-хиит, садыг-бүүзе тудуп турар чер ирги бе?» деп, дужа-келбиже доюлдур бодап, чугааланган чор мен.
Аъдым баглап кааш, кирип кээримге, чеңгем аяк сунмушаан:
– Ма, эки чемненип ал. Кожуун чызаанынче бадарыңар ол-дур. Корткан херекчок. Бо Меңниг-оол чылапчазын шамнааш, билдирип кааны ол-дур. Кожуун тергиини Сонам-Байыр акыңның арнын көрүп, адын танып алыр-дыр сен ийин – деп, харын-даа өөрээн ышкаш чугаалады.
– Чаа, бис ушкаштыг улус оожум бады бараалы, силер далаш болзуңарза, мурнаптып болур силер аңар – деп, акым элчиге чугаалады.
– Ийе. Мээң мынаар таварыыр аалым база бар. Бөгүн ыяавыла чедер апаар-дыр ийин. Даарта катап кыйгыт келир болза, аът хөлезини бир лаң эвес, ийи лаң апаарын утпаңар – дээш, элчи үнүп чорупту.
Акым мени чүгле ырыктааш чүвүрүм, шокар пөстен кылган муңгаш хөйлеңим-биле эзер соонга ушкарып алгаш, бадыпты.
Ынчан чайның ортаа айының изиг хүннеринде, моон – Ары-Амырак ооруундан куду шынааларже көөрге, изигниң барааны ырактан-на көстүп чыдар илдең: дунааргай-ла көк чүве: ыш-даа ышкаш, оон-даа хирлиг дүдүскек. Дөө хем ол чарыында Буура сыннары безин ыжыгып, албыгып олурар буурул баштыг, чөнүк куруяктар дег, бүлүртүң көстүгүлээр.
– Чызаан деп чүве ам чогум кайда турар чүвел, акым? – деп айтырдым.
– Бо амгы шагның чаа кожуун чызааны туруп кээринден эгелээш-ле, Шагаан-Арыгның Серлиг-Дөңде туруп келген. Ол кончуг тулаа, хөлдерлиг, шынааның ымыраазынга шыдашпайн, ам кедээр сегирээлиг черже көжүп, чайлаглап келген. Мында Ондарай-Чыраазында болдур ийин.
– Ойтулаашка ырлажып турар Серлиг-Дөң ол-дур аа? – дидим.
– Чүү дижип ырлажып турар чүвел? – деп, акым айтырды.
– Чүү-чүү-ле дижир ийик? Ийе.
Шапкын суглуг Шагаан-Арыг
Чурттаарымны билбес-ле мен.
Чазый-чилби Самбуужукка
Чагыртырын билес-ле мен.
Оңгул-чиңгил Серлиг-Дөңге
Чурттаарымны билбес-ле мен.
Орлан-хортан Хемчик-оолга
Чагыртырын билбес-ле мен –
суг-суг дижир-ле чүве ийик.
– А, ол дээрге бо чызаан улузу дыңнаар болза, хоржок ыр-дыр, көрдүң бе. Эң баштай маңаа эрги езу дүжүп, чаа араттың чазаа доктаап турда, аңаа база-ла аанакайын, эрге-дужаал былаажып, адааргажып, бот-боттарын одап, бактап турган. Оон ыңай ол ады үнген кижилер алызы ядыы, ындыг улус боорга, оларны кочулап-даа турганнары бар-ла болгай.
– Ам бо бистиң Улуг-Хем кожууннуң тергиилекчизи база-ла, аанакайын, биеэги-ле чагырыкчы Сонам-Байыр болган-дыр. Дөмей-ле хап, эрээдеп туруп бербес чүве бе?
– Чок, эрги езу-биле кижи хап, эрээдээр шаажы дүшкени-ле ылап: чагырыкчы деп чүве база чок; чиңзе-даа чок. Ам Сонам-Байырны чагырыкчы деп болбас. Кожуун тергиилекчизи дээр. А чогум эрги чагырыкчы кижини чүге олуртуп каан чүве, эки билдинмес. Номнаан черге кежигүннер айтырып кээрге-ле: «Сонам-Байыр эрги езуну каггаш, нам, хувискаал өөскүдеринге киришкен кижи» деп-ле турар эвеспе. Моон соңгаар ооң шын хувискаалчызы көстү-ле бээр ыйнаан. Чон эндевес…– дээш, ооң ыңай акым: – Чызаанга баарывыска, сени «Меңниг-оолдуң чылапчазын канчанган сен? Кайда суп кагдың? Чажырба, сөгле!» дээш, чүзүн-баазын арга-биле халыдып, айтырып-ла эгелээр эвеспе. Албаан кижи чүү дээрил? Чок дээр ол-ла. Черле кортпа. Албаан мен, чүнү-даа билбес мен дээрден өске, хөй чугаа-даа херекчок – деп чугаалап чорда, чедип келдивис оо! Чааты биле Шокар-Хараган аразында, үнер кара суг унунда, бөкпек-бөкпек көк хаактар кыдыы шыкта он шаа хире өглер тур. Өвүр Амыракка бооп турган чыыш-даа сагыжымга кирип келди…
– Чызаан өргээзи дөө озалааш, баглаашта хөй аъттар турар ол-дур. Ужуру болза бис аңаа барып дүжер улус бис. Бо кожа-кожа тургулаан бора-бора өглер чарылгалар өглери-дир. Демги бисти кыйгыртып келген кижиниң – чарылганың өөнге дүшкеш, ол кижи-биле кады чызаанга барзывысса эки боор – деп тайылбырлавышаан, база-ла хөй аът баглаан баглаашка барып дүштүвүс.
Өгде-даа, даштында-даа кижи-ле эңмежок. Ол хире дунук изиг-даа болза, улус шупту-ла албан-биле ужур эдерип кеттинген шыва тоннарлыг, бөрттерлиг, ужурашкаш-ла, езулуг мендилежир. Черле чазыылдыг, оваарымчалыы сүргей. Хире-хире өглер аразы-биле шала аянныг, торгу, чычыы тоннарлыг улус эртерге, ол дүжүмет ол-дур; чызаан оралакчызы-дыр. Ындыг бижээчи ол-дур, мындыг бижээчи-ол-дур деп, билирлери билбестеринге айыткан, сымырашкан тургулаар. Ынча-ла хөйнүң аразында чанагаш чыгыы, чап-чаа тазарты, таңдайты кыргып каан дузак өшкү дег, бичии балдырбээжек оол чаңгыс мен мен. Бодумну бөгүн бодаарымга, хөй-ле чүктүг аданнар аразында база-ла бодунуң шаанче чүък чүдүрүп каан өшкү дег, ылгалдыг мен. Базарымга, чер безин херии апарганзыг.
Демги кыйгыртып келген кижи бисти эдерип алгаш, чызаан өргээзиниң чоогунда, шыкка олуртуп кааш, боду өргээже чылбырты базып кире бээди. Өгнүң хана дораларын ажып, сериидедип каггылаан. Ында үрүңейндир чугаалажыр-даа, кыйтыңайндыр каттыржыр-даа. Каткы дыңналырга, харын-даа сагышка чүгээр: «Чүү-даа болза, дириг кижи сойбайн-на турар ышкаш. Биеэги шагның чыыжы дег эвес, чаазы-ла шын хире-дир» деп бодап олурдум.
Акымны бүдүү көрүп олурарымга, ынаар Чааты-Бажы мөөрүктерже көрүп алгаш, холу-биле көктү чула тырткаш, чуура долгап, иштинде бир-ле чүве чугааланып олурганзыг, саадының ханы дүрген-дүрген соп турар болду. А мээң балдырларым сирилээр мындыг. Элчивис өгден үнгеш, бисче чаяңнады базыпты.
– Тергиилекчи боду бар ирги бе? – деп, акым сымыранып айтырды.
– Бар, бар. Дөгере олурлар…
Өгден үш кижи дери мыжыңайнып үндү. Өгнүң эжиин ажып каан. Акым мурнап кирди. Мен ооң ээжек ызырты-ла кирдим.
– Амыр-ла! Амыр-ла! – деп, акым эң дөрде узун, семис кижиден эгелеп бараалгады.
– Мендээ! – деп, дыңналыр-дыңналбас харыылаары-даа бар, чүгле кылчаш кылдыр көрнүрү-даа бар.
– Олургар-олургар! – дээн бир шыңгыы үн дыңналды.
Та чүү хире үрү ол чүве, ыржым-на баады. Ол аразында хамык дүжүметтерниң карактары мени өрттендир чип-ле эгеледи. Сактырымга, ырыктааш чүвүрүм сомазы көңгүс чок ийикпе, азы дүвү шуут ойлуп калган хире сагындырды.
– Адыңар? – деп, дискектенип олургаш, кырында саазын салган калбак шуугай үңгүрден дүжүмет бийирин шалып ора айтырды.
– Бараан-оол ийин.
– Түлүш Бараан-оол де – деп, демгизи чазай чугаалавышаан бижиди.
– Ийе-ийе.
– Кайы демги оорлап турар дуңмаң бо чүве бе? – деп, дөрде улуг дүжүмет бүзүревээн-даа чүве дег, кайгап айтыра каапты.
– Ийе, бо-ийин
– Бижип ал – деп, бижээчиже чугаалады.
– «Оорлап» турар харык кайда боор, ыңар. Көстүп орган амытан – деп, акым далаш-биле чазап немеди.
– Адыр! Ады кымыл?
– Аңгыр-оол ийин.
– Харың кажыл, оол? – деп, менден онагдап айтыра-дыр. Ыя аразында мээң бажымда чүү-даа чок, хоюп ушкан торлаалар дег, дириңейнип арлы берген, куруг. Ээдереп, акымче көрдүм.
– Харың кажыл дидир, чугаалап бер – деп, акым хол-биле одундур силгиир чыгыы чугаалады.
– Харым бе?.. Харым ам 15…
– Па! Шору дөгүй берген кижи-дир моң!..
– Че, Аңгыр-оол – деп, Сонам-Байыр боду менче чымчак эгеледи.– Чүвениң шынын чугаалаарындан черле далдарава. Ону чугаалавазыңза, сеңээ бужар багай болур эвеспе. А чугаалап бээриңге, сеңээ эң-не чииги ол. Чүгле сеңээ эвес, ол акыңга, меңээ база чиик болур. Эки бодан. «Сөглевес», «хөрлээр», «алдырбас» дээн ышкаш, багай, тенек бодалдарың доп-дораан каг. Ооңну меңээ чугаала, мени ажындырба. Бактажы бээр бис. Хоржок! Билдиң бе! – дээш, көк караан менден адырбайн, харыы манай бээди.
– Ийе, билдим…
– Ча, сөглей каавыт. Ол-ла!
– Шынын чугаалары-ла шын, аңар. Мен албаан чүвемни алдым, кылбаан чүвемни кылдым деп кымны-даа мегелеп шыдавас мен. Ол дораан-на Меңниг мээреңниң бодунга-даа бо акым, чаавамга-даа чугаалаан мен. Бир эвес ол чылапчаны оор алганы-ла шын чүве болза, ук оордан көңгүс өскээр, куюп шамнап турар улус-тур бо. Мен черле чоор мен ону…
– Адыр, адыр… Ам чаа-ла чугааладым. Бо-ла чугаалаан чугааны кым ынчаар айтып берди? Сээң чугааң эвес-тир. Бо акың айтып берди бе? Ооң база шынын чугаалап бер – деп, дүжүмедим демги чазык шырайы арлып, бөрү кежи кедипкен дег апаады.
– Бир эвес чүнү-даа оорлапкан кижи болза, силерниң баштай чугаалаан чөптүг чугааңарга карыштыр канчап мегелээр боор. Харын-даа «ах халак, апкан боорум кай. Маңаа чугаалап берген болзумза!» деп бодал сагыжымга кире хонуп келди. Бо акым меңээ чүнү-даа айытпаан. Ындыг-мындыг деп улус мегеле деп айтып берзе, дыңнавас-даа мен. Бээр бадып олурувуста: «Албаан актыг кижи албадым деп шынын-на чугаала. Кортпа, кортпа. Бо шагда кайы хамаанчок черге арат кижи кырынга херек чүдүрер езу чок» деп, сургап чорду-ла. Акымның оозу чөп деп билип келдим.
– Чөп-ле-дир харын, оол. Чүве билириң черле шору-дур. Алырын алгаш, шак мынчаар аянныг өчээш, даарта шыны тыптып кээр болза, чүден дора эвеспе… Сен үнгеш, даштыгаа демги орган чериңге барып эки боданып ал. Кел дээривиске, кээп шынын чугаалап бээр сен, шүве!
– Менде ам немей чугаалаар чүве-даа чок ийин – дээш үнүптүм.
Даштыгаа дыңнап орарымга, шимээни акым-биле изиг-изиг-ле чугаалажып олурар. Үр-даа болду. Аңаа көрүп орарымга, кончуг чүңгер карактыг Меңниг-оолду база киире бээди. Шимээн улгаткан.
Акым үнүп келгеш, мени бээр деп, хол былгады. Кире бээдивис. Мээң сирилээрим-даа элээн намдаан. Ол Меңниг-оолга хорадааш, дидим-даа апарган мен. Меңниг—оол элээн өрү, дүжүметтер адаанда олуруп алган, таакпылап олур оң.
– Ийе-ийе, бо-дур аңар! – деп, менче-даа көрбейн, хөөледир харыылады.
– Бо Аңгыр-оол «черле албаан мен» деп хөрлээр кижи-дир. «Чайлаш чок, көзүлдүр-ле алды» дээн болгай силер. Че, кандыг-кандыг тодаргай барымдааларыңар барыл? Көрген херечи бар бе? Баскан изи бар бе? Маңаа тө каап бериңерем -– деп, кончуг оожум санап берди.
Мээрең акымче бир кылчаш кылынгаш, хөрээн алгыдып, бичии кедээр чылып алгаш:
– Барым-даа дээр чүве чок. Тодаргай-ла моон чайлавас херек-ле болгай. Ол одагны чаңгыс көрген-даа кижи бо. Чырык хүндүс одагга келгеш, хенертен чиде хона бээр бе? Ол-ла дүне мээң пажым чиде хона бээр бе? Илдең-дир!..– дидир.
– Барымдаа-ла дээр чүве чок. Тодаргай-ла моон чайлавас херек-ле болгай. Ол одагны чаңгыс көрген-даа кижи бо. Чырык хүндүс одагга келгеш, хенертен чиде хона бээр бе? Ол-ла дүне мээң пажым чиде хона бээр бе? Илдең-дир!..– дидир.
– Адырам, аңар, силер маңаа чаңгыстап харыылып бериңерем: көрген херечиңер бар бе?
– Чогум херечи кижи чок, мээң кадайым одагга келгенин көрген кижи ол…
– Охай. Херечи чок…
– Бо оолдуң изии көрүп, үүртеп танаан силер бе?
– Чок. Ис-даа тодаргайлаваан бис. Чораан соонда, ол-ла… Хөйнүң базып турар черинге чүү тыптыр дээр силер, аңар.
– Охай. Истеп тодаратпаан. Ис-ле хөй чер. Охай.
– А силер ол одааңарны чаңгыс бо оол көрген дээр-дир силер. А өске улус ынаар кире албас хире берге, хааглыг чер бе, аңар? Бир эвес ындыг чер болза, бо оол канчап кире берген?
– Барган, көзүлген-не кижи бо. Ээн хавак баары, суг кыдыы чер-ле болгай.
– Охай. Ээн суг кыдыы, хавак баары чер… Охай-охай. А бир эвес аңнаан, балыктаан кижи келзе, таваржы берип болур чер ышкаш чүл але, аңар?
– Болбайн аан…
– Охай-охай-охай! «Болбайн аан… болбайн аан»…
– А бо оол балыктап чорааш, силерниң одааңарга баарга, паш тип турган кадайыңар ыяш чыгдырып, от салдырып ап турган дээр-дир. Ол шын ирги бе, аңар?
– Ол шын… Кожа аалының таныыры оол келирге, айбылавайн канчаар ийик…
– Адырам! – деп, Сонам-Байыр дөстүнмээн чүве ышкаш, шугул киржи бээди. Мээң чүрээм шимирт кылынды. – Силер бо кымга чүве шамнап олурар силер? Кымның оглул бо? Ха-дуңмазы чежел, кымнарыл? Бо оол ындыг оор-суук кылыптар чаң бар кижи бе? Эки билир силер бе, аңар? – деп, бир талазында бодунуң ха-төрелин сургаан-даа ышкаш, ийи талазында дыка шугулдап, чемелээн-даа ышкаш, хөме муна каапты. Меңниг-оол төрелиниң арнынче ылавылап көре каапкаш, аксынче тепкен чүве дег, харып, тулуп оргаш:
– Ада-иези чок, өскүс, бо Бараан-оолдуң хазының оглу-дур ийин. Мындыг улузуңарда чаң-на бар болдур ийин…– деп кагды.
– Ча, үргүлчүлеңер, үргүлчүлеңер! – деп, Сонам-Байыр дем байысаап орган дүжүметке чугаалааш, тура халааш, сарыг торгу тонунуң эдээн силгипкеш, үне бээди. Өске дүжүметтер шупту-ла тура халышты, акым биле мен база тура халыштывыс. Тергиилекчи ыңай кылаштап чоруй баарга, дөгере олуруп алдывыс.
– Тергиинниң айтырыынга четче харыылавадыңар ышкаш. Ам немээр чүве бар бе?
– Чок. Чугаалааным-на ол.
– Ча, Аңгыр-оол. Эки боданып алдың бе? Тергиилекчи чүү дижик, дөгере чугаалап бер че.
– Мен-даа дыка-ла бодандым. Чүден-даа бо мээреңниң меңээ чылапча шамнап орар чылдагааны таанда кончуг ялым чок, чөгенчиг-дир. Канчап мээрең болуп чораан акый боор. Мени бастып шамнап тургаш, бо акымга төледип алыр дээн боор. Оон ыңай мен ышкаш бак кижи мындыг бедик чергелиг кижилерниң даштын одаанга барып болбас деп, мени кезедир дээн сагыжы-ла ол деп билип олур мен…
– Аха… сен доора шорулгактыг чүвелер чугаалава. Чогум бо мээреңниң одаанга сенден өске кижи барып болур чер бе? Чүү деп бодаар сен?
– Бо мээреңниң бодунуң будулдур чугаалап орарындан безин илдең-дир: ээр хемниң суун кым-даа ээгип ижер деп сөс бар. «Ис истээр дээрге, ис-ле эңмежок» диди. Ээн, кижи баспас чер ол бе? Азалар изи бе?..
– Ха-ха! – деп, бижээчилеп орган дүжүмет шыдашпайн сала каапты.
– Шынын-на айтырып орар эр-дир ийин! – деп, бир чараш, аныяк бижээчи каткызын куйгаадыр арга эреп, чугаалады.
– Бо мээреңниң черле мындыг кожа-холбаа улустар чектээр, чүве шамнаар, чывак, яла сөглээр чоруун чүгле чон чугаалажып турар эвес, дүне ойнаан уруглар безин ырлажып турар чүве – мен-даа билир мен…
– Охай, адырам. Чүү деп ырлажып турарыл? Чугаалап көрем, оол.
– Ийе-ийе!..– деп, дүжүметтер оон-моон эреп келдилер.
– Мындыг ийин:
Шорба-шыргай Дуглаг-Алаак
Чортуп үнер белен-нейнен,
Шорулгактыг Меңниг-оо<
|
|
|
