 |
Акыларым кижи аксынга кирген 4 глава
|
|
|
|
Хойлап чоруур хомус ыргак
Хойлар өртээ чеде берди.
Хомус ойнаар хоор-ла сарыым
Хопта-чипте кире берди.
……………………………….
Хола чаактыг хомузагын
Хойлап чораш, кагар уруг…
Чес-ле чаактыг хомузагын
Чеңнеп чорааш, кагар уруг…
Улгаткан тудум, оюн көвүдеп, ооң назыны – аажы-чаңы өзүп орар. Допчузу-биле чугаалаарга, уругларның бичиизинден эгелээш, улгаткыже чедир оюнунда оларның амыдыралды уран чурумалдыг көрүп, ону сайзанак ышкаш кылымал аалдар, өглеринге – ховуда театрынга чурттап, өөренип, байыдып, шүгүмчүлеп, хевирлеп орары-дыр. Күш, мага-бот, угаан-медерел талазы-биле өзүп орары илдең. Харын көшкүн, малчын, аңчы тарамык амыдыралда, шагның кыш, чай ышкаш эргилдезинге хемчээн байдалдыг оюннар бар. Кыжын болза чуңгулаар, тевектээр, ааттынар, баг кагар, баг адар чергелиг даштыгаа соокка ойнаар оюннар бар. Кажаалар иштинге чаштынчыр, аскак-кадайлаар. Азы кежээ өгге олура, кажык адар, кажыкты кагар, чарыштырар, каар, бодалаар оюннар бар. Чинчи чажыржыр, чеди-чээргеннээр, тывызыктажыр, тоолдажыр оюннар мырыңай каш-каш кежээлерде улажыр.
Хөл-шыдыраа, буга-шыдыраа, даалы, хорул дээш игил, бызаанчы, чадаган, дошпулуур ышкаш оюннарда назы-даа чок: кырган-чалыы, эр-херээжен дөгере ойнаар. А эгелээри бичиизинден эгелээр.
«Кижи болуру чажындан,
Аът болуру кунундан»
– деп, сургаалга оюн база-ла хамааржыр. Ооң-биле чергелештир оюн бүрүзүн дөгере эки деп болбас. Чамдык сакпай оюннар чаштың арыг аажы-чаң, күзел-чүткүлүн үреп, кергедип болур болгаш эки оюннарны хажыдып болур опчоктар барын соонда бир чугаалап бээр мен.
|
|
|
ИЕМ ТӨРЕЛИ ОЮНЗАК УЛУС
Иемниң угу дөгере-ле ыраажы, янзы-бүрү хөгжүм ойнаар: мырай-ла ады сураа үнген дээр чүве бе, азы хөйге билдингир апарган улус. Оларның хөй нуруузу херээженнер. Кырган-авам Чиңзелиг кадай мээң билирим дөрт кыстыг, эң улуундан эгелээрге: Седивел, Сандан, Майндырмаа, Нөмчүр; оларның аразында эр чаңгыс оглу Мукураш даайым ол. А эң улуг даай-авам Седивел чеди кыстыг: Ханды, Мыдыкпан, Сержиңмаа, Мундургу, Бичиилек, Какак, Ажыңмаа; үш оолдуг: Октаң-Хөө, Идамчык, Доспаң. Ооң улуг кызы Ханды база чеди кыстыг… Ол-ла хөй кыстары дооза-ла, адак дээрге алды-чеди уругларлыг; эң үстүү он ийиден, он дөртке чедир божуп чораан. Мээң кырган авамдан эгелээш, ол-ла даай-аваларым, угбаларым дөгере-ле игил, бызаанчы, дошпулуурдан чадаган чедир тутканын-на ырладып, кожаңнадып чугаалады бээр. Кырган-авам оларны дыңнап, өгден үнүп-кирип маңнап, ажылдап тура-ла, кым-на бичии шын эвес ойнапкан болза, чандыр албас.
– Па, канчап мегелеп орарың ол, уруг? Салаа-сайгыдың чоп базар-баар чер тыппас, эзирик кижи дег элең-теңдиң чүвел? Ол тудуп алган «ыраажың» хөөнүм чок деп алгырып, хыжыңайнып-хөжүңейнип олурда-ла, дүлей чүве дег алгыртып орарың ол? – дээш, ушта тырткаш, кулаанга дээп, чаңгыс эргээ-биле хылынга деггилей кааптар: шынап-ла кырган-авамның бодунуң чүрээнге ол игил ийикпе, бызаанчының хылынга улап, тынгарыпкан ышкаш, уран үннер куттулуп, чайтыңайндыр чаңнап келир. Ынчаарга демги чандыр ойнап олурган уруу ооң дөспес чүрээнге салаа дээпкен ышкаш алгырыпкаш, авазын барып бир ошкап, ойнап эгелээр:
Дошпулуурум хөөнү бустур
Чарлырымның демдээ чоор бе?
Доруг дайым дывылаксаар
Чайлырымның демдээ чоор бе?
|
|
|
Мээң ол даай-аваларым, угбаларым дошпулуур, демир-хомус, шелер (кулузун) хомус, игил, бызаанчы, чадаган чедир ойнавазы ховар. Мен бичии чорааш, аңаа өпей дыңнаан ышкаш таалаар мен.
Аът кудуруу-биле хылдап каан ыяшты кырган-авам, даай-аваларым, угбаларымның үнүн, ыр-шоорун, оюн-каткы ийикпе, дора дээрге оларның муңгарал, сарынналдыг үннерин чажырып суп каан онзагай савалар-дыр деп бодап кээр мен.
Чамдык улус: хая-дашка, ойга-чикке ындыннанып, хомустап болбас, «албыстай бээр чоор» дижирге, оон коргуп-даа чордум.
Кырган-авамның иези энем Чавыр-Хам деп кижи улуг хам чораан. Кончуг уран-чечен алганыр. Үнү-даа кедергей; дериг-дүңгүрү-даа, чүс манчаа-даа хөлчок каастап даараан. Хамнаанда даады-ла хомустаар; чанынга кыстар, оолдарны кожа тургузуп алгаш, ырладып өөредир хам дижир. Ынчангаш ооң хамнаан черинге уруг-дарыг хөй чылыр, хөглеп ойнаар чораан деп кырган-авам сактып хөөреп олурар.
Кырган-авам эки ырлаар, чараш үннүг боорга, ындыг чүве ыйнаан: кожа аалдар хураганын хоскан хойну тоотпалаар; анайын хоскан өшкүнү чучуулаар; бызаазын хоскан инекти өөглээр дээш ону чалап аппаар. Оларны ырлап алзыр тус-тус аяннар бар: аңаа бо-ла чалаан турар. Шынап-ла ол баргаш, демги хоскан малдарны төлүнге ынакшыыр кылдыр алзып бергеш келир. Малчын кижи бүрүзү, ылаңгыя херээжен чон, ол аялгаларны билир. Ынчалза-даа мал-даа болза эки аялгага уярап, таалаар хөңнү чымчап келир дээрзинге, мен-даа бүзүреп чораан мен. Авам, кырган-авам сугларның уруг өпейлээри безин мырай онзагай. Улгады берген бодум-на дыңнап, таалап ханмас ийик мен.
Авамның улуг Сандан даай-авам чүгле ырлаар эвес, эрлер ышкаш каргыраалаап, борбаңнадып хөөмейлептерге, аңаа эннежир эр черле ховар. Бо-ла хөй чыылган: байыр, дой, дүк каккан, кидис салган черлерге эр, херээжен улус ону чаннып: «Ажыл-даа кылбайн, бистиң чанывыска аян тудуп каргыраалап олур, угбай! Улуг үүле кылган черге ыр, хөөмей болуп турда, ажыл бүдүнгүр, ажы-төл чүреккир болур чүве!» – дишкеш, дилеп эгелээр. Ынчаарга хөйнү хөөредип, каш-каш чүүл, ыяңгылыг аялгаларны салгылаптар. Канчаар ону! Кудай-деңгер-даа кудулап, өрүлеп, хүлүмзүрүп чаңнап келир!
|
|
|
– О-оош! Шу! Че, дыңзын-дыңзыг туттунуңар! – дишкеш, хамык чон көдүрлүп кээр. Кандыг-даа чалгаа кижи хөйге деңнежи бээр.
– Ах, ол хөректи аа! Кандыг ие төрүп каан чаяан боор бо? Аксының аайында, эрниниң эвинде, ынаар углаарга-ла, ала-чайгаар эдип орар чүве!..
– Ой!, өршээ хайыракан! Бурган башкы мени ынчаар чаяап каан болза! – дижип алгыржы бээр.
Анаа бөдүүн чон хамаанчок «улуг» уктуг бай, «буянныг» кижилер безин: «Мону бурган ядыы кылдыр чаяаза-даа, ол салым-чаяанны база хайырлааны ол-дур ийин. Тоң арга чок бергедеп келзе, хөөмейлеп чорааш, аъш-чем диленип чип чорзун!» дээни ол ийин – дижип, чугаалашкан олураралар.
Сандан даай-авам каргыраа, хөөмейниң сөзүн база хөйге, кижи-кижиниң хирезин бодап, ажыл-ишке алгыш, йөрээл, аныяктарга аас-кежикти күзеп, дашты каас, мелегей тулуптарны одап, дузап өттүр-ле салгылаптар. Аңаа хөйнүң ындыг көдүрүмчезинге даянган кадайга кым дыңныр.
Демги чаңгыс, эр даайым бызаанчы тутканда, шуут-ла чугааладып, кожаңнай каггылаптар. Чамдык таныжып чорааны кыстарның ады безин дыңналып кээр. Ынчаарга күүйүм ону дыңнап олуруп-олуруп, аңаа хүннээш, бызаанчының хылын үзе соккулап турганын безин утпас мен…
ДУЗА КАДА БЕРГЕНИМ
– Кавайда дуңмам ыглай бээди, чайга! Одундур алгырып-алгырып алгаш, чүге мегелеп, үгү дег апарган, дыңнавааачаңнап турарың ол? – дээр ийикпе, - Дуңмаң чүктеп алгаш, барып ойнааш келиңер, кежээкейим че, бар. Ооң кээриңге, өреме-биле тараа шыгыдып бээр мен!
Ол ийи айбының кайызын-даа күүсетпес аргажок. Чеже-даа чалгаараза, кызыл балдырны шыкпыыр ызырыптар болгай. Дүрген чайгавас болза, кавайда чыпшыр шарып каан хөөкүй бичии дуңмам алгырар дээш, шаа төнүп, албыгып деридер, баары кадар болгай. А өске акыларың, угбаларың, аваң, ачаң дөгере-ле сай чок ажыл кылып турар.
|
|
|
Оон ыңай, ынак авазы оглумайлап, өреме-биле шыгыдып каан тараа аазап турда, оон канчап ыңайым дээрил? Улус дөгере-ле ажыл кылгаш, чедип кээр, өөрүшкүлүг каттыржып, кылган ажылын чугаалажып, чемнени бээр. Ол өйде дуңмам чүкте дээрге, ынаваан кижи ыятпайн, канчап чем ижерил? Кылаштай албас, дискектерин хорладыр үңгеп чоруур дуңмазын дашкаар ойнадып чорбаска, кайыын боор: кижиже кээргенчиг көрүп алгаш, өрге дег дөрт дижин көргүзүп каттырбышаан, үңгеп кээп, эгинден туттунгаш, хөлчок чымчак, соок хокалары-биле сирбектенипкеш:
– Че, че! Чу, чу! – дээш, дөстүнмейн атпаңайнып, дывылап турар болгай.
Дуңмазын чүктеп-чүктеп кээрге:
– Ох, багай оолдарымның чүктенчип алган чараштарын канчаар-ла ирги мен! – дээш, авазы эргеледир…
– Мээң Аңгыр-оглум авазынга дуза чедире берген көрдүңер бе, эштер? Авазы ам кымга-даа чалынмас! – дигилээш, эргеледир.
– А авай! Урууң ооргамга удуй берген дедаан. Оон ам хөөкүйнү оттурбас дээш, эктим шылаза-даа, дүжүрбедим ышкажыл, уе!
– Эй, авай! Урууң ооргамны куду алзы ичелеп бадырыпкаш, серте-даа чок ырлап олурар де. Черге сы тудуп, арай боорда кургадып алдым.
– Чу-чу! – дээш, кижини тепсенип, кымчыланыр дедаан. Оон ам чоржаң шары дег, оожум кылаштап чоруурга, ол өрге диштери-биле кижиниң мойнунче ызырыптар де – дигилээш, хөөреп олурар мен.
Өремелиг тараа-даа чугаажок. Чээргеннээр, бызаа кадарар, суглаар; анай, хураган ыдар, тудар; арбай, тараа хоорар, соктаар дээш ажыл, хүлээлгең улам немежип-ле олурар. А ол-ла ажылдарны кылырда, угба-дуңмаларың-биле, кады өглерниң уруглары-биле маргыжар болгай. Эки ажылдаптарга, чүгле өөң ишти билир эвес, а харын кожа аалдар ишти мактап чугаалажы бээр, үнген-кирген чон безин көрүп, магадап чанар.
Ажы-төлү ажыл билбес, чалгаа, чассыг, уйгужу улустуң бак ады черле чытпас. Уруг-дарыын безин чемелээрде, «дөө кымыйлар ажы-төлү ышкаш» деп дөмейлээн олургулаар.
«Дуза када берген» деп сөс кижиге – чашка дээди чоргаарал!
Анай, хураган, бызаа кадарар. Оларны кадарары хойдан берге. Чүге дээрге олар тенек, мелегей, даады ойнаар. Оъттап чоруп-чоруп, хенертен дешкилежип ыңай боор. Бичии-ле чүве болза, хояр де. Ыт көргеш, азы дээлдиген ужуп эртерге, ооң хөлегезин көргеш безин догдур-дагдыр ыңай-ла болурлар. Топтап көрүп турарга, баштарын чайып, хуналанчып ойнап бар чыдар. Анаа-ла маңнаксаазы келгеш, сылдаглап хояр. А херек кырында бөрү кедеп кээп, мегеленип огланыр болза, кулаан далбайтып алгаш: – Ма-а! Ма-а! – деп, бөрүже чыпшыр маңнажы бээрлер-даа бар-ла. Оларны чүгле кадарар эвес, хөнээр, челелээр. Саап турда, тыртып бээр, түвектиг-ле.
|
|
|
– Чээргеннеп эккелиңер. Сугдан эккелиңер, шымдаңар. Быдаа хайындырып берейн! – дээр, аңаа канчап чажам дээрил? Оон кедерээрге, согаашка тараа соктаар ийикпе, арбай шоңнап, чуурар сен. Ол дээрге тергиин берге ажыл: улуг, шыырак кижи ийи чүс кагар болза, сен дөрт чүс хак.
А шак ынчалдыр кызып хакпаска, хырның кажан-даа тотпас болгай.
ҮШ ОРАН БАР
Тайгада чайлаавыска барганывыста, өөвүс чанында – суг эриинде черге чаашкын-даа дүшпес, изигде хүн-даа дегбес одаавыс бар. Ачам ону мал баспас кылдыр кажаалап каан. Аңаа чем-даа кылыр, хойтпак-даа тигер, ооң чанынга алгы-даа божалаар. Бир-ле изиг хүн аңаа кырган-авам шай хайындырып олурда, чанынга кажаа тудуп ойнап олурдум.
Хенертен кызыл балдырымче тен кадалы берди. Дораан-на меңнеп сегирип алырымга, кымыскаяк болду. Ызырган чери ам-даа ажып олурда, хорадааш, отче октаптым. Бир чартыы кыппайн чыткан кезектен туттунгаш, бужар девидеп маңнап үнүп келди.
Ага, мени сен ол хире девидедир ызырган сен, але! Мен дег, ырыктааш чүвүрлүг кижи көрбээн сен бе? – дээш, база катап туткаш, отче октадым. Карак бо! Салаамдан так сирбектенипкеш, салдынмайн, чыдыр ийин моң.
Ооң оттан ол хире кортканын билгеш, бичии кээргей бергеш, ам отче октавайн, суг кыдыында бичии турум хөөлбекче барып октаптым. Суг дүвүнче дүжүп кирбейн, кыйбыңнадыр эштип үнүп олура, эрикке четпейн чорааш, кожагар сигенден туттунупту. Ол сиген унунга дыштанып олура, мурнуку ийи холу-биле карактарын, хаайын чоттунуп олурду. Элээн дыштанып алгаш, база-ла эрикче үнерин оралдашкан боор: сигенни куду маңнааш, сугга келгеш-ле, «ий дадайым» дээн ышкаш, сигенниң бажынга дедир маңнап барып доктаагаш, кургаг черде өөрүн бодап кээр боор оң, дедир-ле сугже маңнап киргеш, чогум эштип киреринден көңгүс дидинмес. Ону көргеш, бис чайлагже көжүп чоктап олурувуста, анайларывыс сугже аккаш, аъттыг улус сүрүп туруп, арай боорда туткулап алганы сагышка кирген. Ынчаарда бир мончуктуг көк анайым оска тырый шаптырыпкан. Ачам чанагаш барып холдап тургаш, уштуп эккелген. Шагда-ла өлген. Ишти хөдээргей. Дылы уштунчак болган. Ону сактып келгеш, кымыскаяамны ужулгаш, өөрүнүң чанынга салыптым.
– Кымыскаяк чүге ындыг мырыңай үстүр чеде берген чүвел, кырган-авай? А ол хирезинде өлбези аттыг аан? – дидим.
– О, ол дээрге ооң тудуузу, чыргазы эвес, харын күштүг бүдүжү-дүр ийин, оглум…
– Ында күш чүү боор черле?
– Алдыы оран, ортаа оран, үстүү оран – үш оранны депший чурттаар кылдыр чаяаттынган, ынчангаш үш боолук-ла болган дижирлер эвеспе. Ону бис ышкаштар билири берге. Келир үениң үре-садызы, ачы-буяны та канчаар чүве ийик.
– Ол үш оранны сен көрген сен бе? Чүү-чүү ораннарыл ол? А кымыскаяктың ынаар, ол ораннарже чедер харыы кайдал ынчаш?
– Үстүү оран дээрге дээр – кудай ол-дур. Ында дээрниң хааны курбусту хаан, хүн хаан, ай хаан бар. Олар дөгере бурган кудукту – хамыктың дээдизи. Олардан бедик чүве чок дээр боор. Тоолда-даа чугаалап турар.
Ортаа оран дээрге бо бистиң чурттаан оранывыс бо-дур. Ынчангаш бисти ортузундан – белинден кур куржаныр кылдыр чаяаган. Бисти курбусту – Дээр уктуг Эжен-Хаан чагырып турар чүве-дир.
Алдыы оран деп бистиң адаавыста бир оран бар – ол аза ораны ол. Ону инек баштыг, изиг, соок он сес тамылыг Эрлик-Ловуң хаан чагырган чүве-ле дижир ийин. Шын чүвези, та меге чүвези – кым билир.
А кымыскаяктың күжү чүдел дээрге – дээрже ужуп үнер чалгыны база бар. Черже казып – үңгүр кылыр дыргаа база бар. А бо бистиң ортаа оранда өг, уя тудуп, өзүп, төрүп чурттап турар эңмежогун көрбедиң бе! – деп, чугаазын доозуп, хайны берген шайының үстүнден дээрже, таңдыже чажып, бир-ле чүве сымыранып турду.
Сериин хөлегеге өөвүс ишти дөгере шайлап олура, демги-ле кырган-авамның чугаалары сагыжымдан ыравайн: «кижи мындыг бичии кымыскаяктан дора, чөгенчиин аа. Черже кирер дыргак-даа канчаар – озук, кускун-хаай-биле казып-даа болгай-ла. Кижээ чалгындан бээр чүвени! Бурган ол орта часкан-дыр эвеспе. Ам аңаа шынын сөглеп, хөй-хөй сүт, шайдан чажып, чалынза кандыг ирги?» кылдыр дээрже көрүп, боданып-ла олурдум.
– Ой, оглум! Аякта чемиң төгүлдү, өрү кайгап олурарың ол? – деп, авам алгырыптарга, эскерип кагдым.
– Үстүү оранда – курбусту хаан ам чүнү кылып олур ирги? Бисти көрүп олур ирги бе? – деп, самдар койгун кежи тон аңдара кедип алган, карааның чажын чоттунуп турар, бир буду чолдак, кижи дег булутче көргеш айтырдым.
– Бо черле орта эвес кижи… Улаараар, дембээрээр чаң база бар. Кижиден айтырбас чүвези мырыңай чок. Хам-даа болур чадавас боор бо – дээш, аяанга шайны кудуп, соодур салып кааш, даңзада таакпы тиге бээди.
– Хам болза харын эки ыйнаан але, оглум. Ужа, төш чиир. Аксы-барылга алыр. Шоолуг ажыл-даа кылбас, кезек ырлап, силгиленип, бажын борбаңнады чайып каарга-ла, болуп турар чүве ышкажыл – деп, ачам мээң бажымны суйбагылааш, улусче караан бүдүү база каапкаш, көрүп олур.
– Дүүн көөрүмге, дуу өл-шыкта доңгайып чыдып алган, шимчеш дивес, чытса-ла чыдар боорга: – Ой, өл-шыкка баарың аарый бээр, ында чүнү кылып чыдарың ол? – дээримге:
– Адыр, адыр, ам-на үнер боор! – дээш, менче-даа көрүнмеди.
– Үңгүрже өрге кире бээди бе, оглум? – дидим.
– Чо-ок, бо сигенниң үнерин көрейн дээш. Үнери черле кижиге көзүлбес кандыг аайлыг сигеннерил бо деп мындыг ыйнаан! – деп, кырган-авам хөөреди.
– Кончуун аа! Мелегей кижи деп чүвениң, хирези-ле ол-дур ийин – деп, авам чөгенген хевирлиг, кулаанда сыргаларын халаңайндыр бажын чайды.
Мен база солагай кулаамда үш харлыымда-ла суп каан чаңгыс борбак кызыл шуру сыргамны халаңнадырын бодап, бажым сававышаан, айтырдым:
– А сен ындыг-ла мелегей эвес болзуңза, сиген канчаар чүвел, чугаалам чээ, авай – дидим.
– Сен эвес, ону чалгааравайн, кым көрүп чыдар чүвел – деп, авам харыылаарга, ачам суглар дөгере-ле каттыржып кагды. Ооң ужурун билбээн мен.
– Че, кырган-авай, курбусту хаанны айтырдым. Чугаалап бер! – дидим.
– Ынчанмас, оларны чугаалап болбас, килеңнеп, ажына бээр чоор. Дээр диңмирээрин дыңнаарыңга, кандыг ийик, ооң хорадаааш, тергеленип алгаш, халдып, согун, ча-биле адып турары ол-дур. Тыртып-тыртып салырга, оду кызаш дээр, көрген ийик сен бе! «Ча туткан холундан чалбыыш оду чалбырааже, кес туткан холундан кезек оду бурулааже» деп тоолда ынча дээр ышкажыгай. Оларның огу бистиң оранда дытка кээп дээрге, углуп чаштай бээр, кончуун көрдүң бе! Өршээ хайыракан! – деп, кырган-авам арай сымыраны аарак чалбарды.
– Куду кыйыгда дытка мындаа чаа дүшкен деден, кырган-авай! Чамдык чартылары мырыңай мыя мында кээп дүшкен чорду. Ол дытка чүге хорадаан ирги?
– Та чүге хорадаан чүве. Дытка кайын хорадаар. Хөөрүк-биле акташкан чүве дээнигай. Хөөрүк дытка олуруп алгаш, дээрже дылын уштуптар. Оон кызаш кынныры билек, дыт дөзүнде үңгүрже кире халыырга, ону адар дээш, дытка дээри ол дижир-ле боор… Та шыны ол, та мегези ол – кым билирил.
– А кызаңнааш дээрге улу шырбаныры ол дижир чүзү ийик? – деп, ачам айтырды.
– Ой та! Улу шырбаныры дээрге күзүн, кежээликтей, кааң турда, кудай, дээр-даа килеңи эвес, харын оът-сиген, тараа-быдаа быжырары ол-ла дээр боор. Шынап-ла ынчан чүү-даа үнүш бажы кызып, саргарып, быжып кээри ол ыйнаан…
Шак ындыг чугааларны дыңнаан соонда, кижи даады-ла боданып, ооң шын-мегезин ылгарадыксап чоруур, дыка солун. А кырган-авам боду оозунга бүзүрээр кадай чүве. Ынчаарда чүве билбес кижи бүзүревес арга чок болгай аан.
АВАМ ААРААН
Бир катап ачам ийи лама чалап эккелген. Хөй далган чуурткаш, хөлчок улуг догжуур баштадыр эңме-хаяажок байлың: кижи-даа дүрүзү бар, кижизивес аза-четкер-даа дүрүзү бар. Хүннү бадыр ийи лама шаң, кеңгирге, коңга, дамбыразын чиртиледип, ыяңнап, кумзаттап деп-деңге ырлай аарак, номчуп олура хүнзээн. Хире-хире дыштанып, чемненип, суксуннап, дашкаарлап алгаш-ла, катап эгелээр. Саң, чула чыды, ол дааш-шимээнни магадап көрүп турар мен. «Авамның аарыын кажан-на тудуп алыр болду!» деп, четтикпейн манап-ла турар мен. Аарыг авам орун баарында элеңейнип олуруп алган чалбарып, тейлеп-ле олурар. Шаг төнүп келгеш, чыдып-даа алыр. Өөвүс ишти хире-хире болгаш-ла, дөгере тейлеп турар. Кырган-авам-биле, ачам бир тургаш-ла, чүс чедир хаваа-биле чер үзүп турар. Ламалар кезек болгаш-ла, «сержимиң өргүп каг!» дижир. Ачам көгээржикте араганы дагылга куткаш, өрү чашкаш, ооң соонда ламаларга сунар. Ламалар ону ижип алгаш, чамдык-чамдыкта шаң, кеңгиргезин чара шаап кагы дег, сиртиледир согар. Үстүнде олурган улуг хелиң арбайны адыштааш, эжикче чажып, аарыг авамче чашканнап, караан алартып, шимгилеп каап олургулаар. Кежээликтей бызаа баглааш кирип кээримге, от адаанда авамның чаа эзерин дөрже баштандыр салгаш, ооң кырында авамның богаалыг торгу тонун, дилги бышкаа, алдын-удазын угулзалыг бөргүн кедиргеш, мөңгүн дергилиг курун куржааш, эзерде мунган кижи дег олурткаш, ийи кара былгаар идиктерин эзеңгиде тепсип каан – авам-на олчаан. Корга берген мен. Ол эзерниң мурнунда даспың кырында далгандан туткан херээжен кижини кызылдааш тургузуп каан. Ол даспың кырынче авамның дыргаан-даа кескеш каар, хирин-даа ооң кырынче чундурар мындыг. Даштын өг эжиинде бир аътты чүген, чулары-биле баглап каан.
Ол хүн ачамга дузалажыр дээш, төрелдеривис эр улустар база-ла келгилээн. Караңгы имир келгенде, демги-ле хамык догжуур байлыңны үш-дөрт-даа кижи алгаш, аалдың барыын талазынче үнүп чорупту. Ламалар дээрге оларның соонче арбай-биле соп, шаң, кеңгиргезин кулак чарлы берги дег кылдыр каккан. Ол чолук үндүрген улустуң соонче ачамның улуг аңының боозу-биле бир боолады. Аалдың хамык ыттары ынаар-ла бөрү келгенден дора дүвүреп, ээрип маңнашты. Ол улус-биле акым кады барган чүве. «Ону-даа боолап каарыйна боларың!» деп бодааш, соондан халып четтим. Ынаар элээн ырап баргаш, кургаг ыяш-биле баш удур белеткеп тудуп каан бичии кажааны кыпсы кааптарга, от чайыңайнып-ла үндү. Демги догжуурну ол отче октаан соонда, боо бир чык диди. Ында сүдүредир хып туруп калган. Демги эзертээн аъдывысты ол хевээр чедип алгаш чанып кээривиске, дөгеревисти тейлеткен.
Оон удаваанда-ла хүрүм үндүрүп доозулганы ол дижип, ламалар соксап, эъттеп, арагалап хонган. Авам багай-ла хонду.
Эртенинде ламалар авамның бүрүн дериглиг аъдын ол хевээр алгаш, элээн – он шаа хой-өшкүнү анай-хураганы-биле кады үзе сүрдүрүп алгаш, чаныпкан. Оларны үш кижи чедирген. Авамның чүгле байырлал, дагылга болганда уштуп кедер каас дерии-ле ол. Меңээ хомунданчыг болду. Мөңгүн билзектери, кулааның дээрбектери безин кады барган. Авам ол дериин кеттиниптерге, хөлчок чараш апаар. Улус үне бээрге, авам сыртыындан ковайып кээп, хөрээ чанагаш апарган, чоон чаштарын эде суйбап, аткаар каап олур.
– Ам ындыг хеп чок канчаар бис, авай? – дээримге, авам:
– Ажырбас, оглум… Кижи боду-ла дириг чорза, хеп тыпты бээр ыйнаан – дээрге, ооң караандан ийи дамды чаржып үнгеш, ооң аккыр хөрээниң кырында барып дүштүлер. Мен ону холум-биле чодарымга, авам мээң холумну ол-ла хевээр чүрээниң кырынга чыпшыр ыяк туткаш, бажымны база хөрээнче куспактааш, салбайн баады. Ооң сүткүр, саамчаан эмииниң алдында чүрээниң соккан даажын дыңнаарымга, дүүнгү ламаларның кеңгиргези-ле.
Ах, авамның ол хөрээниң чылыг, чымчаан чүү дээр ону! Ам-даа улуг бодум «авам» деп сөстү адаптарымга, ол магалыг таалал бүткүр бодумда мөңгези-биле сиңниге берген хевээр сагындырып келир.
– Ай, аарыг аваңче шорулба – дээш, ачам даштыыртан кирип кээп, ужамче адааргаан ышкаш оожуум часкады.
– Анчыг! Авамның чараш тонун чүге ламаларга бериптиң? Ол аът, хой, өшкүнү база алгаш, чүге болбас чүвел! – деп, авамдан улам быжыг туттундум.
Ачам ол-ла хевээр отту долгандыр кылаштаан уу-биле дашкаар үне бээди.
Авам мени ковайты тырткаш, оожум сымыранды:
– Ачаңны хөөкүйнү ынча диве. Мынчап баады көрдүң бе? – дээш, бодунуң ийи караандан чаш баткан истерни ийи айтыр салаазы-биле айытты.
Оон-на ачам база ыглапкан-дыр деп билгеш, кээргей бээдим.
Шак ынчалдыр хам, лама бистен дыка-ла хөй чүве алган, мал, алгы-кеш, пөс, шай, таакпы, дииң-даа ап турарын билир мен.
Бир-ле танывазым эр хам келгеш, үр-даа эвес элээн алганып чоруй, авамның төш калгааның дужундан кызыдыр соруп-соруп, бир аъдывыстың аксынче дүкпүрүпкен. Чанарда, ол аъдывысты база-ла алгаш барган.
– Канчаары ол, ачай? – дээримге:
– Суруннаары ол-дур ийин, оглум. Ында багай аарыгны ушта соргаш, ол аъдынче дүкпүргени ол-дур. Ол аът биске артар болза, аваң катап аарый бээр, хоржок – диди.
ӨЛҮР ДЕП ЧҮВЕ ОЛ–ДУР
Чайның адак айының чаазы.
Ачам ол хүн Ары-Амыракче тараалап аъттанган.
Кежээзинде инек сагган соонда, быштак кылган. Өг ишти имиртиңней караңгылаан. Авам, кырган-авам, даайым сугнуң улуг уруу – угбам үжелээ үр-ле чугаалажып олурганнар. Мен элээн үр-ле дыңнап чыткаш, удуп калган чордум.
Дүжүмде-даа ышкаш… уйгум аразында караңгы өөвүс иштинде бир-ле билдинмес дүвүрээзин болган ышкаш-тыр…
Оттуп келгеш, карактарым көрүм кээримге, эртенги хүн чап-чаа-ла тоганада кызыда дээп кээп-тир. Ол тоганадан-на бодум өөм эвес, өске өг тоганазы көстүп кээрге, кайгай бээдим. Оожум ковайгаш көөрүмге, өөвүс уруглары – акым Бадый, дуңмаларым Узун-кыс, Ужуктаар олар мээң чанымда, ам-даа одунмаан удуп чыдырлар. Дораан-на үне маңнап келдим. Өөвүс чанында, баглаашта аъттар- ла долу. Өөвүс чанында – даштын одаг-даа каккан. Ында кижи-ле хөй. «Чүү болган? Авамның аарыы кирип кээрге, дүне хам, лама эккелген ирги бе? Дүне сактырымга, улус-даа дүвүреп турган ышкаш?..» Көңгүс аайын тыппайн, бодап турдум…
Анай кежи тонумну чүгле эгин кырынга салы-ла, чанагаш хөрээмче эртенги сериин салгын соолаңнадыр каккыжа, дүрген маңнавышаан, өөмнүң даштында улус чок талазындан кээп, кире хонуп келгеш, мырыңай кайгай бээдим. Хамык-ла барба-сава, өг иштин үндүрүп каапкан, куруг – ээн, хос-хас-ла чүве! Чүгле ширтектер арткан. Орунну улуг энчек-биле көжегелеп каан. Та чүнү бодадым ыйнаан - ол энчек артын бакылаптым. Авам орун кырында эвес, черде ак энчек чаткаш, ооң кырында чыдып алган, арнын ак кадак-биле шып каан, кырында бодунуң шыва тонун каап алган. Менден чаштынып, ойнап-даа турганзыг… Арага ишкеш, ужуп калган бе? Аалчы келген-дир…
Кадакты ажа тыртыптым. Карактарын шийип алган. Тыныш-даа чок. «Авай» деп оттурар сагыштыг, хаваанга холум салыпкаш, сырбаш кынны бээдим. Анаа бир-ле даштыгаа чыткан даш дег соок. Ооң ол соогу холум дамчааш, чүрээмни соолаш кылган.
|
|
|
