 |
Акыларым кижи аксынга кирген 1 глава
|
|
|
|
Бирги ном
ЧУГААНЫҢ ЭГЕЗИ
Кижи үрени каяа-даа чоруур, куш үрени каяа-даа ужар деп улустуң үлегер сөзүнде чугаалап кааны ышкаш, көңгүс-ле аңгы-аңгы кожууннарның оолдары Аңгыр-оол биле Буян кожа салган ийи орунга чурттаар кылдыр таваржып келгеннер. Ол болза бир муң тос чүс чээрби сес чылда, азы ынчаардагы улустуң чугаалажып турган аяны-биле чугаалаарга, Чөөн чүктүң дарлаттырган биче-буурай улустарның бирээзи болур Уранхай – Таңды Тывазы Орус чуртунга өөскүп үнген Октябрь хувискаалының херелинден оттуп, очалаңдан кедилип, Тыва Арат Республика болуп, тускай догуннаанының сес дугаар оңунда Хем-Белдири – Кызыл кодага намның үш дугаар төп сургуулу чыглып турганы ол.
1928-1929 өөредилге чылы-даа эгелээн. Ол күстен эгелеп, чиңгине ядыы арат чоннуң ажы-төлүн сургуулга чыыр деп чаа доктаал үнген ужурунда ындыгларны шилип чыыр дээш, сургуул орайтап четчелешкен.
Кончуг соок кидин түлүк чыккыңайны берген. Чап-чаа тудуп дооскан ыяш бажыңга турган бис: курлар аразын сыскаан чиңгис безин эзимден келген чаш ногаан, шык хевээр, чыды эзимзиг. Чаңгыс каът соңгалар шилдериниң кыдыглары булуктаан, а чогум шилдери хөлчок чараш, хыраадан бүткен чурумалдыг. Улуг өрээлди долгандыр кожа-кожа допчаан[1] салгылаан. Оларның кырында даады-ла бир өң көк даалымба шоодайлар даарагылааш, шуптузунуң иштин долдур сиген дыгааш, салгылап каан. Сыртыктары база ындыг. Оларның бедии кончуг, чамдык чолдак оолдар кырынче үнери безин арай берге. Дыка-ла ямбылыг оруннар – чүгле чиндиңнээр чүвелер. Кырындан оолдар боттарының көдээден кеткилеп келгилээн тоннарын эжингилээр, чоорганнары ол.
|
|
|
Эртенги шай соонда башкылар база аңаа кээп, моол бижик айтыгылаар.
Баштай чыглып турар үезинде дөртен ажыг оолдар, он шаа кыстар турган аразында бот-бодун эки танышпас. Хөй чугаа-соот чок. Харын кожуун-кожуунунуң аайы-биле бөлүглежип, хөөрежип тургулаар.
Аңгыр-оол биле Буян кожа, дегжип чыдар оруннарынга таварышса-даа, база-ла ийи-үш хонукта шоолуг харылзаа чок чурттап чоруй, хүн тудум-на таныжып эгелээннер.
Аңгыр-оол шоолуг чүве ыыттавас, кижи арнынче безин орта-ла чиге көрүнмес. Бир-бир бодаарга, мелегей, аазатпай-даа деп болгу дег. Бир-бир бодаарга, чоокта чаа тудуп эккелген адыг оглу-даа ышкаш, арнын, караан чажырныр, улуг баштыг, сыгдыгыр карактарын шала чивеңнеткилеп, хүлүмзүрүй аарак чугаалапканда, сеткилиниң ханызындан хөөрээр, ынчаарда шырайы чымчап, топтуг кыннып кээр. Чугаалаптарга, аныяк оолдарзывас, улуг улуссуг, харын-даа кадайлырзыг кыннып кээр. Ооң үнүнде дыка-ла ханы дыңналыр, чадаганзыг, уян хөөннер бар. Ооң кожазы Буян эжинден ийи бе, бир бе хар биче – 17-18 хар үези. Сөөгү-даа Аңгыр-оолдан биче, тырың, чазадак боттуг, орлан кара-кара карактарлыг. Хөлчок эвилең, акымайлаан, эжимейлээн, чугаакыр. Сонуургак деп чүвези мырыңай кедергей. Аккыр диштерлиг, мукураш кара оол. Кандыг-бир бөдүүн-не чугаа дыңнааш, хөлчок таалап, каттырып, хорадап хайныгар, магадаар. Ол хирезинде тенек эвес. Меге, ойлук чок, сакпай хөөремик чугаага хөңнү чок, дораан-на эскерип каар. Мырыңай ижин-кара чок – ак сеткилдиг.
Шак мындыг, даштындан эге-ле чөрүшкек аажы-чаңныг ышкаш болза-даа, ийи оол бот-боттары безин эки эскербейн, аъттың адыр кулаа, бениң ийи эмии дег, өң-тала болу бергеннер.
|
|
|
– Кайы кожуун силер, чер-чуртуңар кайда боор, акым? -деп, Буян бир кежээ Аңгыр-ооолдан айтырган.
– Улуг-Хемниң Буура-Хаан Уула кожууну, Өвүр-Амырак чурттуг мен - деп, Аңгыр-оол дыка топтуг харыылаан. Ооң ол албан, бижик аяны-биле харыылаанын дыңнааш, Буян дыка чигзинип, ужуп ыңай боор дээн күртү ышкаш, карактары чүгүртүлеңнеп чоруй, ара соксааш, оожургап, ыыды чиде берген. «Бижээчи албан кижизи ирги бе? Азы чугаалажыр хөөн чок болгаш өнедиин ынчаар хоолургаан боор» кылдыр бодаан.
Элээн болганда Аңгыр-оол ону эскерип каан:
– Силерниң ук кожуун, суму, аал-ораныңар кайда боорул, дуңмам?
– Хемчиктиң Чөөн кожууну, Чадаанада мен…
Оон-на хөрлээлеп, чугаа ханылап, чалбыышталып кыптыккан. Ол кежээ оолдарның хөй нуруузу «ойнаар-бажың», «дириг-чурук» дишкеш, чоруй баргылаан. Ийи оол кежээ дургу сургуулда келир мурнунда каяа, канчаар амыдырап чораанын коптарышканнар…
– Кижи чугаалажып таныжар, мал киштежип таныжар деп улустуң үлегер чугаазы бар болгай. Төрел-дөргүлүңден адын билириң чежел, арнын таныырың чежел, хөй-ле боор аа? – деп, Буян солун чугааны үспес дээш, өжүп бар чораан отче, бок чээрген урган дег, душпужа айтырыг салган.
– Ой та, кайын четче санап шыдаар оларны кижи, эжиким. Бичиимден-не өскүс калганымны сеңээ чугааладым. Ындыг болза-даа ада, ие чоок төрелдерим боор улустан: калган авам хөөкүйнүң кады төрээн акызы Мукураш даайым, ооң кадайы күүйүм, авамның кады төрээн үш угбазы даай-аваларым, авамның кыс дуңмазы угбам, ачамның кады төрээн акызы Кыйгыжы, ачамның ийи эр дуңмалары Бараан-оол, Шевер-Сарыг акыларым. Че, оларның бег, кунчуу, катаа-чуржаады, куда-баары дишкеш чоруй баар, ужу-кыдыы тывылбас, ыяш дазылы-ла! Аал, арбаны-биле тудушкаш чоруп бээр. Мырыңай дөө элеге, суму – түлүш, кыргыс, моңгуш дээш холужуп чоруй барганнар.
– А-а ол-даа шынап талыгыр херек-тир оң! – дээш, Буян үе-дүптүң караңгызын коптарып алгырды.
– Черле ынчаш, бо кижи амытанның ук үрези чаңгыс чүве дижири шын чүве боор ийин оң. «Өрттен артпаан, өлден арткан» дижир. Өртемчейге үш халап турган: «хат халап», «өрт халап», адак соонда «суг халап» эрткен. А суг халап бооп турда, Буура даг кырынга, өг орну дег, кургаг чер чыткан, аңаа бир демир сал ызырынган. Ол салга ийи оолдуг ийи кадай чорааш, оон үндезиленген деп тоол-тоожу чугаа бар ышкажыгай. Бир кадай чаш оолду, бо болза мээң «оглумнуң оглу, ашаамның дуңмазы-дыр» деп, нарын тывызык дег домак-даа оон тывылган чүве-дир.
|
|
|
– Па! Ол домактың чиктиин але, кайын боор ол?
– Шын домак. Сен ооң ужурун тып харын. Даарта меңээ харыылаар сен.
– А-а дадайым. Харын-даа кижи когу үзүлбээн чүве-дир аа! Оон? Ол суг халавың канчанган ынчаш, эжим?
– Оон ол суг халап чоорту-ла чавырлып баткан. Чер кыры ынчангаш мынчап дески эвес, даг, хая, оңгул-чиңгил болганы ол. Аңаа-ла демги кижилер чорза-чорза, черден оът-сиген, кат-чимис үнүп, амыдырал тывылган дижип орарын дыңнаар мен ийин.
– Ийет, ийет. Тоолда суг демги «кижи-бүрүс», «сарбашкын» дээш баар ышкаш ийик – деп, Буян ону сактып бадыткаан.
– Че, ол-даа канчаар…Мен демги айтырыың харыылаайн. Эки-ле билир улузум авам Майндырмаа, ачам Шумураш, кырган-авам Чезең-Кадай. Ол кырган-авам ам-даа дириг бар. Бис дээрге бир иеден төрээн сес кижи бис: угбам Каткыжы, акым Бадый-оол, оон биче акым Койгунак (бичиизинде-ле бүрлүп калган дижир чүве, танывас мен); кыс дуңмаларым: Узун-кыс, Ужуктаар; оол дуңмаларым: Чараш, Хеймерек олар. Бо-ла бар алышкы, угбашкы бистер ада, ие өлүп – «аза сартыы» апаргылааш, уязын үренге үреткен күске оолдары дег, тоо-быдарап, каш-каш чылда бот-бодувусту көрүшпес чоргулаан бис…
Аңгыр-оол чугаазын хенертен ара соксааш, ыыттавайн баарга, Буян оон ыңай айтырыг салбайн, өскээр алаактыра берген.
ДАГАА ЧЫЛДЫГ МЕН
Шаанда улустуң шаг үени – хар, чылды санаары база бир янзы турган чүве-дир ол. Чижээлээрге, хүнде он ийи шак бар. Олар дөгере аттарлыг:
Бирээ, ийи, үш, дөрт, беш, алды, чеди, сес, тос, алды, он, он бир, он ийи. – Күске, Инек, Пар, Тоолай, Улу, Чылан, Аът, Хой, Мечи, Дагаа, Ыт, Хаван дижир.
|
|
|
«Мен эртенгиниң дөрт шакта тургаш, орайның он ийи шак чедир ажылдадым» дээр дээн болза, «тоолай шакта тургаш, хаван шакка чедир ажылдадым» дээр-дир ийин. Күскеден хаванга чедир ийи долганырга, дүн-хүннүң чээрби дөрт шагы ол. Ол ышкаш хар чылды база он ийи эргилделиг кылдыр санаар. Үениң эргилдезинде төнмес-батпас бар-ла чыдар – кызыгаар чок чүве чок, он ийи чыл бар. Ол төнерге, база-ла катап эгелеп турар. Ол он ийи чылдың аттары-биле бо он ийи шакты адаан. Ооң ужуру-биле кижиниң төрээн чылы азы хүнү-даа дийик, чыл бүрү дакпырлавас, а он ийи чылдың бодунга барып таваржырга, «чылы кирер» деп чүве ол.
Мен дагаа чылдың күстүң адак айының он чедиде эртенгиниң хой шакта төрээн кижи-дир мен.
Бурунгу улустуң чаңчылы-биле ол чыл бүрүзү тус-тузунда бот-шынарлыг болур дижир. Чижээлээрге, хаван чыл болза тараалаң - үнүш, дүжүт чаагай чыл. Чүге дээрге хаван болза хөрзүнден чемненир, ынчангаш озук хаайы-биле хөрзүн коптарып ажылдаар амытан. Дагаа чыл болза куш амытан элбек болур. Куш болза чүнү-даа чиир – тараа, мочурга, суг курту-даа чиир. Ынчангаш база дыка бай чыл. Ооң-биле кады дагаа чылдың бир онзагай чүвези – шак үеде чазыг чок «болчаглыг чаагай чыл» дижир. Чүге дээрге дагаа хүннүң он ийи шагын дөгере алдаг чокка медээлеп алгырар, шак дег куш дижир. Ол чылын кижи аас-кежиинден озалдап, чыдып-даа калбас, далажып эрте-даа бербес, шынчы чыл апаары ол.
Бо-ла бүгүнү сен канчап билип алган сен дээрге, шагда бичии уруглар бот-боттарының чылын мактап, кагжыр-маргыжар боор чүве. Кижи бүрүнүң бодунуң чылының тускай мөзүзүн шыдаар-ла шаа-биле мактап билир. Чижээ, мээң акым Бадый аът чылдыг, дуңмам Узун-кыс күске чылдыг. Аравыста кагжы бээр бис. Ынчаарымга Бадый хөөрээр:
– «Черле чадаг чорбас. Ырактан кортпас. Аът турда, хову чолдак, арт чавыс, оожум чүвени эртер. Чаа-чалбакта дайзынга удур мунуп кирер, тайбың шагда дагылган, наадымга мунуп кирер, чарыштырар, челиштирер. Артында хей-аът кылдыр бурганда чураан – кижиниң омак сүр-күжү ында көрем!»
Узун-кыс хөөкүй-ле арай бергедеп үнер. Шоолуг мактаныр харык чок. Тараа оорлап чиир, даваны чолдак, күш-шыдал чок, эът, кежинде өртек чок, чүү-даа ону базымчалаар. Ыт, моортай, чылан, ас, кырза ону тудуп чиир. Дээлдиген безин ону бо-ла сегирип алыр. «Далашкаш, сүтке безин дүжүп өлүр кулугур» дээш, бактаар-ла сөс хөй. Адак сөөлүнде бир хорадааш, кырган-авазынга ыглап четкен:
|
|
|
– «Мээң чылым багай-дыр. Мени чүге күске чылда төрээн? Мен ол чылда үнмес мен. Мени дедир чорудуңар. Аңаа сагыш човаар дээш удувас болдум!».
– Эх, мелегей кулугурларны. Кижиниң кызының чылын бактап турар. Олар күскениң күжүн билбес-тирлер. А сен харыылап шыдавас, бодуң багың-дыр. Ам мынчаар харыылап чор дээш, ийи-даа тоолчургу чугааны чугаалап берген. Узун-кыс оон амырап, өске бүгү-ле күске чылдыг өөрүнге тоолдап орар чүве:
– Шыяата, күске канчап чылга киргенил? Ол болза теве-биле мөөрей кылгаш ашкан, кончуг кажар, угаанныг амытан чүве иргин. Чүнү маргышкан дизе:
– Эртен хүн үнүп кээрин кайывыс мурнап көрүп каар эвес, маргыжаалы, теве, че! – деп, күске чугаалаан.
– А хувура! Мен дег бедик эвес сен, ыятпазыңны але! Че, харын көрээли – дээн.
Күжүр теве-даа чүү боор, дөлем чер орта, хүн үнер чүкче көргеш, серте чок, кегженип чыткан. Кажар күске, бүдүү сиген аразы-биле чүгүргеш, тевениң сыр соондан кедеп кээп, чолдак кудуруун кырлааш, мөгеннерин ашкаш, кылчыгыр мойнун кырлааш, мырыңай-ла ийи кулак аразынга хүн ажар чүкче көрүнгеш, чыдып алган.
Эртенги хүн барыын сыннар бажынга дээп кээри билек, күске чугаалаан:
– Ээй, теве, дөө көрем! Хүнүвүс дээп келди! Хая көрүн, кегжигир саңга! – деп алгырган.
Теве шак ынчаар аштыргаш, чылга кирбейн барган чүве-дир. Хамык ужур бичиизинде эвес, угаанында болган.
Оон ыңай Чолдак-Ой деп күске чемнеп чорааш, хүрээге кире маңнап келгеш, көрүп чыдарга, хамык амытан кончуг улуг алдын бурганга тейлеп турган. Түмен хуурак ону дагып, арамайлап, далган, тараа, чигир, саржагны ооң мурнунга мөңгүн дагылдарга салып турар мындыг бооп-тур.
«Чүү мындыг күчүтен, ачы-буянныг чүвези апаады бо?» деп бодааш, бир барып шинчилеп көрген. Каткан-хуурааның ындыг боор ийик, анаа-ла малгаштан шевер кижи тудуп каан, а ишти хос, даштын хола-биле чаап каан мындыг бооп-тур.
– Ээче, хувура, бо чоннуң-даа чөгенчиин! Че, бир шагда биле-ле бээрлер ыйнаан. Мооң иштинге уядан тудуп алгаш, бо белен, амданныг, чаагай аъш-чемни чип, ажы-төл азырап, айыыл чок, тайбың чурттавас чүве бе? – дээш, амырап уя тудуп турган иргин.
Эртенгиниң эрте шагда, бурунгунуң бурун шагда, чырык хүн алдынга бир-ле кончуг «шаг багы» дүшкен. Эът орнунга барба хайындырып чип, тараа орнунга хонак, үүргене тывылбас турда, дыка хөй тараачын чон күске хөмээзи-биле амыдырап, тынныг үнүп турган. Черде күске үңгүрүнүң мортуун көргеш-ле, казып эгелээр. Ырак-даа эвес, деспи ишти хамаан чок, таалың ишти хөлчок арыг тарааны үүжелеп каан чыдар. Чүгле тарар эвес, мыйыракты хөөп каар. Улус ол тарааны дораан-на хооруп, соктап чип, быдаалап ижерден аңгыда, бистиң оранга тараа үрезинин оон арттырып алган дээш Узун-кыстың тоолдары-ла көвүдээн.
Мындыг янзылыг он ийи чылдың иштинде мээң чылым дагаа. Ынчангаш мен дагаа өлүрбес ужурлуг кижи мен деп, Аңгыр-оол ол кежээниң чугаазын дооскан.
ЭРГИН КЫРЫНДА
– Бодунуң чаш чорааныңны мырыңай эң баштайгызын каш харлыыңдан эгелеп билир сен, чээ? – деп, эжиниң айтырыынга Аңгыр-оол бичии-даа боданмайн харыылаан:
– Мугур-ла үш хар чеди айлыымдан эгелеп билир мен.
– Ах, күжүр эрни, артында-ла айындан өрү алзы билир де! Оон меге чүве черле турбас…
– Адыр, дыңнадан. Шынап-ла бодум кайын ындыг тода билир мен. Беш харлыымда авам-биле хиним кескен авам иелээ чугаалажып олура, мени мактап, мээң дугайым чугаалажы бээрде, оон ылавылап билип алган мен. Мен ол таварылганы үргүлчү-ле утпас мактапып, хөөрээр чораан кижи-дир мен. Олар ону чугаалашкаш, каттыржы бээрге, билип каан мен. Чүге дээрге мен бичиимде чогуур өйүнде кылаштаваан – мырыңай үш хар чоокшулап келгеш, арай боорда туруп кылаштаан ышкажым чүл. Ол хиремде чугаалаарым дорт апарган дижир чүве. Ынчангаш мени «олура кыраан» деп эргеледир.
– А чүнү сактып мактаны бергениң ол?
– Үш хар чеди айлыг тургаш, эжик кастыындан туттунуп ырбакталып чорааш, өгнүң эргин кырынга туруп алгаш, дашкаар көрүп, бужар өөрүп, балдырым сириңейнип, даштыгаа инек саап турган авамны кый деп, көөргеттингенимни ол-ла хевээр утпас мен.
– Па, таанда ол хире улуг эр мынчага чедир эргин кырынга туруп шыдавааның ол бе? Оммани! – деп, эжи кочулаарга, Аңгыр-оол ыяткаш, аңаа доктаавайн, ол таварылганы улам тодаргай чугаалаан:
– Алгырбайн, топтап дыңнадан. Мен чугаалап олур ышкажыл мен. Ол дораан-на хиним кескен авам кайгап айтырарга, авам шынын чугаалап берген. Мен шынап-ла арай шүшпең, олутпай кижи-дир мен. Үңгеп эгелээним мүн-не өйүнде дижир. Бажым улуг болгаш, чая бээр – кайнаар-ла эгли-дир мен, ол уунче чуглу бээр аан. Ынчангаш отче кирбезин дээш, авам мени өртеп өөредип каан чүве-дир.
– Ой эжен! Ол «өртеп» деп чүңүл, эжиким?
– Чүү боор чүвел? Өртээр деп сөс билбес чоонган сен. Аът өртээр, инек өртээр, бызаа өртээрин канчап билбес апаадың!
Ону дыңнааш, эжи мынча дээн:
– Ол дээрге анаа чүве-дир оң. Олар малдар-дыр. А сен кижи-дир сен. Дезиг аът эвес. Чүзүнден өртээр боор чүвел? Оъттуг черге бе? Мойнундан баглап каар бе?
– Езулуг-ла диштиг тулуп дээрим шын ийин, көрем. Ону безин билбес. Отка, пашка дүже бербезин дээш, курундан баглааш, аткаар ханага баглап каар. Ол өртегниң чедер шаа-биле кайнаар-даа үңгеп, ойнап чоруур – ол-ла. А өртеп өөретпээн уруглар чүткүп, ыглап, алгырып, орааштынып-ла туруп бээр чүве-дир. Өөрени берген соонда, баг-даа дыңзытпас, амыр апаар чүве-дир. Ынчангаш мен аңаа өөренгеш, дегийт кылаштавас апарганымны чугаалажып органнар. Ам билдиң бе? – деп, Аңгыр-оол оожургап дооскан.
– Билдим-билдим, хөөкүй эжим! Шын-дыр. Чаш эник безин ындыг ышкажыгай: багга өөрени бээр аан. Харын-даа канчап даады дөрт-даваннаар ыт ышкаш апарбаан кижи боор сен, дадайым! А ол эргин кырынга үне бергениңни топтап чугаалап көрем, бужар солун-дур.
Буянның чаңы черле ындыг. Аңгыр-оолдуң солун чугаазын дыңнаксаанда, кара өнедиин, кыжырып, хораданчыг айтырыглар салып, мегелеве деп маргыжар азы эжимейлеп чанныр. Аңгыр—оол ону билир. Ооң кончуг сонуургап, дыңнаксааны ол. Бир эвес сонуургаваан, дыңнаар чай чок болза, «билдингир-дир… Ол-ла… сек» дигилээр ийикпе, эжинче көрүнгеш, мойнунда саргы кадалы берген чүве ышкаш, чушкуузун дырбангылаар.
Олар чаңын пат-ла билчир, школадан эгелээш, кезээде кады чоруур, хөлеге ышкаш бот-бодундан чарылбас өңнүктер. Эжиниң шак ындыг чугаа дыңнаксаар, эжин чугааладып билир сылдаа-биле Аңгыр-оолдуң амыдыралындан эгелээн хөй болгаш солун чугаалар чайгаар чогааттынып келген. Аңгыр-оол үргүлчүлеп төөгүп орган:
– Часкаар чайын. Хөлчок кааң эртен. Өгнүң кидис эжиин ажа каап каан. Эргин кырынга дашкаар көрүндүр ийи буттап тургаш, солагай холум-биле эжик кастыындан туттунуп алган мен. Ой, бедиин чүү дээр сен! Балдырым ырбаңайнып турар. А ынаар аал мурнунда Арыг-Бажы шынааны, ооң ындында бедик дагларны көөрүмге, ырак, делгемин, улуг магалыын чүү дээр ону! Өрү дээрже көрүпкеш, бажым дескинип, эргин кырындан чайлы бер часкаш, инек саап турган авамны кыйгырып алгыра берген мен:
– Авай-о-ой! Мени көре-э-эм! Бээр кел, мени тут, шымда! – деп корткан, өөренимден үнүм база сириңейнип кыйгырдым. Ол душта хамык улус мени көрген болза деп, дыка-ла күзээн мен. Ол хиремде хаттыгда кургаг будук кырынга олурган кушкаш оглу дег, доңгаңайнып, бурунгаар-даа, соңгаар-даа барып дүжер чазып турганымны черле утпас мен.
Оон авам сүттүг хууңчуун сала тыртып кааш, менче маңнап келгенин – ооң ак чайт диштери, бүгү-ле шырайы ол аал мурнунда делгем шынаа дег чазык-чаагай, чырык өөрүшкүлүг, ийи холун менче сунупкан маңнап органын – черле эң тергиин чаражын ам-даа ол хевээр мөңге дириг көрүп чоруур мен.
– Ой, дадайым, мээң оглумнуң кончуун! Кончуг-ла эрес кижи-дир! Эзир-ле-дир. Эрезимни! Орланымны! Кайгалымны! – дээш, мени куспактапкан ошкап-ла тур.
Авамның куспаанга олура, ол долгандыр турган өртемчейни көре каапкаш, чаражын, магалыын кайгап ханмас мен. Авамның ол хире ынаан, ол хире чаражын, ооң холдарының, куспааның чылыг-чымчаан, мурнунда ынчалдыр черле эскербейн чораан, бир-ле сүт кудар көңгүл чораан-дыр мен. Авамга ынаамны угаап билгенимниң эге хүнү ол боор деп ам улгадып келгеш билген мен.
– А ооң мурунда даштыгаа үнүп көрбээн кижи сен бе?
– Үнмес боор бе? Үңгеп чоруурумда безин ол эргинни арай боорда чавыдактап чоруй, артылып барып дүжер мен. Черле элээн бедик эжик чүве. Эник ыт артап кире албас. Эжиктиң оң талакы кастыңында бир хана көгү сөгүлгеш, хозай берген чер бар. Бистиң Эгерекпен деп эниивис олап үнер-кирер. Бир катап Эгерек мээң-биле кады ойнап тургаш, олап үне бээрге, мен ооң соо-биле эдерип үнгеш, амдажый берген мен. «Бо оол олап үнүп-кирер апарган» деп, соонда улус чугаалашканындан билип алган мен.
Аңгыр-оол баштайгы сактыышкынын ынчалдыр чугаалап дооскан. Ооң эжи-биле бо ышкаш сактып чугаалаашкан чугааларын, моон соңгаар эжин аңаа киириштирбейн, чүгле ооң сактып чугааланы кылдыр номчуп таныжаалы.
КӨЖҮП ЧОРААНЫВЫС
База бир тодаргай сактыр чүвем: дөрт харлыымда, күзегден кыштагже көшкенивис.
Мени кырган-авам, бистиң улуг кыр аъдывыска мурнунга ушкарып алган. Авам Чааш-Доругну мунгаш, кавайлыг уруун мурнунга доора үңгергеш, кавайның багларын ооргазында куржаныпкан, кавайны-даа шоолуг тутпас, хой сүрүп чоруур. Ачам кыр аскырывыстың кырында шары чонаа салгаш, угбамны ушкаргаш, морзук кежи бөскелиг чактыр боозун чүктепкен. Акым ак молдургазын чавыдактааш, ачамның хөлчок улуг, кара паш дег, бөргүн дуй багланып алган, хой сүржүп чор.
Авам биле акым хой, өшкүзүн сүрүп чорлар. А бис – ачам, кырган-авам суглар – дөгере-ле инек-биле кады чүктүг шарылар сүрүп чордувус.
Чүктүг шарыларны көөрүмге, хөлчок солун. Ынаа, хана чүдүрген өле шары аспан-биле-даа дөмей. Чүгле ийи улуг караа кылаңнаар. Аптаралар, ооң кырында дээвиир, ооң кырындан эжик чүдүрген шары, бир-ле шагаан-теве дег, мөкүлчек чүве. А оларның кылашташкан даажы: коңгур-каңгыр, шагыр-шагыр кыннып чоруур, ыңгыржактар човууртап, сыгырып, хууң-сава: «төгүл-чайыл, дежил-дыдыл» дижип, кыржып-чокшуп чораан-даа ышкаш сагындырар. Ооң-биле чаржалаштыр мал, чүък сүрген кижилер: – Өк! А-у! Эй! Куг! Кш-ш – дижип, дөгере кыйгыржып, алгыржып чоруурлар. Өвүр-Амырак деп хем унунда чоон-чоон теректерлиг күзээвистен бир-ле танывазым бедик-бедик даглар баарында кыштагже көжүп бар чораанывыс ол. Эртен көжүп үнеривисте, хат-даа хадываан, хар-даа чагбаан, аяс-кааң хүн-не чүве. Кайнаар-даа көөрге, ак хар: дыттар, теректер баштарында-даа, хараган, хаактар баштарында-даа хар-ла, хар. Чырык экизи-даа хөлчок! Мен харын бөргүмнү дуй баглап, негей тон-биле дуй шуглаарга, хорадап, ынавайн:
– Мени дуглаваңар! Хамык чүве көрейн. Хой ай дээн, чүък ай дээн авам, ачам сугларны көрейн! – деп алгырып, ыглап чорааш, арнымны дуглатпайн, амырап, улус-биле кады алгы-биле кыйгыржып, чугаалажып чораан мен.
– Авай! Көжерге, кончуг-ла эки, але?
– Ийе, оглум!
– Аът мунар але, авай?
– Ийе, оглум!
– Ачай! Мени көрем: шарыларны, инектерни өк! – деп, ай деп чор мен!
– Ээ! Мээң оглумнуң эрезин! Хокаларың доңмайн-дыр бе?
– Чо-ок, мырыңай доңмайн-дыр, ачай.
– А думчууң доңмайн тур бе, оглум? Чоп кыза берген моовус?
– Думчуум черле доңмайн-дыр, ачай! Кырган-авам тон-биле шуглаптарга, кыза берген боор!..
Бистиң Эгерек деп ыдывыс көште база хөлчок амырап, кудуруу-биле каттырып-ла чораан. Чүъктү мурнап хөлчок дүрген, дүндүүштелдир маңнап-маңнап, харже бажын, думчуун суп, аңдаштаныр-даа. Хире-ле, хире-ле бир хараганны чыттааш, ооң кырынче бир будун аза каапкаш эртер. Дылын медээжок чассыг кылдыр уштуп алгаш, боо чүктээн ачамны кажан-на койгун боолаар ирги деп, арнынче көрүп, эдере кылаштап чоргулаар.
– Тпо-о, дөө койгун баады, Эгерек! – деп мегелеп дукпурарымга, кулаан сүүрертип алгаш, өрү шурагылаар-даа. Оон ыяткаш, бир шырыш аразынче чаштына бээр.
Амырак хем дөө-ле соовуста улам-на чиңгелеп, ырап бар чораан.
Шарылар, инектер дүрген-дүрген кылаштажырга, оларның буттары-биле сүскен харлары коргуп, хойган-даа чүве ышкаш, чүм хар кыры-биле бөлүк-бөлүк дезип маңнажып, хараганнар дөзүнче шуужуп-ла турар. Ону көрүп чорумда, думчуумче от чаштап, чипкен дег апаады.
– А богда, соокка думчуу дүжүп калыр-дыр! Хат улам-на дыңзып тур, көрдүңер бе! – деп, ачам алгырган соонда, мени кырган-авам тон-биле дуй шуглап алган.
Холдарым, буттарым база доңуп келген. Оон ыңай канчаар чораанывысты уткан-дыр мен. Удаан боор мен. Бир сактыр чүвем: бистерни муңгаш бызаа кажаазының иштинге от салгаш, дөгелендирген тур. А авам, ачам чүм хар ортузунда өг орну эшкеш, өөн өглээрге, хат оларга өглетпейн, салбараңнадыр силгип, дүвүлүг харларын кайнаар-даа хамаанчок эккеп уруп-ла турар.
– Ах, хай-ла-дыр. Кончуг улуг хат чоокшулап олур! Уруглар-ла ат болур-дур! – дижип, доңган холдарын үрдүнүп, муңгаранчыг девидеп-даа турар.
– Ох, халагым! Дөө кидисти хат аппаады! Шымда, оглум, дөө барба-биле базырывыт! – деп, кырган-авам-даа алгырар.
– Хоюмну бээр ай дээримге, хат удур келбес чүве-дир, дүгде оңгар иштинде тырый кактырып туруп алды! – деп, угбам хатка доңуп өлүр четкен, ыглап келгеш, ийи холун бистиң одувуска дөгеп-даа турар.
– Ах, чөгенчиин, кулугурну! Отче-ле сыңныр! Хат аайы-биле маңнашса, алдырбайн баар. Ол ыйгыл иштинче дозуп, кадарып тур бар! – деп, ачам ону ыгладыр ойладыпкан.
– Ий дадайым, көжерге багай чүве-дир але! – дижип, кыс дуңмам-биле бис иелээ ыштыг кажаа иштинде, аштаан, доңган дөгеленип тур бис. А ынаар кажаа доразында кавайлыг дуңмавыс база:
– Ыңаа-ыңаа! – деп чүзү-даа көзүлбес, чүгле сураа дыңналыр.
Оон ыңай чүү болганы шокар-шокар…
БЕДИК ДАГ БАЖЫНЧЕ ҮНЕ БЕРГЕНИМ
Ол байтыгай беш харлыымда бооп турган чүвелерни безин орта сактып шыдавас-тыр мен. Дең-дуң, шокар-шокар сагындыргылаар.
Чамдык ындыг шала-була сагышка кирип келир чүвелер дыка чиктиг, кайгамчыктыг болгулаар.
Таптыг-ла беш харлыымда акым-биле тооруктап чорааш, кончуг бедик сын кырынга үнгенимни шору-ла тода билир мен. Ынчан аалывыс Ак-Хем бажы улуг чайлагга турган. Кожа-кожа аалдар-ла чорду. Аалдар тайгадан бадар чоокшулаан. Каттаан, тооруктаан, айлап, бестээн уруглар эдерери бир-ле берге болгаш тергиин солун херек ол. Улгады берген оолдар бичии-бичииизин аартыктааш, эдертпес! Мегелеп, астыктырып кааптарлар. Олар бедик-бедик хая-даг үнер, шапкын хемер кежер. Черге баргаш, чаржыр, хүрежир, одаг кылып, тоорук, согуна өрттедир. Ырлажыр. А бичии кижилер ырак черге четпес, сугну кежир, хаяны, кадырны эрттир оларын чүктээри дыка түвектиг. Мен ынчангаш бодумнуң акымдан черле чыдып калбас, туда кадарып, аңаа чаннып чашпыыр, чиген үлүүм-биле хээлилээр, айбылаарга, ыңайым дивес дээш пат-ла чоруур мен.
|
|
|
