 |
Акыларым кижи аксынга кирген 5 глава
|
|
|
|
«Өлү берген-дир! Өлүп деп чүве бо эвес бе?» дээн бодалдар коргунчуг кылдыр-ла мени долганып, оон-моон сымыранып, үглеп келген. Ыя аразында ол-ла черимде көжээлени берип-тир мен. Эктимде тонум уштунуп барып дүжерге, серт кылынгаш, тонум оожум алгаш, ынак авамдан корткан чүве дег, дедирлени аарак дезип үнүптүм.
Улусче-даа көрүнмейн, өг эжиинде бедик кызыл хараганнар аразынче кирдим. Хараган аразынга чүге келгенимни билбедим. Тонум холумда, чанагаш чор мен. Тонум кедип турарымга, холдарым болгаш балдырларым сириңейнип турар мындыг.
Хараган өттүр өөм чанында улусту топтап көөрүмге, улус аъттанып чоруп-даа турар, кээп-даа турар, эр, херээжен аайы-биле бөлүк-бөлүк чугаалажып, хүлүрткейндир сымыражып, дөгерезиниң-не ышкан карактары ажаан ышкаш чоттунуп, аштанып, хаваан, чулчургайын ыяк туттунуп, ырады барып сиңмирип, чанында буга суунга чунуп, шаптанып турар. Даңза туткан-на кижи хөй. Танывазым-даа улус хөй. Ийи кижи чазанып-ла олурар.
Дүүн арыже ашкан ачам суглар база бо шапкылажып чедип келдилер. ачам суглар өгже кирген соонда, ону бир-ле чүве соп-даа турган ышкаш, эзирикте улус-биле чалчышкан ышкаш, кедергей алгыргылаан соонда, ийи херээжен кижи ийи талазындан чедип алгаш, одаг чанында аппаадылар. Аңаа улус таакпылап, чүве-ле чугаалап турар.
«Өлү берген-дир… Далып моорай берген ирги бе? Черле моорай бээр чаңныг кижи-ле болгай. Ламалар, хамнар чоп диргиспес чоор? Азы ам диргизер ирги бе? Чүге улус ыглажып турарыл?!!» Шак-ла бо айтырыглар мээң карактарым муңгаштап, кайнаар-даа барайн дээримге, оруумну дозуп, буттарымны дужап турганнар.
|
|
|
Анаада ынча кижи өөм чанынга чыылган болза, мени чүү-даа тудуп шыдавас, дораан-на чанынга баар, оларның чугаазын дыңнаар болгай мен. «Ам чүге өөмден дезип, чаштынып чоруурум ол? Авам мени сактып, манап-даа чыдар чыдавас. Мен чанында чок боорумга, дирлип чадап-даа чыдар чадавас?» деп, чаа бодалдар мени бүдүү өг чанынче – улус аразынче киирип эккелген. Аңаа кээп, ачам, кырган-авамдан безин чүве айтырбайн – кымга-даа шорулбайн, шала ояк, билбээчеңнеп, дыңнаалап базып тур мен. Ам-на чугаа-соот илдең. «Чок апарган. Хенертен баады… Шыдашпады. Тоожок-ла болду. Чүү дээр ону. Чугаалаар-даа чүве тывылбас. Кым-даа ынчаар бодаваан!» дижир-ле сөстер бар. Чогум өлдү деп сөс чок. Ламалар-даа кээп-ле тур. Хөй нуруузу-ла таныырым… авамны эмнеп, хүүрүмнеп, хөй чүве ап турган ламалар. «Ам-на диргизер боор» деп идегел мени шору сергедип келгилээр.
Ачамның-даа, кырган-авамның-даа арыннарынче көөрүмге, дыка коргунчуг: хөректериниң иштинде изиг үс хайнып турганзыг. Карактары ыжык-ыжык, кызыл-кызыл. Кандыг-ла-бир оо-хоран ижипкеш, тын-девичеп, шыдашпайн-даа турган ышкаш.
Кырган-авам хире-хире, бодаганы өлген теве дег, өөңейндир алгыргылаптар. Ол ынчап баарга, мээң хамык-ла чүстерим адырлы бергилээн ышкаш апаар. Ынчангаш черле баар-базар чер тыппайн баар мен. Бир минниримге, аал чанында тей кырында үнүп келген чор мен.
Черле кылыр чүве тывылбас. Кааң дээрже-даа көөрүмге, дунааргай сарыг. Даг, хем, арыгже-даа көөрүмге, ээн, куруг, кижээ дөмек болур чылыг чүве чок-даа ышкаш. Ол тейниң мурнунда ойнап чорааш базарымга, чылыг чыдар калбак даштары соок, аарышкылыг. Шыктың чымчак көк сигенин-даа базарымга, эрбен-тенниг ышкаш.
Хөрээм иштинде бир-ле черде соок кара даш-даа бар ышкаш… Кулаамдан ыравас-ла чүве ыы-сыы…
|
|
|
Кырган-авамның мырыңай караандан чаш-даа үнместээн.
– Ах, халагым-на халак, канчаар ирги мен! Дүүн кежээ чаа-ла: «Айым бо-ла болгай, бо кавай-кувайны иштеп турбаажавыска болур бе?» деп, сүт дег ак диштерин чайынналдыр каттырып орбады бе? Ам бо-дур! Мынчап баар деп кым билген, кым дүжээн боор! Ооң орнунга кырган мен өлүрүм кай. Азаның-даа кончуун… Кижээ хилинчээ чок, малга багы чок, аңгалыг топтуг томаанныг кызымны! Мынча чаш ажы-төлдү чииледир кагганы ол-дур!» дээш, авамның бүгү-ле чараш-чаагай аажы-чаңын, күзел-сагыжын санап чугаалап кээр. Оон база-ла дезиксээм-даа келир, дыңнаксаам-даа келир.
Ол-ла хүн өөвүстү долгандыр алды маанай тургусту: сыртык бажының дужунда – бажында очурлуг төп-төгерик – ай, хүн-даа дүрзүлүг кызыл маанайлыг, ооң адаанда чыпшыр ак тукта хей-аът баскан кызыл урук киискиткен. Оон өскелери дөгере кызыл-кызыл тукчугаштарлыг кызыл уруктарны өг долгандыр тургускулаан. Салгынга сылдырткайндыр киискип эгеледи.
Өг иштинде хамык-ла бурган-чүдээн дагыл-балың, үрүме, саска делгээш, чула-күжүзүн кывыскаш, шаң, кеңгиргезин аскаш, хамык лама олурупкан. Дөрден эжикке чедир даады кызыл оргумчулуг ламалар, оларның коңга, дамбыразы, шаң-кеңгиргези дииңейнип, дөгере-ле бир ыяң кумзаттап, ыяңнап номчуурун дыңнаарга, бир-бирде кударанчыг, бир-бирде сагышка кандыг-ла бир чырыткылаш кыннып келир.
Мен бодаарымга-ла, «авам ам чааскаан эвес, дуза кадар, ооң тыны дээш оралдажып турар чырыткылыг, шимээнниг күш бар. Ынчангаш авам энчек артында мени сактып, муңгарап чыдар эвес» кылдыр-ла бодап турганым ол.
Даштын хөй чон эът, чемин быжырып, бистерни эргеледип, аъш-чем берип турары база-ла эки. Ачам, кырган-авам баштааш, ам өгде тейлеп, ламаларга бараан бооп турар. Ыглажыры-даа чүгээр намдаан.
Даартазында дүъш хиреде хамык аътты эзертээн, улустуң ыглажыры-даа дам-на барган. База бир хараган артынга баргаш, көрүп тур мен.
Өөмнү көөрүмге, чиндиңнедир шимчеп турда, орун артындан бир-ле чүве ак энчекте ораап каан чүве уштуп кээп, Шевер-Сарыг акымда үңгертип берди. Хамык улус демги-ле маанайлар, үрүме, саска, чүвени тус-тус туткаш, аъттаныпкан. Чамдык ламалар база-ла кады аалдан үнүп чорупту. Өгден шаң, кеңгирге дендеп-ле тур. Ачам база ол улус-биле кады чорупкан. Аалда улус ам-даа хөй. Өгге маңнап келдим. Кырган-авамны кадайлар туткан, айдызаан турлар. Көжегени дүжүрүп каан – авам чогулу. «Диргизип албаан бе?» деп бодааш:
|
|
|
– Авам кайыл, угбай? – дидим.
– Ой, дадайым! Ынча дивес. Бурган оранынче чоруй барган-дыр – дээш, угбам мени даштыгаа одаг чанынга аппаады.
– Бурган ораны кайда чүвел? Мынаар барган аъттыг улус кай баары ол? Ак энчекте чүнү үңгерип алды? – деп айтырдым.
– Бурган оранынга дириг кижи четпес. Өлгеш, сүнезини чедер… Ол аъттыг улус аваңның өлген сөөгүн тудары ол-дур… – деп, даштыгаа олурган бир кадай мени тудуп алгаш, чугаалады. Мени үндүрүп келген угбам ыглапкаш, өг ындынче чоруй барган.
– Ах, өршээзин…Бо оол авазын үндүрүп аппаарга, ам чаа чоктап турары ол-дур ийин, көрем – деп, бир кадай чугаалады.
– Ынчанмас – өлген кижи соонче эдере көрбес чүве боор – деп, ол-ла кадай сургады.
– Авам дедир келбези ол бе?
– Чок. Хоржок… Өлген кижи катап келбес чүве боор, оглум… Таңдыга чыдар сөөктүг, тамыга кирер сүнезинниг деп чаяаттынган, оон эртер ужур чок…
– А бо ламалар диргизип чадап кааны ол бе?
– Ынча дивес, оглум! Олар аваңның «соңгу мөрүн» кылып, йөрээлин номчуп, бурган-дываажаң оранынче үдеп турары ол-дур. Барып бурганга тейлээли че – дээш, мени өгже четти. Хөңнүм чок-даа болза, корткаш өгже кире бээдим.
– Мен дег мынчаар тейле, оглум, – дээш, ол кадай эжикке тура, дөрже көрүндүр тейлей бээди. Мен өттүнүп тейлеп эгеледим.
– Охалай, эки чалбарып-чалбарып тейле, оглум. Хөөкүй аваң сагыш амыр бурган оранынга чедип, төре-аралчып төрүзүн – деп, кырган-авам ам миннип келген, ийи холун тейлей туттунуп алган, мени ыглай аарак сургады. Элээн хөй катап ширтек кырынга хаваам-биле үзүп сөгүрээним соонда:
|
|
|
– Бээр кел, мээң-биле бургандан айыс четтир, оглум, – дээш, демги мени эдерткен кадай баштай кырында хөй бурганныг аптарага барып бажын үстүргеш, ооң соонда эң үстүнде хелиңден эгелээш, бүгү-ле ламалардан барып айыс алды. Мен ону өттүнүп эгеледим. Үстүнде хелиң тейимче очур-биле домнап кагды. Ооң адаанда лама ширээ кырында номун алгаш, тейимге салды. Шаң хап орган лама шаңын какпышаан, ийи шаңның даажы медээжок: «Йоң-йоң-йоң! Чип-чип-чип!» кылдыр хава ыт-даа ээргензиг болду. Кеңгирге каккан майнды догууру-биле мээң бажымче доп кылды. Оон өске ламалар дем-не авамны алгаш барганы ол.
Оон үнгеш, даштыгаа кээримге, сагыжым бичии чиигей-даа берген ышкаш болду. «Тейлээрге, эки чүве ышкаш-тыр» деп бодадым.
Авамны алгаш чоруткан улус дыка үр болгаш, дөгере чедип келди. Авам чок. Ол келген улусту шуптузун чундуруп-даа турар. Ынча хөй кижи ламалар баштааш, арагалап, эът чип найырлады.
– Хөөкүй аваңны чааскаандырзын Кызыл-Шат баарында аппарып кааптывыс, оглум. Канчаар бис! – деп, ачам эзирий бергеш, мени куспактап, мөөреп ыглады. Мынчага чедир черле ыглаваан бодум ол орта хөлчок ыглаан мен.
Оон эгелээш-ле, улус көрбес черге даады ыглап чоруур апаадым. Хамык ламалар бистиң хоң-өшкүвүстү, аъдывысты-даа, авамның арткан идик-хевин-даа үлежип, сүрүп алгаш, чанып-ла турлар.
Ийи хонганда, Бадый акымдан айтырдым.
– Авамны кайда аппарып кааны ол, акым? Сен көрдүң бе?
– Чок, мен барбаан мен. Кызыл-Шат баарында дээр-ле чорду… – дээш, өскээр көрнү бээрге, ооң соонда айтырбаан мен. Кызыл-Шат баарын мен билир-ле болгай мен. Хой кадаргаш, акым-биле аңаа чеже-даа чораан бис. «Чевег чер» дээр, өлген улус сөөгү, кижи бажының сөөгү-ле хөй – тей баарында ыйгылак чер.
АВАМГА ЧОРДУМ
Үш хонганда эртен туруп келдим. Аалывыс ишти дөгере арагалаан. Ушкан кижи-ле хөй. Арагалыг улус-даа кээп-ле турар. Үш хонукта черле ыы-сыы, чугаа-соот-даа үзүлбээн. Өөвүстүң инектери челеде туруп алгылаан өгже көрүп, авамны кыйгырып-даа турган ышкаш, кулактары халбаңайнып турлар. Мен челе чанынга баргаш, ыглай бээримге, шилги инек мени кээп чыттады.
Улуг-улуг карактарын көөрүмге, база чаштыг-даа ышкаш болду. А эмии чарлыр четкен. Элээн үр алгыржып турда, өске кадайлар кээп сагды.
Авамдан өске кижи черле сагдырбас ак инээвисти кым-даа чадашкан. Чыттапкаш-ла, халый бээр. Алгырып турар. Бызаазын салып эмзирип алды. Улустуң ыглажырынга, аалга-даа турар хөңнүм чок. Бызаа сүрүп, аалдан элээн куду бады келгеш, та чүнү бодаанымны эки билбес мен. Кызыл-Шат баарынче халып-ла олур мен. Хире-хире болгаш-ла, ыңай-бээр көөрүмге, мени көрүп каар кижи-даа көзүлбес. Хүн өрүлээн. Изиг-даа…
|
|
|
Чевег бетинде дөң кырынга үнүп кээримге, ыйгылдан ийи кускун ужуп үндү.
– Э-эй! Тог-тог! –деп алгыргылай кааптым. Чүге алгырганымны база-ла билбес мен. Чүү-даа болза, кускуннар көргеш, оларны-ла коргутканым ол боор. А ол кускуннар хомудаан-даа ышкаш, азы меңээ хорадаан-даа ышкаш: «харх-харх!» кылдыр эткилеп ушкаш, дөө Кызыл-Шаттың арнында даштарда барып хонуп алдылар. Оон ыңай улам далаш кылаштаарым билек-ле, биеэги өөвүс долгандыр турган маанайлар мыя бо! Оларның дөзүнде улуг-ла ак чүве чыдыр. Маңнап чеде бергеш, хенертен корткаш, тура дүштүм! Авамны чаа ак пөс-биле ораап каан. Арын шыпкан кадак ырак хадый берген чыдыр… Хөлчок чоон үш чажы чазык, ол-ла бажының чөөгү өгбегер кара кылдыр сандараан…
Ыя ол аразы мырыңай үр болбаан болза-даа, авамның биеэги магалыг чаражы-биле бо көстүп чыдар каржы үрелиишкин иелээ мени шыдажыр аажок базып келген.
Ол аразында ийи кускун бужар чожунчуг кылдыр меңээ хорадаан ышкаш алгырыпкан. Куйга-бажым адыш-ла кылынган.
Шак оон коргуп, дедирленип чоруй-ла, ыңай-ла болдум. Та чүге бедик черже үнүксээним ол ийик. Кызыл-Шат кырында үнүп кээп-тир мен. Өөвүске ламаларның кылып олурганы бир хөлчок каас үрүме даспыңы-биле мырыңай үрелбээн хевээр чыдыр.
Ол тей кырындан кайнаар-даа көөрүмге, ол хире кааң хүндүс хамык чүве шырымналып, сарыгзымаар шил өттүр көстүр…Шак ол изигде дериткиже ыглап, дедир маңнап олура, диштерим шаккыңайндыр дидиреп маңнап органымны ам-даа кайгаар мен. Та чүү күш ынчаар доңурган?
Ооң соонда хамык-ла төрел-дөргүл ыглашкан, арагалаан, хомудап чугаалашкан улуска хөңнүм чок апарган. Ылаңгыя хам, ламаны сактып кээримге, демги авамны чип турар кускуннар сагыжымга кирер. Тодуг-даа чорумда, аш-ла ышкаш. Чылыг хептиг-даа болзумза, соок-ла ышкаш, бир-ле чүве четпес, куруг черим бар. Өөрүм-биле ойнап каттырарымга безин каткымны бодум кайгаар мен: хей ыы-биле холушкак. Баарымда-ла ынчалдыр авам мээң кандыг-ла бир чугула чамдыымны алгаш барган. Ону кым-даа меңээ ээлдирип шыдавазынга тергиин-не хомудаар мен. Чамдыкта черге чорааш: үш оранда бурган чаяан дээш, чер, суг ээзи, таңды ээзи дээш, Эрлик-Ловуң хаанга безин чеже чаннып тейледим ыйнаан. Соонда улгадып келгеш, оомну сактырымга, муңгаранчыг, ыядынчыг, хораданчыг-даа.
Шак ол хомудалымны улуска чугаалаксаам-даа келир.
Ындыг чөгенчиг болзумза-даа, чамдык кижилерниң менче көрүнген карааның кадыг, чымчаан эндевес мен. Чамдык буянныгларның менче көргеш: «Ажырбас, оол, ажырбас, өскүстен өлбес. Ие көрбээнин кыс көөр, ада көрбээнин оол көөр» дигилээри мээң чалгыным бооп чораан.
«Чүнү-ле көөр ирги мен!» деп даады бурунгаар харанып чоруур ийик мен.
САҢЫН САЛГАН ЧЕРГЕ ЧОРДУМ
Авам өлген соонда, өөвүс ишти дүнениң-не чырык хонар. Кежээ имир дүжери билек-ле, чула тудуп каар, ооң саржаа эвээжей бээрге-ле, немеп каап турар.
– Чүге даады-ла чула тудуп турар апарганывыс ол, ачай? Азалар келбезин дээш бе? – деп, бир кежээ ачам чула колу кылып олурда, айтырдым.
Ачам баштай корткан чүве ышкаш, ыңай-бээр өг иштин көргүлей каапкаш, харыылады:
– Чок, оглум, азалардан корткаш эвес, аваң хөөкүйнүң сүнезини бурган оранынче баарда, чырыткы болзун дээш чула үспейн турарывыс ол-дур ийин – дээш, чулазын кывыскаш, хомду кырынга аппарып салып кагды.
– А авамның сүнезини ынаар бурган оранынче барбайн, бээр – өөнче дедир чанып келир болза але, ачай?
– Ынча дивес! Өлген кижиниң сүнезини дедир кээп болбас… Ам удавас аваңның дөртен тос хонуунуң саңын салып, эң сөөлгү үделгезин кылыр бис. Ооң соонда чула-даа тутпас – шуудап чоруй баар…
– А саңын каяа салыр бис, ачай?
– Аваңның хөөрүнге барып салгай бис аан, оглум. Че, дүне када өлген кижи дугайы чугаалашпас чоор. Даштын кырган-аваң бызааларын баглаш, бар – деп, ачам менче бир-ле янзы сезингензиг шырай-биле далаш чугаалады.
– Чаа. Ачаң, авамның саңын салыр черге мен ыявыла баар мен але? – деп база далаш, оожум чугаалай каапкаш, үне-ле халаан мен.
Даштыгаа үнүп кээримге, ам-даа чырык болду. Ынаар – авамның хөөрүнүң уунче көөрүмге, хамык-ла даглар өлүү-даа билдинмес, дирии-даа билдинмес, шимчевес бора-бора барааннар бооп көзүлдү. «Оларның аразында чырык хереглеп, дириг чоруур-ла чүве авамның сүнезини боор ийин оң» кылдыр бодааш, кырган-авамга маң-биле чеде бээдим.
Ооң соонда каш-ла хонганда, хамык-ла кожаларывыс, төрелдеривис бир хой эъди бүдүнге быжырып, өреме, быштак, арага дээш хамык-ла белен чем алгаш, бир хам эдерткеш, чоруплаткан.
Мени даайым ушкарып алырга, дыка-ла амыраан мен. Шынында авамның хөөрүнге чораан-на болгай мен. Ынчаарда кортканымны кымга-даа чугаалавадым.
Хөөрнүң мырыңай чанынга чедирбейн, хөй улусту ара дүжүргеш, аъттарны баглап эгеледи. Улуг-улуг улустар демги хам баштааш, элээн ырап барып сымыражып, сүмележип, чевегни барып көрүп-ле турлар. Ынаар барбаан кадайлар база-ла аразында сымыражып, бүдүү ыглажып, карааның чажын чодуп, чажыранып-ла турлар. Оларның сымыражыындан шала-шула дыңналыр сөстер:
– Дөгерезин хөндеп каапкан-дыр…
– Бажының дүгү оранчок ырак хараганда илдиккен чыдыр дидир…
– Хөлчок улуг куш изи бар. Дас кээп хөндээн ышкаш!
– Өршээ хайыракан! Дас хөндээн – оон чаагай чүү боор!…
– Маанайлары шагда-ла ушкулаан-дыр…
– Чаа, шала бээр-бээр. Кончуг-даа арыг-чаагай хөөр-дүр. Маңаа одагланып, аъш-чемни делгээр-дир – дижип эгеледи.
Улуг ак энчек чаткаш, хамык-ла аъш-чемни ооң кырынга уштуп салыпты.
Хөөрнү ам көөрүмге, шынап-ла чүве чок. Ушкан маанайлар бар. Бажының алдынга сыртаан калбак даш чыдыр. Бичии кижилерни ынаар чер-быдараан сөөктерже чорутпас. Улуг улус барып көрүп турлар. Ачам даады-ла ында диленип, кылаштап турган.
Бир көөрүмге, элээн ырак хараган аразында ыглап олур…
– Бээр кел деп көрүңерем!
– Уруунуң бажының чанында ыглап олуруп алды! – деп, бир кадай өөрүнге чугаалады.
Удаваанда кончуг шевергин одаг-даа хып-ла үндү. Ооң кырынче хамык-ла чемниң дээжизин кудуп, салып-ла тур. Улус дөгере чазай олурупкан. Чаңгыс хам одаг чанында кадак туткаш, туруп алган, хамнап эгеледи. Улустуң ыыды читкен. А хамның алгыш сөстеринден сактыр-ла сөстерим:
– Ха-төрелиң, ажы-төлүң мендилежип, таакпылажып алыр дээш, аъжы-чемин эккеп салып тур! Ческинмейн, нарыыдавайн кээп ижип-чип ал.
– О Майдыр! Оякталба, бээр кел! Хомудалың чүл, көрүксээриң чүл?… Кара багай сагыш сагынма…
– Ох, чоп дезе бээдиң?
– Ох, ыглава! Ыглава даадым.
– Чыдыыргавайн, таакпылап ал!
– А сенде хая-кадарлыр чүве чок.
– Ак орууң орукта! Бурган оранын тып… – дээш ырлавышаан, чугаалап-ла турган. Чамдык кырган-авам суглар чагыг бээрге, ол хам дамчыдып-даа турар.
Ол аразында улус арагазын кудуп, чугаа көвүдээн. Ыглаар кадай-даа көвүдээн. Хам безин ыглай каап, карааның чажын чодуп турган.
Мен ол аразында хам-биле чугаалажып турар авамны көөр дээш, даады-ла одаг долгандыр, отта хып чыдар эът, быштакты көрүп олурдум. Черле чүве көзүлбес. Үс, чаг, арага отка дээрге тергиин чалбыыштыг кыпкылаарга, авамның кызыл чаактыг чараш шырайы сагыжымга кирип келгилээр-ле. «Ол чалбыыш дег болза даады каттырып, амырап чоруур – эки-ле чүве-дир» деп бодаар-даа мен.
Хам-даа сериди. Одаг-даа чавырылган. Эътти үледи. Ужаны хамга салды.
– Ма, оглум, аваң сартыы-дыр, эки чип ал – дээш, ачам меңээ бүдүн өжүн тутсупкан. Шынап-ла авам бодунуң холу-биле бергензиг, дөгере чип, аңаа дыка-ла тоткан мен. Авамның холу дег чемзиг, чаагай хол кайда боор!
Оон улус элээн үр чемненгеш, эзирии улгаткан. Ынчангаш ыглажыры-даа көвүдээн. Ырлап-даа олурар кижи бар-ла.
Аъттангаш, хөөрнү хүн аайы-биле бир долгангаш, чаныпкан. Ол аразында ыглаан боор мен.
Оон соңгаар авам дугайында чеже-чеже бодалдар бодап, чеже-чеже ыглаанымны четче-ле ындыг деп санап, чугаалап шыдавас мен! А харын мындыг бир улустуң ыры бо-ла сагыжымга кирип кээр:
Иемейден чарлырымда,
Ийи харлыг бичии-ле мен.
Изиг сүдүн эмген болгаш,
Ийлевейн чору-ла мен.
Авамайдан чарлырымда,
Алды харлыг турган-на мен.
Аа-ла сүдүн эмген болгаш,
Ажырбайн чору-ла мен…
ЧЕРЛИКПЕЙ АПААР
Таныыр-танывазым, эге-ле төрелдерим ийикпе, азы эге-ле хары улустарның аалдарын кезип, чоннуң чугаалажыры-биле алырга, «аштаан черге алды хонуп, тоткан черге тос хонуп» чоруп берген мен. Аас-биле «төрелдерим» дижир кижи-ле хөй. А айбылап – «эштени» бергенде, ачылалга барган аъттан дора, кулдумактап эдилээрлер. Ынаар – авамның хөөрүнүң уунче көөрүмге, хамык-ла даглар өлүү-даа билдинмес, дирии-даа билдинмес, шимчевес бора-бора барааннар бооп көзүлдү. Чай шагда болза шак ынчалдыр чер кезип, мал эдерип чоруурга, харын-даа бир шуут: «хырын аш-даа болза, кулак дыш».
Аалга хүнзээрге, чүнү кылдырбазыл, чүнү дыңнавазыл! Ооң-биле кады кижи-ле бүрүнүң караа сенде, өндеерге өкпези көстүр, доңгаярга дорзуу көстүр, самдарыңны көргеш, бетии кыдыы бодунуң-на үе-чергең, думчуунда соруулдуг эш-өөрүң безин: «ой оммани, кончуун көрем!» дишкеш, сыйтыңайны бээрлер болгай. Анаа-ла чугаага ынак шуваганчылар безин баарак, кээргээчелин көөргеттинер дээн ышкаш: «пок халак, өртемчиниң үүлези деп чүвениң кончуун аар! Мынча хөй чаш ажы-төлү-ле каракка чаржынчыг-дыр ийин!» дигилээрге, ийлээр четкен баарыңның балыын өйүптер болгай. Мынчап кээрде, черге чоруурга, сагыш амыр. Ырлап-даа алыр-ла, ыглап-даа алыр-ла. А оон алаагып, сиңнигип ойнаар чүве-ле хөй. Болза-даа чайын черге чоруурга, кижи черле часкаанзыравас.
Черни көөрге-ле, ындыг ээнзиргей, ылым-чылым даглар, шораан хаялар, соок суглуг хемнер, дөргүннер, шыпшың шимчес дивес «кара чер-дир» оң. А чер-биле эки иштежип, өөрени бээриңге, ол база-ла тынып, ырлап, каттырып чыдар. Харын-даа хире-хире хомудап, муңгарап, човууртай-даа бээр-ле. Кижи дег ядарап – кургап, куурарып, ээнзиреп, идик-хеви самдарап келгилээр. Бодап-даа көрүңерден, че: чазын, чайның башкы айда чер канчап баар ийик. Ол дег каас, чараш кыс кайдал. ол дег каткы-иткилиг. ырлыг-шоорлуг, тыныжы чылыг, ээрек-баарак ава кайдал? Ында-мында хемнер, булактар, хөлдер эриин ажып, каттырышкан, сымырашкан чыдарлар. Ыяш бүрүзү шупту торгу, маңнык кеткен; ол арга-ыяшта, тулаа-шыкта, хемнер, хөлдер эриктеринде хөй янзы куштуң үнү кандыг ийик. Анаа-ла дазыр шөлде-даа, муңгаш арыгда-даа сиген аразында-даа топтап бакылап көрүңерем, кандыг хензиг курт-кымыскаяк ында чогул! Олар чүнү үүлгедип, чүнү бодап тып, чүнү чаңнавайн турарыл, чүнү үреп-талавайн турарыл!
Ында база-ла ажыл-амыдырал, шош-содаа чоруп, доюлган турарлар.
Мээң көрүп, сонуургаарым, бактажып демисежирим, кээргеп дузалажырым, кайгап аайын тыппазым ийикпе, азы коргарым-даа черлер бар.
Бир катап арыгга хой кадарып чорааш, саат хооруп алыр дээш, бир улуг кызыл дытка чеде бээдим. Хөлчок узун, чоон-даа дыт. Адаккы чоон будуктарындан туттунуп, тептинип чорааш, орту киир үнгеш, ыңай-бээр көөрүмге, кайытан бээр көстүр, делгемин чүү дээр ону!
Дөө, арыг кыдыында, ховуну өрү халдып чоктап чыдар кижини көөрүмге, бичии ойнаар-кыс дег, аъдын көөрүмге, кызып-кызып шөйүлгүже херлип халдып орары дытты өрү сырбактанып үнүп орган мээң-биле дөмей-даа ышкаш, оон салдыныптар болза, ойта барып дүжер-даа ышкаш сагындырар.
Бир катап арыгга хой кадарып чорааш, саат хооруп алыр дээш, бир улуг кызыл дытка чеде бээдим. Хөлчок узун, чоон-даа дыт. Адаккы чоон будуктарындан туттунуп, тептинип чорааш, орту киир үнгеш, ыңай-бээр көөрүмге, кайытан бээр көстүр, делгемин чүү дээр ону!
Чүгле чамдык оюнзак анайлар-ла ушкан чудук кырлап, хөөрүк-даа өттүнүп, хаяда чуңмалар-даа өттүнүп ойнаан турлар.
Оон тептинип турганым чоон, хертеш будуумну мунгаш, өрү, дыттың бажынче көрүптүм: ам-даа талыгыр. Ол аразында, мырыңай кырымда кезек эдир булутчугаштар чүглерин санай бээрим аразында, мээң дыдым соңгаар чылып чоруп-ла кагды. Мен ойта дүжер часкаш, дыттан куспактаныптым. Дүрген-не куду көрген, чо-ок, ол-ла черимде тур-ла мен.
– Дадайым, чоп кончуг кажар тевел моң, кижи өрү көре бээр аразында, бүдүү кылаштап олурар, «сөк-сөк!» деп кааш, эде быжыгланып олура, дылымның унун өрү-куду шуушкан хөй кымыскаяктар көрүп кагдым.
САРЖАГ ДАЖЫГЛААН
Ой-ой, эңмежогун! Кижи-даа чүвүрүнче кире бээрийне болар, оолдар! – дээш, ам топтап көрген: улуг-улуг сарыг кымыскаяктар, мырыңай-ла кожалашкак ийи оруктуг. Бир орукту даады-ла өрү шуужуп, мырыңай-ла дыттың бажынче үнүп турлар. Бир орукту куду шуужуп, дөзүнче бадып турлар.
– Бо кандыг аай чазыылдыг кымыскаяктар боор. Ынчаар дыт үнүп ойнаар деп чугаалажып алганнар бе? Дытты үнүп ойнап, өөренип турары ол ирги бе? Тайбас-даа, амырын але? Кижи ындыг болза!
Бир бадып орган кымыскаякты салаам-биле дозуп дуглаарымга-даа, куду чүткүүр. Туткаш, өрү чоктаар орукче баштандыр салып каарымга-даа, дедир-ле куду маңнаар. А өрү чоктааннары база ындыг, уун сыкпас кара шору.
«Адыр, черге дүжүп бады баргаш, канчаар эвес, көрейн» дээш, дүжүп бады келдим. Ужам-даа аарый берген. Ам көрген, ол дыттың бир дазылы кургаг, ирик чүве-дир, ону үттээш, үңгүр кыдып алган. Ол үңгүрден үнгеннери өрү шуужуп, дыттың бажындан батканы үңгүрже кирип турар мындыг.
«Ана, ындыг эвес, болар оон бир-ле чүве дажыглап турар-дыр… Ойт, чүнү дажыглап турлар эвес, топтап көрейн, адыр- адыр!» дээш, бадып турар кымыскаяктарның доора ийинден дытка чөленип алгаш, көрүп-ле эгеледим.
Баштай холдарын, буттарын көрген: чо-ок, куруг. Оларда, черле чүве адыштапкы дег, салаа-сайгыт-даа чок. Чүгле дыт кырлаарынга өй, таваңгай талазы мүн-не эрбенниг. «Чүктеп алган бадып турар чадавас» дээш, ооргаларын ылавылаан – куруг. Ызырып алган боор болар кулугурлар дээш аксын көргүлээн. Дооразындан кызар ийи кыскаштыг болду, ында чүве-даа чок. Харын «көрден, ма!» дээн ышкаш, ол ийи кыскажын аазадаңнаныр-даа. «Көрдүң бе, кажарын мооң, пактап алган-дыр!» дээш, бирээзин туткаш, бир калбак даш кырынга аппарып ойтур каггаш, аксын ажыда каггыгылаан – кара шору – черле алдырбас. Бир тудуп алырымга, холум орта ызырган. «Уе, эки-дир ызыр харын чээ, сээң ооңну мен чиир эвес мен» дээш, бир холум-биле белинден туткаш, бир холумга чарты тудуп алгаш, аксын адыра кагыырымга, мырыңай сөөгү кыжырткайны берген, салыптым. Ынчалдыр диленип тура, «анаа-ла чем дилеп тыпкаш, чип алгаш, чанып кээп турлар эвес ыйнаан, хөөкүйлер» деп бодал сагыжымга кирип келди. Шыяата, ам-на демги черимге барып дытка чөленип, баткан-чоктаан кымыскаяктарның хырыннарын деңнеп эгеледим.
|
|
|
